CHEMIJAW USŁUGACH PRAWA ')■

JV£ ^{5 0 .} Warszawa, (1.11 Grudnia 1892 r. T o m X I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W SZEC H ŚW IA TA ", W Warszawie

Z przesyłką pocztową:

rocznie

. 8 kwartalnie „ 2 rocznie „ 10 półrocznie ,, 6

Prenumerować można w Redakcyi Wszechświata i we wszystkich księgarniach w kraju i

Komitet Redakcyjny Wszechświata

stanowią

Aleksandrowicz J ., Deike K.., Dickstein 3., Hoyer H., Jurkiewicz K., Kwietniewski W ł., Kramsztyk S., Natanson J., Prauss St., Sztoleman J . i

W .

„W szechśw iat" przyjm uje o g ^ sz e n ia , k tó ry ch

ma jakikolw iek zw iązek z nauką, na następ u jący ch w arunkach: Za 1 w iersz zw ykłego d ru k u w szpalcie albo jego m iejsce p o b iera

za pierwszy ra z kop.

za sześć następnych razy kop. 6, za dalsze kop. 5.

- A - d r e s IR e d - a lc c y i: K l r a . l c o - ^ r s l c i e - ^ r z e c l i r ł . ie ś c i e , 6 S .

C H E M I J A

W U SŁUG A CH PRAWA ')■

S ęd zia często szukać musi pom ocy chem ii, ^ aby w ypełnić lu k i, pozostaw ione przez c z y ­ sto praw ne dochodzenie i stw ierdzić isto ­ tn y stan rzeczy na m ocy badania chem i­

czn ego. Z potrzeby tój w yrosła iustytucyja sta ły ch chem ików sądow ych, która obecnie istnieje chyba w całym cyw ilizow an ym ś w iecie.

P y ta n ia , zadaw ane przez sędziego chem i­

k ow i oraz objekty, stanow iące przedm iot poszu k iw ań sądow o-chem icznych, oczyw i­

ście bardzo są różnorodne. Z w rócim y tu szczególniejszą u w agę tylko na skonstato­

w anie umiłowanych, lub istotnie dokonanych zatruć, w których chodzi o w ykrycie tru-

*) W edług m ow y unauguracyjnej re k to ra u n i­

w ersy tetu w iedeńskiego E . Ludw iga p. t. „Chemie : u nd R echtspflege,” wypowiedzianej przy obejm o­

w aniu re k to ra tu d. 24 P aździernika r. b.

1 cizn sposobam i chem icznem i. P rzedm iota­

mi badania w tych razach są zazw yczaj: p o ­ karm y, napoje, podejrzane lekarstw a, prze­

twory chem iczne, m ięszaniny gazow e (przy otruciach gazem ośw ietlającym , czadem ), w yd zielin y organiczne, dalej świeże lub rozłożone ju ż, w reszcie odgrzebane części zw łok ludzkich.

C hem ija analityczna daje nam m etody, którem i p osługiw ać się należy przy tego ro ­ dzaju badaniach. P on iew aż jest ona sto ­ sunkow o młodą gałęzią ogólnej chem ii i p o ­ nieważ wówczas dopiero m ogła znaleść za ­ stosow anie w rosstrzyganiu tak trudnych często zadań sądow o-chem icznych, gdy d o ­ szła do pew nego udoskonalenia, zrozum ia­

łem je st przeto, że istotny rozwój chemii sądowój należy do niezbyt daw nych czasów . U siło w a ń rozw inięcia chem ii analitycznej nie spotykam y ani u starożytnych, którzy mało byli w ogóle obznajm ieni z chem i­

cznem i faktam i, ani u alchem ików , którzy dłużój niż przez tysiącolecie (od 1Y do X V I wieku) w yłącznie prawie zajęci byli u szla­

chetnianiem m etalów za pomocą odw iecznie

poszukiw anego kam ienia filozoficznego. T ak

zw ani jatrochem icy (chem icy-lekarze) ró w ­

nież m ało się zaprzątali chem iją anali-

786

. Nr 50.

tyczną, gdyż ich pogląd y na m ateryją n ie w sk a zy w a ły im tój konieczności: celem ich b yło, po zupełnem zesp olen iu chem ii z m e­

dycyną, objaśnić sposobem chem icznym zjaw iska w zdrow ym i chorym organizm ie oraz przyrządzać cudow nie działające leki, które n ietylk o m iały w szystk ie usuw ać choroby, lecz i przedłużać życie.

D opiero około p o ło w y X V I I stulecia, ^ z rospoczęciem się okresu teoryi fłogistono- ; w ćj, kiedy chem ija ze słu żeb n icy innych nauk p rzyrodniczych staje się sam od zieln ą nauką z w łasnem i sw ojem i celam i, analiza chem iczna przybiera także postać naukową, szybko kroczy naprzód i w yrasta stopniow o na najw ażniejszą podstaw ę w szystkich g a ­ łę z i chem ii. R ob ert B o y le , tw órca tego potężnego przew rotu, p o w o łu je do życia i i rozw ija analizę na m okrćj drodze i to w sposób tak racyjonalny, że zasady je g o badań, a n aw et niek tóre je g o m etody ja k o ­ ścio w eg o w yk ryw an ia ciał dziś jeszc ze są stosow ane. J e ż e li naw et podów czas m ow y jeszcze być nie m ogło o ilościow ych bada­

niach chem icznych i zadaw’alniano się j e ­ d yn ie jak ościow em w yk ryw an iem ciał, to jed n ak że i to ju ż stan ow iło w iele dla z a ­ stosow ań chem ii do badań sąd ow ych , gd yż znano od czyn y, zapom ocą których z d o ­ kładnością w yk ryw ać było m ożna szereg trujących ciał, zw ła szcza t. zw . trucizny m etaliczne, ja k zw iązk i o ło w iu , m iedzi, cynku, arsenu i t. d.

W raz z utrw aleniem się badań ilościo­

w ych , które zaw d zięczam y L avoisierow i (w końcu u b ieg łeg o stu lecia ), istotnem u u zu p ełn ien iu i rosszerzen iu p od lega chem ija a n alityczn a, która p raw d ziw ą staje się po­

mocą we w szelk ieg o rodzaju badaniach ch e­

m icznych.

Za p ierw szy w ażn iejszy punkt na drodze rozw oju chem ii sądow ój uwrażać n ależy od­

czyn siarku w apnia (t. zw . w ątroby siarko- w a p ien n ćj) z ołow iem . O d czyn ten w y ­ kryto ju ż w początkach X V I I I w ieku i za ­ lecan o do w yk azyw an ia za fa łszo w a ń wina ołow iem . O becnie podobne zafałszow an ie n ie ma m iejsca i w y d a je nam się ono niby bajką, choć zdaje się, że przez d łu g i czas p o w szech n ie b yło d okonyw ane. J e szcze za czasów rzym skich pisarze r o ln icy zalecali,

[ ażeby używ ać naczyń ołow ianych do zago- tow y wania m oszczu, gdyż w taki sposób- popraw iano w ówczas smak złych win. N ie je s t w szelako pewnem , czy znano ju ż po­

dów czas własność o ło w iu odbierania kwasu z wina. P lin iju sz wspom ina, że używ a się oło w iu do rospoznawania w ina kw aśnegor kładzie się na pew ien czas do w ina pasek ołow iu i następnie ogląda, czy jest on na pow ierzchni na*:ryziony.

Późniój (1595) znajdujem y w zm iankę o słod zen iu w ina zapom ocą ołow iu . F a ł­

szow anie w ina glejtą ołow ian ą (tlenkiem o ło w iu ) należy do czasów jeszcze bliższych.

Z dzieła Z ellera, profesora tu b in geń sk iego, z roku 1707, dow iadujem y się, że fałszer­

stw o to pochodzi z F ran cyi. Istotn ie w ro- ku 1696 wydano we F ran cyi rosporządzenie zabraniające tego oszustw a. W tym sa­

m ym czasie tego rodzaju fałszow anie w ina rospoczyna się i w N iem czech, a w celu w y ­ k rycia go starano się stosow ać rozm aite o d ­ czynniki chem iczne, ja k roscieńczony kw as siarczany, w ęglany alkaliczne oraz w dość za w iły sposób otrzym yw any siarek wapnia.

O statni ten odczynnik w szakże coraz więcój się upow szechniał, a w roku 1787 d ow iód ł H ahnem ann, że w ykazać nim m ożna obe^

cność nietylko o ło w iu , lecz i żelaza.

P ow od zen ie, osięgn ięte przy w ykryw aniu zafałszow ań wina ołow iem , ośm ieliło do dal­

szych prób. Starano się w ięc znane ju ż od czyn y w yzysuać w celu w ykazyw ania

j

obecności i innych metalów'. L ecz postępy w tym kierunku bardzo b y ły pow olne. W i­

dać to dobrze z ów czesnych dzieł pośw ięco­

nych temu przedm iotow i.

Jeszcze około roku 1780 dzieła chem i­

czne podają ja k o jed y n ą oznakę otrucia arszenikiem czerw one, zapalone m iejsca w żołądku i kiszkach, dodając, że z w y k le można jeszcze znaleść p ew n e ilości arsze- niku, który łatw o rospoznać po czosnkow ym zapachu, ja k i ciało to w ydaje po rzuceniu na rozżarzony w ęgiel.

Z tych, którzy starali się z całą d o k ła ­ dnością w yk ryw ać arszenik w zwłokach,, przed ew szystk iem w ym ienić należy H a h n e - manna. W pracy swój o zatruciu arszen i­

kiem (1786) zaleca on p rzeprow adzenie

arszeniku z trupów do rostw oru i d zia ła n ie

Nr 50.

. 787 następnie odpow iedniem i odczynnikam i, jak

wodą wapienną, lub siarkowodorem . D o ­ piero w roku 1806 Rose (m łod szy) podaje przepis, w ed łu g którego z rozm aitych części zw ło k ludzkich należy arszenik w ytraw iać przez gotow anie z ługiem potażowym.

Od początku naszego stulecia chemija nna*

lityczna postępuje naprzód potężnemi kro­

kam i,a dotyczy top rzed ew szystk iem chem ii nieorganicznej. O pracow yw ano nietylko m etody n iezaw odnego w ykryw ania p ie r ­ wiastków i ich połączeń, lecz w w ielu ra­

zach i ilo ścio w eg o ich oznaczania. D la chem ii sądow ej otw arło się w ten sposób obszerne p ole pracy. Stopniow o też udało się przezw yciężyć w ielką przeszkodę, k tó­

ra w w ysokim stopniu utrudniała w yk ry­

w anie zatruć m etalicznych, a polegała na, tem, że stosunkow o bardzo drobna ilość tru cizn y zaw arta była w dużej masie sub*

stancyi organicznej (pokarm ach, trupach i t. p.). J eżeli wraz z poszukiwanem i związkam i m etalicznem i do rostw oru prze­

chodzą i ciała organiczne, to przeszkadzają one w yk ryw an iu m etali, cżęsto czynią na­

w et zupełnie niem ożliw em w ykazanie ich obecności. A żeb y usunąć tę niedogodność, należało w ynaleść sposób zupełnego w yda­

lenia substancyj organicznych, lub przy­

najm niej u czyn ien ie ich nieszkodliw em u W tych w szy stk ich w ypadkach, w których chodziło o w yk ryw an ie takich trucizn me­

talicznych, które przy ogrzaniu się nie u la­

tniają, można było sobie w prost tak radzić, że substancyją organiczną spalono, a nastę­

pnie badano pozostający popiół. L ecz spo­

sobu tego zastosow ać nie można przy po­

szukiw aniu trucizn lotnych, ja k np. zw iąz­

ków arsenu lub rtęci. N ie m ałym przeto było postępem , gdy D uflos przekonał się, że chlor niszczy ciała organiczne, przeprow a­

dzając je przew ażnie w rospuszczalne zw ią z­

ki i jed n ocześn ie rospuszcza głów n ą masę trucizn m etalicznych. F resenius i Babo zastosow ali tę zasadę sp ecyjaln ie do w y­

kryw ania sądow o-chem icznego arsenu i do dnia d zisiejszego sposób ten prawie ogóln ie je st stosow any. W w ielu razach najlepiej d ziałać kwasem solnym wrącym , gdyż ros- p u szczenie ciał organicznych dokładniej przy tem zachodzi. Ś lad y nierozpuszcźonych siar-

ków m etali, które utw orzyćby się m ogły,

rozpuszcza się przez dodanie małej ilości chloranu potasu.

Z tak otrzym anego rostw oru, w którym produkty rozkładu ciał białkow ych i t. p.

nie przeszkadzają już dalszem u przeb iego­

wi poszukiw ania m etali, można te ostatnie w odpow iednićj postaci wydobyć i oznaczyć ilościow o. M etoda taka m ożliwein czyni także w ykryw anie arszeniku, najczęściej używ anej trucizny.

L ecz postępy i dalsze badania bynaj­

mniej nie sk oń czyły się na tem. W ielce p rzysłu żył się tej spraw ie lekarz szkocki M arsh, który podał niezm iernie w ygodny sposób w ykryw ania arszeniku, polegający na tern, że gdy wodór w chw ili w ydzielania się działa na zw iązk i arsenu, tw orzy się arsenijak (arsenow odór), który rozłożyć można na arsen i wodór. G dy m ianow icie przepuszczam y arsenijak przez rozżarzoną rurkę szklaną, rozkład taki następuje, a ar­

sen w chłodniejszych częściach rurki osia­

da, tworząc t. z w. zw ierciadło. O becnie m etoda Mareha tak je st uproszczona i w y - j doskonalona, że należy do n ajlepszych,

| najdokładniejszych metod w sądow ej, a na- j wet w ogóle w analitycznej ch em ii. Zapo- j mocą m etody tej można w ykryć niezm ier- i nie drobne ślady arsenu, co ma w ysokie

| znaczenie w tych zw łaszcza w ypadkach, I w których śmierć następuje n ie natych­

miast, lecz dopiero po dłuższym czasie.

W pew nych organach, g łó w n ie w w ątrobie i nerkach, przez tygod n ie ca łe pozostają ślady arsenu. T ak np. w dośw iadczeniach z psam i, którym zadaw ano bardzo małe, nie śm iertelne dawki arszeniku, można było jeszcze po 40 dniach z całą dokładnością w ykryć arsen w wątrobie.

P rzez czas pew ien rozległem u zastosow a­

niu m etody Marsha stało na przeszkodzie podobne do arsenu zachow anie się antym o­

nu, którego zw iązki, szczególniej daw niej, często używ ane b yły jako środki lecznicze.

Zw iązki antym onu m ianow icie pod w p ły ­

wem wodoru in statu nascendi wydają także

gazow e połączenie, antym ońijak, który przy

żarzeniu w rurce szklanej rozkłada się na

w odór i antym on, a ten ostatni osiada w p o ­

staci zw ierciadła podobnego do zw ierciad ła

arsenow ego. L ecz wkróce poznano, że p e ­

788 W SZECH ŚW IAT. INr 50.

w n e od czyn n ik i chem iczne rozm aicie dzia­

łają na zw ierciad ło arsenow e i antym onow e i że przeto łatw o j e s t rospoznać, czy istotn ie ze zw iązkam i arsenu ma się do czynienia.

Chem ija sądow a w zb ogaciła się w roku 1855 dzięki E . M itsch erlich o w i, k tóry podał prosty sposób w y k ry w a n ia fosforu, ja k w ia­

dom o, jed n ćj z n a jg w a łto w n iejszy ch trucizn.

Sposób ten p o le g a na tem, że badany przed­

m iot po dodaniu w ody o g rzew a się w sz k la ­ nym przyrządzie d ystylacyjn ym u sta w io ­ nym w ciem nym pokoju. W raz z parą w ody uchodzi para fosforu, która św ieci w c ie ­ m ności przy zetk n ięciu z p o w ietrzem . Grdy w ięc fosfor istotn ie je st w badanem ciele zaw arty, w idać w ów czas ch arak terystyczn e św iecen ie w p ew nych m iejscach przyrządu szklanego. M in im aln e ilo śc i fosforu już w yw ołu ją to zjaw isko św iecenia; tak np.

jed n a g łó w k a zap ałk i zw yczajn ej (n ie szw ed zk iej) w ystarcza na to, ażeb y ś w ie c e ­ n ie było w idoczne p rzez k ilk a m inut. N ie ­ k tóre substancyje lotne, a p om iędzy niem i i takie, których używ a się często jako le ­ karstw , p rzeszk ad zają św iecen iu pary fos-

foru, g d y są do niej dom ięszane i w takich

razach m etoda M itsch erlich a nie m oże być zastosow ana. W takim w yp ad k u postępuje się w ed łu g rady N eubauera i F reseniusa:

parę fosforu w prow adza się do rostw oru so li srebra, w skutek czego tw o rzy się fo s ­ forek srebra, który n astępnie um ieszcza się w przyrządzie w yd zielającym w odór. W o ­ dór uchodzący z tak iego p rzyrządu pali się pięknym zielonym płom ieniem .

Z trucizn p och od zen ia organ iczn ego n aj­

w cześniej nauczono się w y k ry w a ć odkryty w r. 1782 przez S ch eeleg o kw as pruski,

a to przez o d d y sty lo w y w a n ie i d ziałan ie j nań charakterystycznem i odczynnikam i.

N ajpóźniej obdarzoną została chem ija sądow a m etodam i słu żą cem i do w yk ryw an ia i trucizn roślin n ych . Zatrucia .jad ow item i roślinam i bez w ątpienia należą do n ajstar­

szych, lecz w y k ryw an ie takich trucizn sp o­

sobam i chem icznem i sta ło się m ożliw em dopiero od czterech d ziesiątk ów lat. P ók i nie w yd ob yto i n ie poznano pod w zględ em chem icznym ja d o w ity ch części sk ład ow ych roślin, p óty w w ypadkach sąd ow ych dla w yk rycia takich zatruć p o słu g iw a ć się tylk o b yło m ożna botaniką i d ośw iad czen iem na

zw ierzęciu. L ecz to w w yjątkow ych tylk o wypadkach m ogło zadaw alniać. W roku 1817 Sertiirner, aptekarz w H a w elu , bada­

jąc n alew k ę m akow cow ą (opium ), od k rył w niój morfinę jak o g łó w n y sk ład n ik czyn ­ ny; w krótce potem nastąpiły podobne o d ­ k ry cia w innych trujących roślinach. P e l- letier i C aventou odkryli strychninę w roku 1818, brucynę w rok później, a jednocześnie wraz z M eissnerem weratrynę.

O dkrycia te d ow iod ły, że działania trują­

ce rozm aitych roślin przypisać trzeba p e­

w nym określonym zw iązkom chem icznym . P oddano dokładnem u badaniu te zw iązki, lecz ja k k o lw iek poznano dla w ielu z nich od czyn y charakterystyczne, to jed n ak że nie natychm iast udało się znaleść sposoby w y ­ d obyw ania tych t. zw . alkaloidów w stanie czystym z części zw łok ludzkich. Jeszcze w roku 1827 R em er w podręczniku sw ym pow iada co następuje: „W ten sposób d o ­ w ied zieliśm y się o istn ien iu trujących k w a ­ sów i alk aloid ów w państw ie roślinnem i n a ­ raz poznaliśm y tajem nicę, którą w praw dzie przedtem podejrzew aliśm y, lecz której c u ­ dow nej istoty dom yślić się nie byliśm y w stanie. N ależało oczyw iście oczekiw ać, że lekarze sądow i przyw iążą do tego w ie l­

k ie nadzieje i będą przekonani, że oto na­

raz usu n ięte zostały w szystk ie trudności, ja k ie staw ały dotąd na p rzeszk od zie w w y ­ k ryw an iu trujących sk ład n ik ów roślinnych.

L ecz n iestety nadzieje te b y ły przedwczesne.

S tra szliw e ow e trucizny przyroda w ytw a­

rza w tak małej ilości, że w praw dzie n au ­ czyliśm y się je w yd ob yw ać z w iększych mas roślin n ych , lecz nie jesteśm y w s t a n ie w ykryć ich w tych nieznacznych śladach, które zazw yczaj w ystarczają ju ż do zatru­

cia człow ieka, zw łaszcza jeżeli są pom ięsza- n e ze znacznem i m asam i ciał obcych lub je śli u le g ły ju ż częściow ym zm ianom pod w p ływ em soków traw iących. W ów czas tylk o, g d y mamy je przed sobą w stanie czystym , niezm ięszane z substancyjam i ob- cem i, udaje nam się z łatw ością poznać ich w łasności chem iczne. Zapom inać przytem nie należy, że roślinne ich pochodzenie w p ły w a do pew nego stopnia na n iew ielk ą ich trw ałość, co nie pozw ala nam p o słu g i­

w ać się przy ich rospoznaw aniu takiem i

środkam i, którym ciała m in eraln e sta n ó w -

Nr 50.

. 789 czy stawiają opór... W obcc takiego stanu

rzeczy nie pozostaje nam nic innego ja k czekać spokojnie, aż przyszłość pozw oli skuteczniejsze odnaleść środki w w yk ryw a­

niu tych szkodliw ych substancyj roślin ­ n y c h .”

W ćw ierć w ieku po ogłoszeniu tych słów odnaleziono ju ż drogę do równie pew nego w ykryw ania i w ydzielania trucizn ro ślin ­ nych ze w szelk iego rodzaju m ięszanin, jak znano przedtem sposoby odnajdowania tru­

cizn m etalicznych. W słynnym procesie B ocarm ć, prow adzonym w B elg ii, chodziło O zatrucie nikotyną, trucizną liści ty to n io ­ w ych. Stas, który w procesie tym pow oła­

n y został na eksperta, w y d zielił zarówno z organów zatrutego jak i z części podłogi, na której rozlano truciznę, nikotynę i za- pom ocą w szelk ich fizycznych i chem icz­

n ych cech dow iódł identyczności tego alk a­

loidu.

{dok. n a st.)

iii. F lau m

S Y N T E Z A

SKAŁ I MINERAŁÓW.

(Ciąg dalszy).

II.

P o m y śln y rozw ój syntezy m ineralogicz­

nej w drugiej p ołow ie w ieku bieżącego w y­

w o ła ł konieczność ścisłego oznaczenia jćj zadania, dążności i warunków oraz prze­

prow adzenia gran icy pom iędzy syntezą mi­

neralogiczną i chem iczną, różniącem i się zasadniczo w niejednym punkcie.

N ajpierw szem i bespośredniem zadaniem syn tezy je st k on trolow an ie analizy. Chociaż badania analityczne w yjaśniają nam w w ie­

lu w ypadkach skład chem iczny danego cia­

ła, jed n a k nie uważam y go za dokładnie zbadane, je ż e li nie jesteśm y w stanie w yko­

nać jeg o sy n tezy . W ym aganie to stosuje się p rzedew szystkiem do m inerałów natu­

ralnych, które, rosnąc we wspólnem łonie w ulkanu lub basenu w odnego, zaw ierają

z w y k le w sobie w rostki ciał obcych, w p ły ­ wających niekiedy dość znacznie na rezul­

taty analizy chem icznej w sensie ujem nym . M inerały sztuczne, otrzym yw ane każdy zo- sobna z preparatów zupełnie czyftych, p od ­ dane rozbiorowi chem icznem u, w w ielu ra­

zach prostują w yniki badań, dokonanych na m inerałach naturalnych. O d syntezy rów ­ nież oczekujem y w yjaśnienia budowy che­

m icznej (t. j . sposobu łączenia się atom ów ) m inerałów ; celu zaś tego dopiąć można nie- tylk o przez syntezę zw iązków częstokroć bardzo złożonych, ja k ie napotykam y w n a ­ turze, lecz rów nież i przez otrzym yw anie połączeń prostych, chociażby te nie istn iały w naturze, dalej przez zam ianę jednych e le ­ m entów na drugie i stw arzanie ciał now ych, lecz analogiczn ie zbudow anych i t. d.

N ajw ażniejszą jed n ak dążnością syntezy m ineralogicznej jest w ykrycie w arunków , w jakich m inerały powstają w naturze.

Z tego w zględu synteza m ineralogiczna p o ­ w inna zaw sze składać się z dwu czynności:

dokładnój obserw acyi gieologicznej i do­

św iadczenia w ykonanego w warunkach, któreby jaknajdokładn iej odpow iadały na­

turalnym . W iem y z historyi, jak n iew ła - ściw em jest staw ianie w niosków gieolo- giczn o-gien etyczn ych bez stw ierdzenia ich na drodze dośw iadczalnej. Z drugiej stro ­ ny synteza nieuw zględniająca stosunków naturalnych m oże chybić celu i sprow a­

dzić na m anowce badacza, któryby na niej tylk o chciał budować sw e wyobrażenia o tw orzeniu się m inerałów w przyrodzie.

W reszcie synteza m ineralogiczna nie w y­

klucza ze sw ych aspiracyj i celu praktycz­

nego, m ianow icie produkow ania kam ieni drogich, jak k olw iek zadanie to jest nader trudnem do urzeczyw istn ien ia w tym sto­

pniu, aby zadaw alniało wym agania prakty­

ki. R ubiny, szafiry, spinele, hyjacynty i t. d.

otrzym yw ane syntetycznie posiadają w praw ­ dzie w szystkie własności kam ieni n atu ral­

nych, jak blask, kolor, tw ardość, postać krystaliczną i t. d., prócz jednój tylko w ie l­

kości, najbardziej cenionej w handlu. Tem u jednak w arunkow i synteza, ja k się zdaje, nigdy uczynić n ie będzie w stanie: w y p eł­

nić go może tylko przyroda przy pomocy tak potężnych czynników , ja k czas i prze­

strzeń.

790

. Nr 50.

0(1 syn tezy m ineralogicznej w ym agany je st konieczny warunek, aby jćj produkty dokładnie od p ow iad ały sw ym p ierw ow zo­

rom naturalnym pod w zględem m orfolo­

gicznym , w czem synteza m ineralogiczna zasadniczo różni się od chem icznej. Jeżeli chem ik w w ięk szości w yp ad k ów poprze­

staje na otrzym aniu zw iązku, posiadającego odpow iedni skład chem iczny i w łaściw e mu reakcyje, to m ineralog tylk o w tedy uważa syn tezę za udatną, je śli ciało przezeń o d ­ tw orzone najzupełniej naśladuje m inerał naturalny n ie ty lk o chem icznie, lecz rów ­ nież pod w zględem krystalograficznym i fizycznym . M inerał sztu czn y pow inien zatem należeć krystalograficznie do tego sam ego u k ładu, przedstaw iać ten sam typ kryształu, tę samę kom binacyją ścian o g ra ­ niczenia, ja k ie spotykam y na m inerale n a ­ turalnym ; dalej takie w łasności, ja k ciężar w łaściw y, załam yw an ie św ia tła , różno- barw ność, charakter op tyczn y i t. d. p o w in ­ n y być id en tyczn e dla obu ciał: naturalnego i sztucznego.

L eu cyt np. otrzym any sy n tety czn ie po­

w inien, prócz od p o w ied n ieg o sk ład u i w ła ­ sności chem icznych, m ieć jeszcze ch a ra k te­

rystyczną postać 24-ścianu trap ezoid aln ego, pow in ien nadto przedstaw iać ciało o p ty cz­

nie anom alne, t. j . w ielok rotn y zrostek c ie ­ niutkich elem entów krystalograficznych o niższym stopniu sym etryi, naśladujący bryłę układu reg u la rn eg o i t. d. W łasn ości m orfologiczne niektórych m in erałów są na­

der trudne do naśladow ania. N ic ła tw ie j­

szego nad otrzym anie stopu szk listeg o , am orficznego, który najdokładniej o d p ow ia­

da składem chem icznym ortok lazow i; stopu teg o nie m ożem y jed n a k nazw ać syntezą ortoklazu, dopóki nie w yw ołam y w nim ta­

kiej zm iany m olek u larn ej, któraby mu n a ­ dała od p ow ied n ią postać krystalograficzną;

w tym w zględ zie natrafiam y je d n a k na n ie ­ pokonane dotąd trudności.

S yn teza skał, prócz celó w o g ó ln o -g ien e- tyczn ych , ma jeszcze zadanie bardziej spe- cyjaln e, polegające na badaniu tych zja ­ w isk, które są koniecznem następstw em kom plikacyj sam ego procesu po w staw ania skal, będących agregatem w ielu m inerałów o w łasnościach odm iennych. A w ięc, w y ­ krycie praw , które rządzą krystalizacyją

law , c zy li porządkiem ścinania się od d ziel­

nych m inerałów , określenie w arunków , w jakich m inerały te przybierają w zględem siebie to, lub inne p ołożen ie w przestrzeni, w ytw arzając to, lub inne złożenie, czyli bu­

d ow ę skały, w reszcie w yjaśnienie pew nych szczeg ó łó w m ikroskopow ych m inerałów sk aln ych , są to kw estyje, których rozw ią­

zania spodziew ać się m ożem y tylk o od s y n ­ tezy petrograficznej. U siło w a n ia bowiem niektórycn uczonych, chcących zagadnienia p o w yższe rosstrzygnąć tylk o na drodze ob*

serw acyi m ikroskopow ej sk ał naturalnych, uw ażać n ależy za bezow ocne, lub podobne do pracy S yzyfa m itologiczn ego.

W szkicu historycznym w spom nieliśm y pobieżnie o kilk u najw ażniejszych m eto ­ dach syn tetyczn ych . W rzeczyw istości istn ieje ich daleko w ięcej, a przynajm niej tak w iele, że w ym agają osobnej klasyfika- cyi. N iew dając się w szczegóły, m ożem y w szystkie m etody syntetyczno - m ineralo­

g iczn e p odzielić na trzy grupy: 1) do pierw­

szej z nich należą m etody polegające na sublim acyi; 2) druga obejm uje m etody kry­

sta liz a c ji stopów; 3) trzecia w reszcie z a ­ w iera w szystk ie te m etody, które się zasa­

dzają na k rystalizacyi rostw orów w odnych.

P od ział ten odpow iada trzem g łó w n y m sp o­

sobom tw orzen ia się m inerałów w p r z y ­ rodzie.

P odajem y tu krótką charakterystykę trzech w ym ienionych grup m etod razem z opisem przyrząd ów , ja k ie się obecnie najczęściej używ ają przy syn tezie m ine­

rałów .

1) S u blim n cyja. N ależą tu m etody s y n ­ tetyczn e, w których biorą udział g a z y , lub w o g ó le ciała iotne przy tem peraturze pod­

niesion ej. O dróżniam y tu k ilk a w yp ad ­ ków , w których bądź ciało stałe p rzepro­

w adzam y w stan lotn y, aby mu nadać po­

stać k rystaliczn ą, bądź oddziaływ ają na s ie ­ bie dwa ciała lotne, bądź wreszcie gaz, lub para w yw iera działanie na cia ło stałe, lub stopione, w stępując z niem w reakcyją, albo zachow ując się tylk o jak o czynnik krysta­

lizu jący (agen t m inćralisateur). M etody su b lim acyjn e odznaczają się swą prostotą i dają w ogóle dobre rezultaty pod w zg lę­

dem czystości produktów i d oskonałości

Nr 50. W SZECHŚW IAT. 791 ich k ształtów gieom etrycznych. W w ypad­

ku najprostszym posługujem y się zw ykłą retortą, którą ogrzew ając, przeprowadzam y zaw artą w niój substancyją w stan lotny, a ta, stykając się z chłodniejszem i częścia­

mi retorty, lub zbierając się w jakim rezer- woarze, osiada w postaci krystalicznej. J e ­ żeli chcem y przeprow adzić reakcyją między dwom a gazam i, natenczas używ am y dw u retort, których rurki odprowadzające um ie­

szczam y we w spólnym rezerwoarze, zap ew ­ niając w ten sposób dokładne zetknięcie się gazów . W tych wypadkach, gdzie na ciało sta le ma działać gaz, przepuszczam y go p rzez rurkę szklaną lub m etalow ą, z a w ie­

rającą substancyją stałą, ogrzewając ją z w y ­ k łym palnikiem Bunsena.

2) K ry sła liza c y ja stopów. M etoda ta za ­ sadza się na topieniu części składow ych m inerału w odpow iednim , w łaściw ym sto ­ sunku b e z to p n ik a lu b z je g o nadmiarem i na b ard zo pow olnem studzeniu stopu. Jeżeli m am y do czyn ien ia z ruięszaniną łatw o to- p liw ą (np. w tych w ypadkach, k ied y d oda­

jem y topnika), cała operacyja m oże być u sk u teczn ion ą na zw yk łym palniku B u n ­ sena lub M uenkego w tyglu platynow ym , porcelanow ym , lub grafitow ym , stosow nie do natury chem icznćj stopu. K rystaliza- cy ja stopu od b yw a się zaw sze w tem pera- turzb niższćj n iż samo topienie, dlategoteż po dokonaniu tego ostatniego, zm niejszam y d o p ły w ciep ła o tyle, aby otrzym ać tem ­ peraturę o k ilk a stopni niższą od punktu top liw ości danego m inerału. Im dłużćj pozostaje ty g ie l w tem od po wiedniem dla k rystalizacyi ciep le, tem lepszych należy sp od ziew ać się rezultatów . T rudniej jest otrzym ać w laboratoryjum tem peraturę prze­

noszącą 1000°, a niezbędną do przeprow a­

d zen ia w stan p łyn n y m ięszanin, odpow iada­

ją c y c h w ielu np. krzem ianom , a zw łaszcza trudnem je st utrzym yw anie przez czas d łu ż­

szy tem peratury odpow iedniej do ich kry­

stalizacyi. T rudności te pokonyw am y z w y ­ k le w sposób ządaw alniający przy pom ocy p iecyka L eclercqa i F orąuignona, jeżeli chodzi o top ien ie bardzo m ałych ilości (ok oło 10 cm3). P iecy k ten (patrz fig. 1) składa się z m ocnćj glinianćj podstaw ki, w środku którćj um ocow any jest również g lin ia n y stożek, objęty zzew nątrz znacznie

odeń większym cylindrem z pokrywą. W e­

wnątrz stożka m ieści się ty g ielek um ocow a­

ny na platynow ym trójkącie. P iec y k ogrze*

! wa się dm uchawką gazową, której koniec

| szczelnie zasłania dolny otw ór stożka; po- i w ietrzą dm uchawce dostarcza pom pa D e-

| m oiseau. P łom ień liże z obu stron stożek

| i zaw ieszony w nim tygielek , w ychodząc

; przez otw ory, um ieszczone u spodu cylindra zew nętrznego; ten zapobiega tylk o prom ie­

niow aniu ciepła dostarczanego tygielk ow i.

P iecy k L eclercąa i F orąuignona daje tem pe­

raturę, w k tórójsię topią takie m inerały, jak:

oliw in. leu cyt.an ortyt, a więc przeszło 1600°.

Z m niejszając dopływ pow ietrza w dmu-

F i g . 1 .

chaw ce, podnosząc tygielek , lub zdejm ując pokryw ę cylindra, możem y regulow ać tem ­ peraturę w miarę potrzeby w dość szero ­ kich granicach i utrzym yw ać na jednćj w y ­ sokości dowolną ilość czasu.

W tych razach, kiedy ciep ło potrzebne nie przenosi 1000°, pożytecznym je st bar­

dzo piecyk Perrota, w którym można topić ilości znacznie w iększe. Jak w idzim y na fig. 2 piecyk Perrota, rów nież jak poprze­

dni, składa się z dwu glinianych cylindrów i pokrywy; cylin d er w ew nętrzny może objąć dość duży tygiel (około 200 cm 3) stojący na glinianym słupku S. C iepła dostarcza pal­

nik gazow y o sześciu płom ieniach, zaopa­

792 W SZECH ŚW IA T. K r 50'.

trzony u spodu w otw ory do dostępu p o ­ wietrza. P ło m ien ie obejmują, ty g ie l, obie p ow ierzchnie cylindra w ew n ętrzn ego i zb ie ­ rają się w kom inie, który w ytw arza ciąg i odprow adza gaz spalony. Obu piecyków używa się rów nież i do sy n tezy sk a ł w u l­

kanicznych. D o m ięszaniny k rzem ion ­ ka i g lin k a wchodzą z w y k le w stanie su ­ chym , zasady zaś w postaci w ęglan ów w takiój ilości, aby po od liczen iu d w u tlen ­ ku w ęgla, odpow iadały ściśle danym ana­

litycznym . M ięszaninę n ależy zetrzeć na m o­

żliw ie drobny proszek, aby u ła tw ić jój sto ­ pienie i otrzym ać masę zu p ełn ie jednorodną.

F ig . 2.

K rystalizacyją sk a ły u sk u teczn iam y przez ogrzew an ie stopu w k ilk u zn iżających się k olejn o tem peraturach, przyczem w n a j­

w yższej z nich w yd zielają się z w y k le m ine­

rały najtrudniej top liw e, po n ich zw iązki o niższym punkcie to p liw o ści i t. d. P o ­ rządek k rystalizacyi zależy prócz tego od stopnia n asycen ia stopu różnem i p ołącze­

niam i (m inerałam i), ja k rów nież i od na­

tury chem icznej składających j e p ierw ia st­

ków .

3) K r y s ta liz a c y ja rostw orów w odnych.

P rzyrod a rosporządza nader licznem i spo­

sobam i tw orzen ia m inerałów przy u d ziale w ody; stąd i syn teza m in eralogiczn a doszła,

drogą naśladow nictw a, do niem ałego p o d tym w zględ em urozm aicenia. M inerały ł a ­ tw o rozpuszczalne w w odzie, ja k sól ka­

m ienna, otrzym ujem y w postaci k ry sta li­

cznej w prost przez pow olne parow anie ros-- tw orów , inne znowu bardziej rospuszczalne w wodzie gorącej niż w zim nej, ja k g ip s, przez stopniow e ozięb ien ie rostw orów gó~

rących. H . Saint-C laire D e v ille w y k a z a ł, że substancyje bardzo m ało rospuszczalne w w odzie, jak siarczan barytu i chlorek sr e ­ bra, można przeprow adzić w ciała k rystali­

czne, działając na nie małą ilością w ody p rzy ciągłej zm ianie tem peratury od 0° do 100°. C zęść substancyi am orficznej, która p rzech od zi w rostw ór przy 100°, w yd ziela się z n iego następnie w kryształach przy spadaniu tem peratury; p rzy następnem zaś podnoszeniu się ciepła kryształy, jako mniej rosp u szczaln e pozostają n ietk n ięte, a nato­

m iast rospuszcza się nowa ilość soli amorfi­

cznej i t. d. K a lcy t osiada w kryształach z rostw orów , zaw ierających d w u tlen ek w ę ­ gla , jeśli ten zacznie się ulatniać. W bardzo liczn ych w ypadkach otrzym ujem y m inerały 1 sztuczne przez działanie gazu na rostw ór, lu b przez roskład podw ójny dwu styk ają­

cych się ze sobą rostw orów . R eakcyje tu zachodzące muszą odbyw ać się bardzo po-

| w o ln ie, aby pow stające przez nie zw iązk i

j

przyb rały w łaściw e im kształty krystalo-

| graficzne, w przeciw nym razie otrzym am y

! n ie kryształy, lecz osad am orficzny. Jeżeli np. rostw ór chlorku srebra, chlorniku żela*

i za, lub ołow iu z dom ięszką sody pom ieścim y w k olbie i połączym y ją rurką z atm osferą, zaw ierającą siarkow odór, to po d ługim cza sie w skutek p ow olnego bardzo działania siar­

kow odoru na pow ierzchnię płynu, o trzy ­ mamy w yraźne k ryształy siarków w y m ie­

nionych m etali t. j. argentyt, p iry t i galenę".

T en sam w arunek zachow ać n ależy i przy

J

działaniu wzajem nem dwu rostw orów . W tym 1 celu uciekam y się zw y k le do takiego sposo­

bu: dwa bardzo roscieńczone rostw ory c ia ł, m ających od d ziaływ ać na siebie, łączym y zapom ocą w ąskiego paska bibuły łub nitki, przez co stykanie się obu płynów odbyw a się bardzo powolnie; z biegiem czasu w y­

dzielają się na przedm iocie łączącym o b ie

substancyje kryształki np. barytu, je ś li ros-

t wora mi reaguj ącemi b y ły chlorek barytu

Nr 50.

. 793 i siarczan sodu, bądź anglezytu, je śli niemi

b y ły chlorek ołow iu i siarczan sodu i t. d.

Osobną grupę stanowią syntezy, w których rostw ory działają n aciała stałe lubrospusz- czone w warunkach nienorm alnych, lecz pod w ysokiem ciśnieniem i w tem peraturze podniesionej. W iele osadów, które w zw y ­ k łych w arunkach strącone są substancyjami am orficznem i, pod ciśnieniem i w tem pera­

turze podw yższonej przeistaczają się w ciała krystaliczne. T ak np. z rostworu chlorni- ku glin u soda strąca glin k ę, która przy

szą rurą żelazną, obecnie zaś w tym celu wyrabiane są dość skom plikow ane przyrzą­

dy, odznaczające się w ielką w y to y m a ło ścią . Są to t. z. d ygiestory, czyli cylin d ryczn e na­

czynia platynow e, w staw iane w dokładnie do nich dopasow ane m ocne rury stalow e lub m iedziane, które mogą być bardzo szczelnie zaśrubow yw ane. W celu m ożli­

w ie dokładnego zam knięcia przyrządu, k ła ­ dzie się m iędzy otwór dygiestora i jeg o po­

kryw ę krążek ołow iany lub z innego m ięk­

k iego metalu, który mocno sprasow any za*

300° C. w naczyniu zam kniętem krystalizuje się w postaci korundu. M etoda ta bywa g łó w n ie stosow aną przy syntezie krzem ia­

nów . Na tej drodze, jak ju ż wiem y, F rie- d el i Sarasin otrzym ali ortoklaz przez dzia­

ła n ie krzem ianu g lin u na krzem ian potasu w naczyniu Żelaznem, szczeln ie zam kniętem j przy 550° C. i odpow iadającem tój tem p e­

raturze kolosalnem ciśnieniu. P ierw szy tę m etodę zastosow ał, ja k w iem y z historyi, Senarm ont, używ ając w prost zatopionej rur­

ki szk lan ej, D a u b r e e zastąpił ją w ytrzym ał- j

pełnia w szystkie nierów ności pokryw y i ru­

ry, zapobiegając ulatnianiu się pary wodnej.

Dobre zam knięcie dygiestora jest bardzo ważną czynnością, gdyż od niego zależy w łaściw ie pow odzenie dośw iadczenia. F i g .3 wyobraża digiestor nowej konstrukcyi, opi- i sany przez p. S. T hugutta. Jestto w ielk i żelazn y k ocioł K , m ogący pom ieścić w so ­ bie kilka naraz dygiestorów (di); k o cio ł ogrzew a się do żądanej tem peratury stoją­

cym pod nim, złożonym palnikiem gazow ym

L . A b y zapobiedz wahaniu tem peratury

794 W SZECH ŚW IA T. N r 50.

rurkę g azow y (g ) łączym y z regulatorem R, a ca ły przyrząd otaczam y dużym cylindrem blaszanym B i azbestow ym , nak ryw ając go krągam i azbestow em i (A s) i woj lok o wem i (F i), co jed n ocześn ie zm n iejsza p ro m ien io ­

w anie ciepła. W takich dygiestorach F rie- d iel i Sarasin dokonali sy n tezy kw arcu, ortoklazu, tryd ym itu , a L em b erg całego szeregu zeo litó w , leu cytu i in . J a k w id zi­

m y, m etoda ta, a czk o lw iek trudna a często­

kroć i niebespieczna, oddała ju ż znakom ite u słu g i syn tezie m ineralogicznej; p rzyp u sz­

czać należy, że na tej drodze będą d o k o ­ nane w p rzyszłości lic zn e d ośw iadczenia syntetyczne, od których sp od ziew am y się w yjaśn ien ia b u d ow y chem icznej krzem ia­

n ów , będącój obecnie jed n ą z n ajciem n iej­

szych k w estyj n ietylk o m in eralogiczn ych , lecz i chem icznych.

Co się ty czy innych m etod syn tetyczn ych , to w spom nim y tu tylk o o m etod zie elek tro ­ lity czn ej, zastosow anej po raz p ierw szy przez B ecąuerela do otrzym yw ania n ie ty lk o m e­

tali w postaciach krystalicznych, lecz ró w ­ nież i ich połączeń, jak ch lork u srebra, g alen y, redrutytu (siarku m ied zi) i t. d.

Zanurzając np. blaszkę srebrną i p rzym oco­

w any do niej w ęgiel w rostw ór kw asu s o l­

nego, B ecąu erel o trzy m y w a ł ch lorek srebra w ośm iościanacli zapom ocą prądu g a lw a ­ nicznego, ja k i się w y w iązu je przez z e tk n ię ­ cie cia ł w ym ienionych.

N iepodobna rów nież pom inąć m ilczeniem i ciekaw ych dośw iadczeń Sp rin ga, który d ok on ał syn tezy b łyszczu m iedzianego (sia r­

k u m iedzi) w prost p rzez sp rasow an ie o p iłek m iedzi i proszku siarki; ciśn ien ie, ja k ieg o w tym celu użyto, rów n ało się 5000 atm o­

sfer. D o św iad czen ie S pringa ma duże zna­

czen ie teoretyczn e dla g ie o lo g ii, d ow od zi bow iem , że i w przyrodzie m ogą w p ew ­ nych razach np. w procesach g ó rotw órczych pow staw ać zw ią zk i m ineralne na drodze czysto m echanicznej.

W obec d on iosłego znaczenia gien etyczn e- go, ja k ie posiada syn teza m ineralogiczna, w ażnem je s t bardzo ścisłe określanie p ro­

du k tów przez nią otrzym anych. Z powodu zby7t drobnych zw y k le rozm iarów m in era­

łó w sztucznych, badanie ich m usi b yć p rze­

prow adzone na drodze m ikroskopow ej.

D o d okładnego zaś określenia gatunku mi­

neralnego niezbędna je st znajom ość 1) jeg o postaci krystalograficznej, 2) stałych op ty ­ cznych i 3)rea k cy i chem icznej, jaka mu jest w łaściw ą. W szy stk ie te funkcyje zasadni­

cze m inerału m ożem y ok reślić ilościow o lub jakościow o przy pom ocy złożonego m ikroskopu m ineralogicznego. Badanie sk a ł syn tetyczn ych ja k i naturalnych, za­

sadza się na studyjow aniu m ikroskopow em ich szlifów .

S yn tezę m inerałów uważam y tylk o w tedy za dokonaną, je ś li z całą niezbędną w da­

n ym w ypadku ścisłością jesteśm y w stanie w ykazać i dow ieść w łaściw ych im chara­

k terów zasadniczych.

{dok. nast.).

J . M orozewicz.

0 OWADACH

m ieszkających na dębach.

O zd ob an aszych lasów d ąb , je s t je d n ą z r o - ślin najbardziej przez rozm aite ow ady na­

w iedzanych, pom im o znacznej ilości taniny, ja k ą w sobie zaw iera. W ielk ie rozm iary dębu, obszerne, g ład k ie i dość m iękkie liście jakoteż d łu gość życia roślin y n ie pozostają zapew ne bez w p ły w u na różnorodność i ob­

fitość fauny, która szuka p ożyw ien ia i p rzy­

tu łk u na dębach, z niem ałą szkodą dla ro­

ślin y .

M ieszkańcy dębu należą przew ażnie do grom ady ow adów i w najrozm aitszy sp o­

sób trapią króla naszych lasów . Jedne ow ady lub ich gąsienice podgryzają ko­

rzen ie, szczególniej u m łodych dębów , inne

w gryzają się w pień, toczą go, przenikając

n iek ied y aż do rdzenia; to znów , bardzo

w iele szk od n ik ów obiera m ieszkanie pod

korą, w m iazdze i w m łodem d rew n ie (bie-

lu ). Jeszcze inne atakują g a łęzie, w ten

sposób, że w gryzają się do środka (rdzenia)

gałązk i i tam drążą sobie chodniki. P ew n a

N r 50.

. 795 liczba obiera żerow isko w paczkach, niszcząc

j e lub przekształcając w odm ienne utw ory.

N ajw ięk szy jednak zastęp szkodliw ych ow a­

d ów napada na liście, wyjadając tylk o ich m iąsz, albo całą, m iękką część blaszki, tak, że pozostaw iają zaledw ie grubsze nerw y.

P e w n a liczba gąsien ic drobnych m otyli pędzi życie w ew nątrz blaszki liścia, pom ię­

d zy górnym i dolnym naskórkiem , w yjada­

ją c sam m iąsz, obfitujący w chlorofil. In n e o w a d y nadgryzają ogonki liści i spow odo- w ują ich opadanie; to znów gąsienice z w i­

jają, w dość różny sposób, blaszkę liścia i oplatają nitkam i pajęczyny, w łasnego w y ­ robu i w tak urządzonem schronieniu żyją.

Z naczna liczba (galasów k i) owadów w y ­ w ołu je, w skutek zakłucia liścia przy sk ła­

daniu jajek, oryginalne narosty (dębianki), w ew nątrz których gąsienice żyją, karmiąc się w ew nętrznem i częściam i ow ych n ow o­

tw orów . W reszcie, n iew ielk a liczba szk o ­ d n ik ów niszczy ow oce dębu. W o g ó le ja k k o lw iek liczba ow adów m ieszkających na dębie, je st znaczna, bo dochodzi do k il­

k u set gatunków , to jed n ak n ie w szyscy m ieszkańcy dębu są w jednakow ym stopniu szk od liw em i. T y lk o bardzo niew ielu szk o­

d ników dębu niszczy całkow icie w krótkim czasie to drzew o, w iększość osłabia, ale nie zagraża życiu rośliny. N ieznaczna liczba o w a d ó w , szukająca schronienia na dębie d la sw oich jajek, gąsienic i poczwarek, p rzez w yw ołan ie różnych now otw orów , staje się pożyteczną do pew nego stopnia dla człow iek a.

W ed łu g K altenbacha, liczba ow adów pa- sorzytn ie m ieszkających na dębie w E u ­ ropie środkow ćj dochodzi do 500 prze­

sz ło gatunków . W ed łu g dzieła L eunisa {w ydanie 3 -cie , opracow ane p. D r. H . L u d w ig a prof z G iessen 1886), na trzech g a ­ tunkach dębu rosnących w Niem czech (Q uer- cus sessiliflora, Q, pedunculata i Q pube- scen s) m ieszka szkodników przeszło 400 gatu n k ów .

W stanach Z jednoczonych A m eryki Półn.

A . S. Packard w ym ienia 400 gatunków , mniój lub więcój szkodliw ych, żyjących na dębach, a naw et przypuszcza, że liczba ta, po dokładnem zbadaniu różnych gatunków dębu, dojść m oże do 600 i więećj gatunków . W kraju naszym z dokładnością spraw dza­

no istnienie ważniejszych szkódników dębu 40 gatunków , ale ogólna liczba ow adów żyjących na dębie niezaw odnie dochodzić po­

w inna do 300 i więcej gatunków . Z kilkuset gatunków owadów, które tak w Europie jako też i w A m eryce P ółn. m ieszkają na dębach, znajduje się tylko nieznaczna liczba praw­

dziw ych n iep rzyjaciół dębu, szerzących za ­ gładę tych drzew i których ukazanie się w większój ilości zaw sze praw ie zagraża istnieniu lasów d ębow ych. D o takich n ie­

bezpiecznych szkodników dębu w naszym kraju należą: G ąsienica brudnicy nieparki (L iparis dispar), gąsienica białki szaraw ki (O rgyia pudibunda), prządki w ędrownćj (C nethocam pa processionea),zw ójki zielonćj (T ortrex viridana), pędraki chrabąszcza (M e- lolonta vulgaris) i podjadki (G ryllotalpa) dla młodych roślinek, szczególniój w szk ół­

kach leśnych.

Z ogólnej liczby 400 am erykańskich szk o­

dników , najniebespieczniejsze są w edług P a- ckarda *).

1) M allodon melanopus (zbliżony d o P rio - nus).

2 ) Prionoxystus robiniae

3 ) E laphodion (bliski Ceram byxa).

4) Clisiocam pa disstria ) 5 ) A nisota Senatoria j 'U ^

M allodon, jest bardzo niebespieczny, szczególniój dla m łodych drzew, gd yż gą­

sienice (pędraki), w y lęg łe z jajek , żyją przez kilka lat i niszczą korzenie tych drzew, robiąc sobie przejścia w różnych k ie­

runkach w korzeniu. Z w yk le w yw ołuje gąsienica tego chrząszcza różne narosty na korzeniach, często skom plikowanój budowy, które wstrzymują, w zrost rośliny i zabi­

jają j?-

Pom iędzy ow adam i, które żyją w pniu, zasługuje na uwagę:

Prionoxystu8, jak o n ajszk od liw szy. Kobi on przejścia w drzew ie aż do rdzenia i ła ­ two przyczynia się do uschnięcia rośliny.

Owad ten jest niezm iernie płodny i składa tysiące jajek; jednak musi on mieć licznych

>) A. S. P ack ard . Les insectes nuisibles a u x fo-

reta. R evae Scientifique. A5 25, Tom 48, 1891 r.

W SZECH ŚW IA T. N r 50.

n iep rzyjaciół i p od legać w ielu niszczącym czynnikom , dość bowiem byłob y m ałej licz­

by zap łod n ion ych sam iczek, do zn iszczen ia całych lasów , a przecież w ystępuje on zw y ­ kle w mał^j ilości.

Z ow adów , m ieszkających w ew nątrz d ę­

bów , godnym u w agi je st E lap h od ion v illo- sum (bliski n aszego C eram byx‘a), ma on (gąsienica) zw yczaj podgryzania częściow o g a łą zek dębu, które podcięte spadają same na ziem ię. O w ad składa jajka na gałązkach, gąsienica żyje we w nętrzu gałązek , ale po­

trzebuje do życia pew nego stopnia w ilgoci, którćj na drzew ie m ieć nie m oże, stąd ow ad p rzygotow yw a upadek g ałązek na ziem ię.

N ieraz ziem ia, pod dębam i opanow anem i przez E laphodion , b yw a ca łk o w icie zasiana gałązkam i dębow em i. R zuca się z w y k le na gałązk i m łode 2-—3 cm grubości m ające i odcina z nich części na 2 cm d łu gie.

S kłada ja jk a na m niejszych gałązkach, gą­

sien ice w y lę g łe z łatw ością w ciskają się do środka gałązk i, niszczą całą tkankę z w y­

jątkiem tylko kory i w m iarę ja k się roz­

rastają przechodzą do starszych i tw ard ­ szych gałązek . D o szed łszy do p o ło w y sw o ­ jej norm alnej w ielkości, g ą sien ica sama sprow adza odłam anie się g a łą zk i, w której ż y j

przegryzając ją w poprzek w ten sp o­

sób, że najm niejszy w iatr ją łam ie i odryw a.

A m erykański entom olog F itsch bliżej zbadał sposób, w ja k i gąsien ica odbyw a w ęd rów ­ kę i następnie odpadanie gałązek . Zdaje się (w ed łu g 'p . F itsch a), że gąsien ica ma po­

ję c ie ja k głęboko trzeba n aciąć tkanki, aże­

by gałązka upadła, u czyn iw szy to, g ą sien ica j u su w a się w odcinek gałązk i p rzeznaczony do odpadnięcia, w przód je d n a k w ytw arza, pom iędzy chodnikiem w ew nątrz g a łą zk i j w yrobionym i m iejscem przełam ania p rze- | grodę, a raczej czopek (zatyczk ę) u tw o ­ rzony z w łó k ien elastyczn ych , za p ew n e

p ajęczyny w ysnutej przez gąsien ice, a że­

by zapew nić zam knięcie swej siedzibie. G dy gałązk a zdaje się być bliską odłam ania, g ą ­ sienica powraca i pogłęb ia nacięcie; przy

tej czynności n iek ied y zabija ją sam o d ła -

m ek gałązk i, je ż e li ta w ch w ili g ryzien ia się łam ie. Z w y k le gąsien ica spada razem I z odłam aną gałązką i w ew nątrz niej k ończy swój rozw ój, przem ieniając się w poczw ar*

kę i następnie w d orosłego ow ada.

K orzenie dębów am erykańskich n i s z c z y Cicada septem decim a, która w postaci gą­

sien icy żyje około 17 lat, w stanie zaś doj­

rzałym zaledw ie m iesiąc. In n y szkodnik,.

! ja k o gąsienica żyje tylk o lat 13 i rów nież napada na korzenie dębu, chociaż p rzy p a d -

| kowo. D o najgroźniejszych szkódników am erykańskich zaliczają gąsienice m otyli C lisiocam pa i A n isota, które same robią-

! w ięcej szk od y aniżeli razem w zięci pozostali n iep rzyjaciele dębu.

W roku 1882 A nisota była szczególniej

| obfitą w stanie P en sy lw a n ii, lasy ogołociła zup ełn ie z liści, a spadek jej pom iotu, spra­

w ia ł szm er do deszczu padającego podobny.

G ąsienica ta opatrzona jest w łoskam i pa- rzącem i, sprawiaj ącemi zapalenie skóry..

Z u p ełn ie odpow iada naszój prządce w ędro­

wnej (C nethocam pa processionea).

Sp om ięd zy ow adów m ieszkających na dębach, do najcharakterystyczniejszych n a ­ leżą bez zaprzeczenia galasów ki (C ynipidae) tak z pow odu sw oich obyczajów , jako też rozm aitych utw orów , jak ie w yw ołu ją na liściach i innych częściach dębu. L iczba gatunków g alasów ek je st bardzo pokaźna, d osyć tutaj przytoczyć, że w N iem czech podają galasów ek ok oło 70 gat. w A m eryce zaś północnej (A . S. P ack ard ) około 130 gat.

O pis god n iejszych u w agi gatunkó»v podam y poniżej, wraz z rysunkam i.

(dok. nast.).

A . S.

Towarzystwo Ogrodnicze.

P o s i e d z e n i e s i e d e m n a s t e K o m i s y i t e o - r y i o g r o d n i c t w a i n a u k p r z y r o d n i c z y c h p o m o c n i c z y c h o dbyło się dnia 1 G ru d n ia 1892 roku, o godzinie 8 w ieczorem , w lokalu T o ­ w arzystw a, C hm ielna K r 14.

1. P ro to k u l posiedzenia poprzedniego został o d ­ c zy tan y i p rzy jęty .

2. S ek retarz K om isyi przedstaw ił k ilkanaście

r zadszych ro ś lin , zebranych w g u b ern i S ied leck iej

p rz e z p ana B. E ic h le ra z M iędzyrzeca i n a d e sła ­

n y ch do R edakcyi W szechśw iata, a k tó r y c h spis

będzie podany w je d n y m z n astęp n y ch num erów

tego pism a. N ad to p an E ic h le r n ad esłał k ilk a g a ­

tunków orzeszków, w yw ołanych przez n ak łu cie

1 galasów ek, a m ianow icie: