J a k u b o w s k i J. L ., T a jl a n d ia — k r a i n a r y ż u i o r c h i d e i ... 217 W i ą c k o w s k i S. K ., E k s p lo z ja d e m o g r a fic z n a r o d z a j u lu d z k ie g o . . . 225 B y c z k o w s k a - S m y

n r IV /O c-2734/47

W y d a n o z p o m o c ą f in a n s o w ą P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k

T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 9 (2177)

K r z a n o w s k a H ., O e w o lu c ji c h ro m o s o m ó w p łc i 213

J a k u b o w s k i J. L ., T a jl a n d ia — k r a i n a r y ż u i o r c h i d e i ... 217 W i ą c k o w s k i S. K ., E k s p lo z ja d e m o g r a fic z n a r o d z a j u lu d z k ie g o . . . 225 B y c z k o w s k a - S m y k W ., R y b y ś w i e c ą c e ... 227 G ł a z e k J., 7 M ię d z y n a ro d o w y K o n g re s S p e le o lo g ic z n y w A n g lii . . . . 229 D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e

R y b y k o p a ln e z M o n te B la n c a w e W ło s z e c h w z b io r a c h g e o lo g ic z n y c h

U J (Z. U n ru g ) . . . 231

M ró w k i w c z a sie p o w o d z i (W. C z e c h o w s k i) ... 232 K s z ta łt łu k ó w z ę b o w y c h u n a c z e ln y c h (P r im a te s ) (W. S tę ś lic k a -M y - d la r s k a ) ... . - ... 233 Ż ó łw o b rz e ż o n y (A. Ż y ł k a ) ... 234 R e c e n z je

Z a b y tk o w e g ła z y n a r z u to w e n a o b s z a rz e P o ls k i (K . M . ) ...235 A. B o l e w s k i : G e o lo g ia g o s p o d a r c z a i je j z a g a d n ie n ia (M. K a m ie ń s k i) 236 G . H a b e r m e h l : G if t - T ie r e u n d i h r e W a ff e n (W. J a r o n ie w s k i) . . 236 C h ro ń m y p r z y r o d ę o jc z y s tą (Z. M . ) ...236 K o sm o s — S e r ia A. B io lo g ia (Z. M . ) ... 237 K r o n ik a n a u k o w a

W z a je m n e o d d z ia ły w a n ie m ik r o f lo r y g le b o w e j i z w ią z k ó w c h e m ic z n y c h s k a ż a ją c y c h ś r o d o w is k o p r z y r o d n ic z e (J. Z a b a w s k i) . . . . . . 237 F o to g r a m y p rz y r o d n ic z e d r a J . P ło tk o w ia k a (Z. S a g a n ) ...238 F in a ł V I I O lim p ia d y B io lo g ic z n e j p t. „ P r z y r o d n ic z e k s z ta łto w a n ie ś r o ­ d o w is k a c z ło w ie k a ” (J. Z d e b s k a - S i e r o s ł a w s k a ) ... 239 R e g u la m in k o n k u r s u f o to g r a f ii ja s k in io w e j

S p i s p l a n s z I. R Ę B A C Z , R h e g iu m m o r d e x . F o t. J . P ło tk o w ia k

I I . T A Ś M A K IS Z K O W A T A ; E n te r o m o r p h a in te s tin a lis (L.) L in k , p o r a s ta ją c a g ła ­ zy w p r z y b r z e ż n y c h w o d a c h B a łty k u . F o t. W . K o w a ls k i

I l i a . R Y B A K O P A L N A , S e m io p h o r u s p a r v u lu s S z a jn o c h a z M o n te B o lca. W ło ch y . F o t. K . T e o d o ro w ic z

I l l b . R Y B A K O P A L N A , B lo c h iu s lo n g ir o s tr is V o lta z M o n te B o lca. W ło ch y . F o t.

K . T e o d o ro w ic z

IV a. O S A D Z O N E M IĘ D Z Y W Y S T A JĄ C Y M I Z W O D Y R O Ś L IN A M I S K U P IS K O M R Ó W E K z r o d z a j u M y r m ic a u n o s z o n y c h p rz e z p o w ó d ź . W le w y m g ó rn y m r o g u (z a z n a c z o n e s tr z a łk ą ) w id o c z n e d r u g ie ta k ie s k u p ie n ie . F o t. A. B a liń s k i IV b. T O SA M O S K U P IS K O M R Ó W E K w p o w ię k s z e n iu . F o t. A . B a liń s k i

O k ł a d k a : W rz o s ie c k r w is ty , E rica c a rn e a , sy n . E. h e rb a c e a . F o t. A . P r a d e l

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A

(Rok założenia 1875)

W RZESIEŃ 1978 ZESZYT 9 (2177)

H A L IN A K R Z A N O W S K A (K ra k ó w )

O EW OLUCJI CHROMOSOMÓW PŁCI

Badania nad chromosom ami płci m ają już długą historię, zapoczątkowaną przez k l a s y c z n e

prace M o r g a n a nad m uszką owocową, Dro~

sophila melanogaster. Z dzisiejiszej perspekty­

w y widać w yraźnie, jalk bardzo ibył to dogodny obiekt. D eterm inacja płci u tego gatunku, jak i u innych owadów, jest nieodw ołalna już od m om entu zapłodnienia, a ponadto chromosomy płci są w yraźnie zróżnicowane na X i Y.

W m iarę jak obejmowano badaniam i inne orga­

nizmy, rozdzielnopłeiowe, wychodziła na jaw mnogość rozw iązań ew olucyjnych. Okazało się, że w w ielu grupach zw ierząt płeć jest cechą bardziej labifliną i uilega m odyfikacji pod w pły­

wem czynników środowiskowych, a chromoso­

m y płci osiągnęły różny poziom zróżnicowania.

Ewolucję determ inacji płci można prześle­

dzić u kręgowców. U niższych, jak ryby, płazy a naw et ptaki, udaje się w w ielu przypadkach oidwrócić płeć działaniem czynników horm onal­

nych. Na przykład, jeżelli sam icy ry b y Oryzias latipes (Cyprinodontidae) podaje się w czasie rozw oju m ęskie horm ony płciowe, wówczas jej gonady w ykształcają się jako jąd ra pro du ku ją­

ce plemniki. Samce ropuchy posiadają oprócz jąder także szczątkowe gonady, któ re po wycię-

Egz. o k ‘i ' (]

ciu jąder rozw ijają się w jajniki. \U samic p ta ­ ków z reguły tylko lew a gonada funkcjonuje jako jajnik, a praw a Istanowi narząd szczątko­

wy. Usunięcie jajnika sam icy w młodym w ieku powoduje, że praw a gonada przekształca się w stru k tu rę przypom inającą jądro, czasem n a ­ w et funkcjonalne.

NaitomiaisJt u ssaków próby hormonalnego od­

wrócenia płci (osobników norm alnych) całkowi­

cie zawodzą, prow adząc najw yżej ido pow stania niepłodnych interseksów. Ew olucji m echaniz­

mów determ inujących płeć tow arzyszyła ewo­

lucja zróżnicowania morfologicznego chromoso­

mów płci. Osiągnęła ona wysoki stopień w łaś­

nie u ssaków, u których samice są homogame- tyczne, o dwu chromosomach X, a samce hete- rogametyczne XY. Chromosomom ty m w ostat­

nich latach poświęcono Wielle badań.

CHROMOSOMY PŁCI U SSAKÓW

Chromosom X jest u ssaków stosunkowo du­

ży i zaw iera około 5% Wszystkich, genów. W ięk­

szość z nich nie m a związku z determ inacją

płci, lecz wyznacza cechy somatyczne, noszące

nazw ę sprzężonych z płcią, k tóre w pływ ają na

funkcję różnych narządów. Odpowiedzialne za

214

to geny w ystępują więc u osobników żeńskich iw liczbie podw ójnej, w dwu chromosom ach X, zaś u m ęskich pojedynczo, tylko w jednylm.

Mimo to cechy sprzężone z płcią przejaw iają się jednakowo silnie u obu płci. Zachodzi więc tu funkcjonalna kom pensacja liczby chromoso­

mów X. W ytłum aczyła ją teo ria uczonej angiel­

skiej, M. F. L y o n , ogłoszona po ra z p ierw ­ szy w r. 1961 (por. A. B a r t k e , W szechświat

1967, sitr. 36— 38), a obecnie powszechnie przy­

jęta. Zaikłada ona, że w każdej komórce soma­

tycznej sam icy ssaka tylko jeden z diwu chro­

mosomów X jest czynny m etabolicznie, nato­

m iast drugi podlega inaktyw acji, je st trw ale skondensow any i uw idacznia się w jądrach ko­

m órek interfazow ych w postaci tzw. chrom aty- n y płciowej.

M am y tu do czynienia z bardzo in teresu ją­

cym przykładem regulacji genetycznej, zacho­

dzącej n a poziomie nie poszczególnych genów lecz całego chromosomu. Pociągnęło to za sobą konsekw encje ew olucyjne. Jeżeli w skutek tra n s - lokacji odcinek auftosomu (chromosomu innego niż płciowy) zostanie przem ieszczony do chro­

mosomu X, to zaw arte w nim gen y rów nież u le ­ gają inaktyw acji. Takie translckacje zaburzają więc rów nowagę m etaboliczną i w skutek tego były elim inowane przez dobór natu raln y. W r e ­ zultacie skład genetyczny chromosomu X w y ­ kazuje u ssaków konserw atyzm ew olucyjny.

Jeżeli jakiś gen jest sprzężony z ty m chrom o­

som em u jednego gatunku ssaka, to z dużym praw dopodobieństw em można przypuszczać, iż ta k a sama sytuacja w ystępuje i u innych ga­

tunków tej grupy. Rzeczywiście, prawidłowość tę w ykazano dla wielu genów — je st to tzw.

praw o Ohno.

Inaktyw acja chromosomu X zachodzi u sa­

micy tylko w kom órkach som atycznych. N ato­

m iast w jej kom órkach rozrodczych oba chro­

mosomy X są czynne (taib. 1), a b rak jednego z nich upośledza produkcję kom órek jajow ych, w różnym stopniu u poszczególnych gatunków.

Osobniki żeńskie XO są całkowicie bezpłodne u człowieka (jest to zespół chorobow y Turnera), rezusa i świni. U myszy m łode samice XO są Wprawdzie płodne, ale ich oocyty wcześnie za­

m ierają, co pow oduje znaczne skrócenie okresu

T a b e l a 1 C h ro m o s o m y p łc i u s s a k ó w

S a m ic a S a m ie c

o so b n ik i n o r m a ln e X X X Y

w k o m ó r k a c h

s o m a ty c z n y c h je d e n X a k ty w n y

X a k ty w n y w k o m ó r k a c h

ro z ro d c z y c h X X a k ty w n e i n a k t y w a c ja X i Y (od st.

s p e r m a to c y - tó w )

oisobniikii n ie n o r m a l n e X O n ie p ło d n a l u b

o o b n iż o n e j p ło d n o ś c i

X X Y n ie p ło d n y

rozrodczego. W ynika z tego, że oprócz genów w yznaczających somatyczne cechy sprzężone z płcią, w chromosom ach X mieszczą się też ja­

kieś geny w pływ ające na przebieg oogenezy i dalsze losy oocytów.

J a k funkcjonuje chromosom X u samców?

Oczywiście k ieru je on, podobnie jak u samicy, cecham i spirzężonymi z .płcią i je st stale czynny w kom órkach somatycznych. N atom iast w ko­

m órkach rozrodczych jego aktyw ność ogranicza się tylko do bardzo wczesnych stadiów sperm a­

togenezy. Ju ż w sperm atocytach ulega on ina­

ktyw acji, podobnie zresztą jak chromosom Y (ipor. tab. 1). Jeżeli osobnik m ęski posiada nad­

liczbowy chromosom X (jak w zespole choroibo- x y

p rym ityw ne

kręqowce X Y

i d

55dkl

R y c . 1. P rz y p u s z c z a ln y p r o c e s ró ż n ic o w a n ia s ię c h ro ­ m o s o m ó w p łc i w e w o lu c ji ssa k ó w . C z a rn o za z n a c z o n y o d c in e k c h ro m o s o m u Y z a w ie r a g e n y d e c y d u ją c e o d e ­ t e r m i n a c j i p łc i m ę s k ie j i n i e w y k a z u je h o m o lo g ii z z a ­ k r o p k o w a n y m o d c in k ie m c h ro m o s o m u X . O d c in k i h o ­ m o lo g ic z n e w o b u c h ro m o s o m a c h p o z o sta w io n o n ie z a - m a lo w a n e ; z a w ie r a j ą o n e g e n y sp rz ę ż o n e z p łc ią . G e n y n ie z b ę d n e d la f u n k c j i j a j n i k a ro z m ie sz c z o n e są p r a w ­ d o p o d o b n ie w z d łu ż c a łe g o c h ro m o s o m u X (w g L y o n

1974)

w ym K lin efeltera u człowieka), to jego obec­

ność pow oduje zam ieranie m ęskich kom órek rozrodczych. Osobniki XXY są bezpłodne u w szystkich zbadanych dotąd gatunków ssa­

ków.

W przeciw ieństw ie do chromosomu X, chro­

m osom Y m a bardzo m ałe rozm iary (por. ryc.

1), ale to w łaśnie on decyduje u ssaków o de­

term in acji płci m ęskiej, pow odując rozwój nie- zróżnicow anej początkowo gonady w jądro. J e ­ go obecność w ydaje się ponadto niezbędna we w stępnych fazach sperm atogenezy, zanim n a ­ stąp i in aktyw acja w sperm atocytach. Praw do­

podobnie poza genam i determ inującym i płeć m ęską i w pływ ającym i na produkcję plem ni­

ków, nie zaw iera on innej inform acji genetycz­

nej.

R Ó Ż N IC O W A N IE SIĘ C H R O M O SO M Ó W P Ł C I W EW O L U C JI SSAKÓW

U w spółczesnych ssaków zarów no morfologia, jak i fu n k cja chromosom ów X i Y jest odm ien­

na, a m echanizm y decydujące o płci osobnika są w yraźnie zdeterm inow ane. Inaczej je st u niż­

szych kręgowców. U ry b i płazów chromosomy

215 płci zwykłe nie różnią- się wielkością, a jak

wspomniano na początku, determ inacja płci jest bardziej laibiina. Opierając się na tych prze­

słankach M. F. Lyon w ysunęła w r. 1974 hi­

potezę tłumaczącą różnicowanie się chromoso­

mów płci w ewolucji ssaków. Przypuszczalne etapy tego procesu przebiegałyby następująco (ryc. 1):

1. U odległego przodka ssaków w jednym z poprzednio identycznych chromosomów w yod­

rębnił się m ały odcinek zaw ierający geny nie­

zbędne dla utw orzenia m ęskiej gonady. W ten sposób powstało pierw otne zróżnicowanie na chromosom X i Y, ale obydwa były jeszcze po­

dobne pod względem morfologicznym i zawie­

rały duży fragm ent homologiczny, mieszczący zarówno geny w yznaczające cechy somatyczne, jak i kierujące fu nk cją jajników .

2. U samców w procesie sperm atogenezy w y­

kształcił się m echanizm in ak ty w acji zarówno chromosomu X jak Y (począwszy od stadium spermatocytów), natom iast u samic oba chro­

mosomy X pozostały czynne w kom órkach roz­

rodczych (por. taib. 1).

3. Na pew nym etapie ew olucji nastąpiła translokacja, w w yniku k tó rej duży firagment homologiczny przem ieścił się z chromosomu Y na chromosom X. W te n sposób ten ostatni zo­

stał wyposażony w podwójną liczibę genów k ie - . rujących funkcją jajników i cecham i somatycz­

nym i (cechy sprzężone z płcią), a w chromoso­

mie Y pozostały tylko geny decydujące o roz­

woju męskiej gonady. Jednocześnie u samic w y­

kształcił się m echanizm in ak ty w acji jednego z chromosomów X w kom órkach somatycznych, co zrekompensowało nadm iar zaw artych tam genów.

4. Drogą m utacji i selekcji zduplikow ane ge­

ny mieszczące się w chromosomie X (których jeden kom plet zaw arty był w n im od początku a drugi został przeniesiony z chromosomu Y) ulegały stopniowej dyw ergencji, ta k że obecnie nie są już identyczne.

W poszukiwaniu dowodów na p o p ic ie tej koncepcji, Lyon zestaw iła wiadomości o genach sprzężonych z chromosomem X u ssaków. Oka­

zało się, że najlepiej jest pod ty m względem poznany genotyp człowieka, u którego dzięki intensyw nem u rozwojowi genetyki klinicznej opisano wiele chorób w ykazujących dziedzicze­

nie sprzężone z płcią. O ile dotąd wiadomo, przynajm niej w czterech przypadkach (ślepota na barwy, hemofilia, dystrofia m ięśni i dege­

neracja siatkówki) różne form y tej Samej cho­

roby są uw arunkow ane przez dwa niezależne od siebie geny. Mogą więc one świadczyć o po­

dw ojeniu odcinka chrom osom u X, jakie zaszło u odległych przodków. Ta bardzo atrak cy jn a hipoteza w ym aga jeszcze dalszych dowodów, których być może dostarczą szybko posuwające się badania nad m apowaniem genów człowieka (por. H. K r z a n o w s k a , W szechświat 1975, str. 213—216).

O statnio pojaw iły się natom iast nowe in tere­

sujące dane na tem at ew olucji chromosomów płci, na poziomie m olekularnym . W czasopiśmie Naturę (1977, 268: 107— 108) ukazała się no­

ta tk a zatytułow ana z dużym poczuciem hum o­

ru: „Spojrzenie okiem węża n a A dam a i Ewę”.

Na Adama i Ewę — bo chodzi o chromosomy płci człowieka ale dlaczego okiem węża?

C H R O M O SO M Y PŁ C I U W ĘŻY

Okazuje się, że w tej grupie da się również wykazać ewolucję chromosomów płci. U węży samce są homogaimetyczne i posiadają dw a jed­

nakowe chromosomy określane jako ZZ, a sa­

mice są heterogam etyczne (WZ). Je st to więc sytuacja odw rotna niż u ssaków, ale można przeprowadzić analogię między chromosomem Y u samców ssaków a chromosomem W u sa­

mic węży. W poszczególnych grupach węży chromosomy płci w ykazują różny poziom

z r ó ż ­

nicowania (ryc. 2). Osiągnął on wysoki stopień nip. u gatunku N atrix piscator (Colubridae), u którego chromosom Z jest duży natom iast chromosom W niewielki. W dodatku W ..zacho­

w uje się odmiennie od wszystkich innych, na p rep aratach w ybarw iających specyficznie kon­

sty tuty w n ą heterochrom atynę. Cbiromatyna ta, zaw ierająca nieaktyw ne genetycznie, wysoce pow tarzalne krótkie sekw encje DNA, zlokalizo­

w ana jest z reguły w okolicy.centrom eru, k tó ­ ry w większości chromosomów w ybarw ia się

T

zw zw

o I

a d

R yc. 2. S c h e m a t p rz e d s ta w ia ją c y z ró ż n ic o w a n ie c h r o ­ m o so m ó w p łc i u ró ż n y c h g a tu n k ó w w ę ż y (p rz e w ę ż e ­ n ia o z n a c z a ją lo k a liz a c ję c e n tro m e ró w ): a — b e z b a r ­ w ie n ia ró ż n ic u ją c e g o , b — p o w y b a r w ie n iu k o n s t y tu ­ ty w n e j h e te r o c h ro m a ty n y ; I — w ę ż e p r y m ity w n e , I I —

fo r m y p o ś r e d n ie , I I I — z a a w a n s o w a n e e w o lu c y jn ie

jako w yraźny prążek. N atom iast w chromoso­

mie W zabarwienie to w ystępuje niem al n a ca­

łej jego długości (ryc. 2.III). Zróżnicowanie chiromoisomów W i Z dotyczy więc zarówno ich morfologii, jak i poziomu mólekularnego.

Z kolei np. u Ptyas mucosus (Colubridae) oba chromosomy płci są nierozróżnialne morfolo­

gicznie, ale jeden z nich już w ykazuje zabar­

w ienie typow e dla heterochrom atyny (ryc. 2.II)- Wreszcie u P ython reticulatus i Xenopeltis uni- color, z prym ityw nej rodziny Boidae, brak ja­

kiegokolwiek zróżnicow ania (ryc. 2.1).

W r. 1976 Singh i wsp., pracujący w Edyn­

burgu, ogłosili interesujące badania nad DNA w ęży sprowadzonych z Indii. N ajpierw z m ę­

skich i żeńskich osobników węża Elaphe ra-

216

diata (Colubridae) izolowano DNA i w irow ano go w gradiencie gęstości O trzym uje się w tedy obok frakcji głów nej, niew ielkie frak cje tzw.

satelitarne, pochodzące z wysoce pow tarzalnych sekw encji DNA, które zależnie od przew agi za­

sad A— T lufo C—G są lżejsze lub cięższe od reszty. Okazało się, że frak cje główne oraz dwie satelitarne, oznaczone jako I i II nie różniły się u Obu płci. N atom iast frak cja III była znacz­

nie w yraźniejsza u samie a IV w ystępow ała w yłącznie u nich (ryc. 3). Ponieważ jednak m a­

teriału z tej ostatniey było bardzo niewiele, do badań użyto frak cji III, przypuszczając że po­

chodzi ona głównie z chrom osom u W.

Alby się o tym przekonać, posłużono się m e­

todą hybrydyzacji DNA in situ (ryc. 4). W ty m celu na m atry cy wyizolowanego DNA (z frakfcji III samicy) zsyntetyzow ano in vitro znakow any radioaktyw nym i izotopami RNA. Zaw ierał on więc sekw encję zasad nukleinow ych kom ple­

m en tarn ą do w yjściow ej maltrycy. N astępnie z kom órek innego węża przygotow ano po­

wszechnie stosowanym i m etodam i p re p a ra t

R y c. 3. F r a k c j e u z y s k a n e w w y n ik u w ir o w a n ia w g r a ­ d ie n c ie g ę s to ś c i D N A w y iz o lo w a n e g o z s a m ic i s a m c ó w w ę ż a E la p h e ra d ia ta . I, II, I I I , IV — f r a k c j e s a t e li­

t a r n e (w g S in g h i w sp . 1976)

i z o lo w a n y

DNA

T C C G A A ę G T A G G Ć + ł d Ć k

synteza in vitro

kom plem entarny

■RNA

h y b ryd yza cja t/i situ

zdenaturowany /

DN A w chrom osom ie

R yc. 4. S c h e m a t m e to d y h y b r y d y z a c ji D N A i n s itu

chromosomów, w k tó ry m działaniem w ysokiej tem p eratu ry w ywołano d en atu rację DNA, czyli oddzielenie od siebie obu jego nici. K iedy na preparacie ty m umieszczono zsyntetyzow any rad ioaktyw ny RNA, nastąpiło jego zw iązanie się (hybrydyzacja) z nicią DNA w tym odcinku chromosomu, k tó ry zaw ierał kom plem entarną sekw encję zasad (identyczną z sekw encją w y j­

ściowej m atry cy — por. ryc. 4). Po pokryciu preiparatu em ulsją światłoczułą w miejscu hy­

brydyzacji u jaw niły się ziarna radioaktyw nej substancji, któ rą (znakowany był RNA, umożli­

w iając w ten sposób lokalizację badanego DNA w chromosomie.

A utorzy nie mieili jednak do dyspozycji p re ­ paratów chromosomów z Elaphe radiata, z k tó ­ rego w ypreparow ali DNA. Posłużyli się więc chrom osom am i N atrix piscator. Okazało się, że ziarna radioaktyw ne (ryc. 5) w ystąpiły wyiącz-

R y c. 5. P r e p a r a t c h ro m o s o m ó w s a m ic y N a tr i x p isc a to r p o d d a n y d z ia ła n iu R N A k o m p le m e n ta rn e g o do f r a k c ji I I I D N A s a m ic y E la p h e ra d ia ta . T y lk o n a c h ro m o s o ­ m ie W w y s tą p i ła h y b r y d y z a c ja in s itu , w id o c z n a w p o ­ s ta c i c ie m n y c h z ia r n ra d io a k ty w n e g o m a t e r i a łu ( r y s u ­ n e k n a p o d s ta w ie f o to g r a f ii z p r a c y S in g h i w sp . 1976)

nie na chromosomie W samicy; u samca w ynik był całkowicie negatyw ny. Doświadczenie to dowiodło, że badana frak cja DNA rzeczywiście pochodziła z chromosomu W, a ponadto iż jelst ona homologiczna u obu użytych gatunkóiw węży.

N astępnie identyczne w yniki otrzym ano z chromosom ami sam icy Ptyas mucosus, mimo że chromosom W nie różni się u niej wielkością od chrom osom u Z, a tylko w ykazuje obec­

ność k on stytutyw nej heterochrom atyny. W ten sposób dowiedziono, że gatu n ek te n przedsta­

w ia ta k i etajp ew olucji chromosomów płci, w k tó ry m jeszcze przed ich zróżnicowaniom się morfologicznym, już zgromadził się typow y dla chrom osom u W m ateriał pow tarzalnych sek­

w encji DNA.

N atom iast nie udalło się w ykazać żadnej re ­ ak cji z chrom osom am i X enopeltis unicolor, ani u sam icy ani u samca — w tej grupie, jak wspom niano, nie m a jeszcze żadnego zróżnico­

w an ia chromosomów płci.

S P O JR Z E N IE O K IE M W ĘŻ A N A A D A M A I EW Ę

W yniki badań nad chromosomami płci u współczesnych w ęży rzucają światło na ich ewolucję. N asuw a się -następująca in te rp re ta ­ cja. Dopóki oba chromosom y płci są całkowicie homologiczne, ich m ateriał ulega częstej wza­

jem nej w ym ianie w procesie Crossing over, co uniem ożliw ia różnicowanie się. K iedy w jed­

n y m z chromosomów (W u sam icy węża) n a­

grom adzają się sekw encje pow tarzalnego DNA,

chromosom ten traci homologię w stosunku do

217 swego p artn e ra (Z). Wisikutek tego ustaje możli­

wość koniugacji i w ym iany m ateriału przez oroissing over, a więc każdy z chromosomów płci zaczyna ewoluować niezależnie od drugie­

go. To doprowadza do ich zróżnicowania pod względem , morfologicznym, a procesowi tem u (towarzyszy ustalenie już precyzyjnych m echa­

nizmów determ inacji płci.

To było spojrzenie „okiem węża” — teraz kolej na Adama i Ewę. Dwom grupoim autorów ( K u n k e l i wsp. 1976, 1977; C o o k e 1976), pracującym niezależnie od siebie i różnym i m e­

todami, udało się odkryć, że DNA izolowany z kom órek mężczyzn zaw iera frak cję nie w y­

stępującą u kobiet. Ta specyficznie m ęska frak ­ cja składa się z krótkich pow tarzalnych se­

kw encji DNA i przypuszczalnie mieści się w chromosomie Y. Praw dopodobnie jest ona zlo­

kalizow ana w długim odcinku ram ienia tego chromosomu, który po odpowiednim zabarwie­

niu w ykazuje silną fluorescencję. Dzięki tej właściwości chromosom Y u człowieka (a także u niektórych małp człekokształtnych) można łatwo odróżnić od pozostałych chromosomów.

Jest to, jak się wydaje, m ateriał nie zaw ierają­

cy genów i nie związany z determ inacją płci i funkcją m ęskiej gonady, gdyż w ykazano jego b rak u kilku norm alnych i płodnych mężczyzn.

Istnieją przesłanki, iż geny determ inujące płeć mieszczą się tylko w niewielkim fragm encie zlokalizowanym w pobliżu centrom eru.

Tak więc wyizolowana frakcja DNA, specy­

ficzna dla mężczyzn, Stanowi przypuszczalnie nieaktyw ny genettycznie produkt ewolucji. J a ­ ka jest jego rola? 1. Podobnie jak w przypad­

ku chromosomu W u węży, może on zapobie­

gać koniugacji chromosomu Y z chromosomem X, powodując niezależną ewolucję każdego z nich. 2. Może stanowić n eu tra ln y m ateriał ko­

nieczny do tego, aby niewielki fragm ent zawie­

rają cy geny determ inacji płci męskiej nie gu­

bił się w czasie podziału komórek i stał się p eł­

nowartościowym chromosomem Y. Są to n a r a ­ zie tylko spekulacje. Ale w kraczam y teraz w fa­

zę nowych badań nad chromosomami płci i n a j­

bliższe lata przyniosą zapewne nowe ważne od­

krycia.

JA N U S Z L. J A K U B O W S K I (W a rsz a w a )

TAJLA N D IA — KRAINA RY ŻU I ORCHIDEI

N a z w a „ k r a in a o r c h id e i” je s t w s to s u n k u do T a jl a n ­ d ii, do n ie d a w n a z w a n e j S y ja m e m , n ie ty lk o z w ro te m re to ry c z n y m , a le o d p o w ia d a rz e c z y w is to śc i. T a jla n d ia je s t o jc z y z n ą s e te k g a tu n k ó w s to r c z y k ó w 1, ro s n ą c y c h p rz e d e w s z y s tk im w d e sz c z o w y c h la s a c h tr o p ik a ln y c h w g ó ra c h n a z a c h o d z ie i p d .-w s c h o d z ie k r a j u o ra z n a p ó łw y s p ie M a la k k a . W y s tę p u ją o n e ta k ż e — w m n i e j­

szej lic z b ie — n a t e r e n ie całe g o k r a j u , ja k o e p if ity n a d rz e w a c h , sto rc z y k i z ie m n e o ra z ro ś lin y h o d o w a n e w c h a ta c h i o g ró d k a c h w ie js k ic h . N a w e t w B a n g k o k u p o d ró ż n y spoftyka się z ro z s ia n y m i p o c a ły m m deśdie s tr a g a n a m i, o f e r u ją c y m i d z ie s ią tk i g a tu n k ó w ty c h k w ia tó w . N ic w ty m d z iw n e g o : w „ z im n y m m ie s ią c u ” , w sty c z n iu , w czasie n a s z e g o p o b y tu w B a n g k o k u te m ­ p e r a t u r a p o w iefo za w a h a ła się od d w u d z ie s tu k il k u do 34°C. T e m p e r a tu r y w y k a z u ją t u m a łe w a h a n ia d z ie n ­ n e (od 8° do 14°), a ś r e d n ie te m p e r a t u r y m ie się c z n e z m ie n ia ją się w g r a n ic a c h od 28° do 30°C.

N asz p rz y ja z d do B a n g k o k u z b ie g ł się z z a k o ń c z e ­ n ie m 9 Ś w ia to w e g o K o n g re s u O rc h id e i. W y b ó r m i e j­

sca n a te n k o n g re s n ie b y ł p rz y p a d k o w y . T a jla n d ia je s t je d n y m z c z o ło w y c h ś w ia to w y c h e k s p o r te r ó w c ię ­ ty c h sto rc z k ó w i ro c z n ie o sią g a z te g o h a n d lu 27 m i­

lio n ó w b a tó w , czy li 1,35 m ilio n a d o la ró w . S a m y c h h y ­ b ry d ó w V a n d a sp. T a jla n d ia co d z ie ń w y s y ła d o E u r o ­ p y k ilk a ty s ię c y .

H o d o w la sto rc z y k ó w w T a jl a n d ii j e s t ro z w in ię ta sze­

ro k o , n a s k a lę p rz e m y s ło w ą . O je j r o z w o ju ś w ia d c z y w ie le u z y s k a n y c h w ty m k r a j u n o w y c h m ie sz a ń c ó w ,

i P . F . H u n t , s p e c j a l i s t a z z a k r e s u s y s t e m a t y k i o r c h i d e i w O g r o d z ie B o t a n i c z n y m w K e w , o s z a c o w a ł w r . 1970 li c z b ę w o g ó le z n a n y c h g a t u n k ó w o r c h i d e i n a o k . 18

000

, a li c z b ę h y b r y d ó w ( m i e s z a ń c ó w ) n a 35 000. L i c z b y t e s ą d y s k u s y j n e .

n ie k tó r e o d u ż e j w a rto ś c i h a n d lo w e j. O rc h id e e ro z m n a ­ ża się tu ta j p rz e z sie w lu b p rz e z p o d z ia ł ro ś lin . W y d a ­ j e się, że n ie je s t s to s o w a n a n o w o c z e sn a m e to d a p o ­ w ie la n ia ty s ię c y je d n a k o w y c h g e n e ty c z n ie ro ś lin p rz e z w y tw a r z a n ie tz w . m e r is te m ó w — z e sp o łó w k o m ó re k , p o c h o d z ą c y c h z z a c z ą tk ó w n o w y c h p ęd ó w .

O p is w y s ta w y o rc h id e i, z o rg a n iz o w a n e j z o k a z ji K o n g re s u , z a w ie r a n a z w y d z ie s ią tk ó w n a jp o s p o lits z y c h g a tu n k ó w z ro d z a jó w : D e n d r o b iu m , S p a th o g lo ttis , A r u n d in a , V a n d a , A r a c h n is , R e n a n th e r a , G e ra to b iu m , A e r id e s , R h y n c h o s ty lis , C y p r ip e d iu m , P h a la e n o p sis, C o elo g yn e, E p id e n d r u m i O n c id iu m . S a m y c h D e n d r o ­ b iu m w y m ie n io n o 13 g a tu n k ó w . Z e z n a n y c h n a m o r­

c h id e i k u p o w a liś m y n a s tr a g a n a c h u lic z n y c h , p ła c ą c po k ilk a b a tó w (1 d o la r = 20 b a tó w ) za o b le p io n ą k w ia ta m i g a łą z k ę , o rc h id e e -fs k o rp io n y (A r a c h n is flo s - -a e r is) o w ą s k ic h , w y g ię ty c h j a k r a m io n a s k o rp io n a , ż ó łto z ie lo n y c h p o p rz e c z n ie b rą z o w o p rą ż k o w a n y c h p ł a ­ tk a c h . B u k ie t n a s z u z u p e łn ia ły o b s y p a n e c z e rw o n y m k w ie c ie m g a łą z k i D e n d r o b iu m h y b r . L o u is B le rio t lu b f o r m y b a rd z o z b liżo n ej. D o d ro ż s z y c h n a le ż ą p ię k n e k w ia ty V a n d a sp. ja s n o n ie b ie s k ie , b ia łe lu b k o lo r u k o śc i sło n io w e j (n a m a r g in e s ie : n a z w a ro d z a jo w a V a n d a p o c h o d z i z s a n s k r y tu i o z n a c z a : u w ie lb ia n a , w i ­ ta n a z g łę b o k im s z a c u n k i e m 2). B a r w n e fo to g ra fie w ię ­ k szo ści w z m ia n k o w a n y c h w y ż e j s to rc z y k ó w z n a le ź ć m o ż n a w p ię k n y c h , d o s tę p n y c h w k r a j u , a lb u m o w y c h w y d a w n ic tw a c h : J. O p l t , J. K a p l i c k a : S to r c z y k i (P. W yd. R o ln . L e ś n e 1973) o ra z F . E b e 1, O. B i r n - b a u m : S c h ó n e u n d s e lts a m e W e lt d e r O r c h id e e n (L ip s k 1971). Z e z n a n y c h w P o ls c e o rc h id e i s to s u n k o -

2

I n f o r m a c j ę t ę u z y s k a ł e m o d d o c . d r h a b . A . K r z a n o w ­ s k ie g o .

218

Z ło ty s ^ Trójkąt!

HANOI

( V1ENTIANE

RANGUN

% BANGKOK

PHNOM PENH.I' Damnern-1

Saduak //

'Pattaya

H O SZI MIN '^ ( S A J S O N ) Z a toka

S y ja m s k a

BORNEO HNGAPUR

Z w ro tn ik Rakcr

Ryic. 1. M a p a T a jla n d ii

w o m a ło s p o ty k a liś m y n a s t r a g a n a c h o k a z a ły c h C a t- tle y a sp .

N a sz 2 -ty g o d n io w y p o b y t w T a jl a n d ii (s ty c z e ń 1978) b y ł z w ią z a n y z u c z e s tn ic tw e m w w y c ie c z c e O rb is u . P r o g r a m je j w y ją tk o w o p o z w a la ł n ie ty lk o n a z a p o ­ z n a n ie się z z a b y tk a m i k u l t u r y k r a j u , a le ta k ż e s t w a ­ rz a ł p e w n e m o ż liw o ś c i o b s e r w a c j i p rz y r o d n ic z y c h . A u to b u s o w a t r a s a w y c ie c z k i b ie g ła z B a n g k o k u o k o ło 1500 k m n a p ó łn o c , do tz w . Z ło te g o T r ó jk ą t a n a g r a ­ n ic y T a jla n d ii, B ir m y i L a o s u ; p o w r ó t n a s t ą p ił s a m o ­ lo te m .

G łó w n y m c e le m te j p o d ró ż y b y ło z w ie d z a n ie ś w ią ­ ty ń , z w a n y c h t u t a j w a ta m i (w a t w ła ś c iw ie o z n a c z a k la s z to r) . W s a m y m B a n g k o k u z n a jd u j e s ię ok. 400 ś w ią ty ń (w c a ły m k r a j u o k. 20.000). S ą o n e g łó w n y m p r z e j a w e m s z tu k i s y ja m s k ie j w z a k re s ie a r c h i t e k t u r y , rz e ź b y i m a l a r s t w a ; s z tu k a ś w ie c k a w ty c h d z ie d z in a c h

je s t m a ło ro z w in ię ta .

W a r c h i te k t u r z e ś w ią t y ń i w ic h w y p o s a ż e n iu p r z e ­ ja w ia s ię z a m iło w a n ie T a jó w do f a n t a s t y k i g r a n ic z ą - oej z b a jk ą , d o n ie z w y k ły c h k szitałtó w , ja s k r a w y c h b a r w , b ły s k ó w z ło ta . Z w ią z a n e to je s t z c h a r a k te r e m n a ro d o w y m , w k tó r y m w ie le c e c h o k re s u d z ie c iń s tw a n ie z n ik a z w ie k ie m . D o ro s łe d z ie c i k o c h a ją b a jk i w w ie lk im fo r m a c ie . N ie k tó r z y a u to r z y s z tu k ę r e l i g i j ­ n ą ta j la n d z k ą n a z y w a ją n a w e t a z ja ty c k im b a ro k ie m . N ie w y d a je się to s łu s z n e ; e le m e n ty te j s z tu k i tk w ią g łę b o k o w p s y c h ic e lu d z i i n ie są p r z e m ija ln e .

S m u k łe , sto ż k o w e , w y so k ie , o s tro z a k o ń c z o n e w ie ż e - c z e d i — lś n ią p r z e w a ż n ie z ło tą o k ła d z in ą . I n n e w ie ż e , o tę p y m z a k o ń c z e n iu — p r a n g i — s ą z w y k le z d o b io n e b a r w n ą c e ra m ik ą . W o b u ty p a c h w ie ż z a m u r o w a n e są r e l ik w ie B u d d y lu b p r o c h y w y b itn y c h lu d z i. W o d ­ d z ie ln y c h b u d y n k a c h — b o ta c h i w ih a r a c h — k r y j ą się

R y c . 2. Ś w ią ty n ia S z m a ra g d o w e g o B u d d y w B a n g k o ­ k u (W at P h r a K eo ) z k o ń c a X V II I w . N a p ie r w s z y m p la n i e s t r a ż n ik ś w ią ty n i, w g łę b i z ło ta w ie ż a czedi.

N a d a c h a c h s te r c z ą g ło w y i o g o n y w ę ż y n a g a w m r o k u c ie m n e lu b b ły s k a ją c e z ło c e n ia m i p o są g i B u d d y , sie d z ą c e g o , s to ją c e g o lu b leżą ceg o . D o ch o d zą o n e d o w y s o k o śc i k il k u p ię t e r lu b — w p r z y p a d k u p o ­ s ą g u leż ą c e g o — d łu g o ś c i d z ie s ią tk ó w m e tró w .

W s a m y m B a n g k o k u , cz y li j a k m ó w ią T a jo w ie , K r u n g T h e p — m ie ś c ie a n io łó w , o g lą d a ć m o ż n a p o są g B u d d y z 13 w ie k u ze z ło ta , w a ż ą c y 5,5 to n y . P o są g te n b y ł p o c z ą tk o w o p o k r y t y s tiu k ie m ; je g o z ło ty tr z o n o d k ry to p rz y p a d k o w o , g d y s tiu k p o p ę k a ł od d e sz c z u i w s tr z ą s ó w p r z y t r a n s p o r c i e p o są g u . W in n e j ś w ią ty ­ n i z n a jd u je s ię p o s ą g leżą ceg o B u d d y m a ją c y d łu g o ś ć 46 m ; je s t to p o są g m u r o w a n y , p o k r y ty c e m e n te m i p o ­ z ło c o n y ; o s ta tn io p o w ło k a z e w n ę trz n a p o p ę k a ła p o d w p ły w e m w s tr z ą s ó w , w y w o ła n y c h r u c h e m u lic z n y m . W te j s a m e j ś w ią ty n i, w k r u ż g a n k a c h z e b ra n o ok. 400 f i g u r B u d d y , w ie lk o ś c i n a t u r a l n e j , p r z e w a ż n ie zło c o ­ n y c h . N a jw ię k s z ą ś w ię to ś c ią T a jl a n d ii je s t je d n a k m a ­ ły p o s ą g o w y s o k o ś c i ok. 70 cm , z w a n y S z m a r a g d o w y m B u d d ą . J e s t o n w y k o n a n y z z ie lo n eg o ja d e i tu , a n ie ze s z m a ra g d u . Z r e s z tą p o są g t e n j e s t , m a ł o w id o c z n y z a ­ ró w n o ze w z g lę d u n a d u ż ą o d le g ło ść od w ie r n y c h , ja k i z ło te sz a ty , o z d o b io n e d ro g im i k a m ie n ia m i. S z a ty te s ą tr z y r a z y do r o k u z m ie n ia n e o so b iśc ie p rz e z k ró la .

N a z e w n ą tr z ś w ią ty ń z r e g u ł y u s ta w io n e są f a n t a ­

s ty c z n e rz e ź b y , p r z e d s ta w ia ją c e s tr a ż n ik ó w — ja k ó w ,

n ie d o p u s z c z a ją c y c h z ły c h d u c h ó w . M a ją o n e c z a se m

w y so k o ść d w ó c h p ię t e r . P o n a d to m o ż n a tu o g lą d a ć p o ­

s ta c ie b o g ó w , d e m o n ó w i z w ie r z ą t z m ito lo g ii h i n d u ­

s k ie j.

*219

R yc. 3. Z ło ty B u d d a , w a ż ą c y 5,5 to n y , w ś w ią ty n i W a t T r a im it w B a n g k o k u

S tro m e , łu k o w a to w y g ię te , s io d ło w e d a c h y są z w y k le n a ło ż o n e je d e n n a d ru g i. Ic h k r a w ę d z ie są o b ra m o w a n e s ty liz o w a n y m i, fa liś c ie p o w y g in a n y m i c ia ła m i w ę ż y . S ą to, w e d łu g m ito lo g ii, n a g a — o b ro ń c y B u d d y , a je d ­ n o c z e śn ie b o g o w ie h in d u s c y . C ia ła w ę ż y s p u s z c z a ją się w d ó ł, ta k że ic h g ło w y s te rc z ą p rz y o k a p a c h . N a k r a ń c a c h w ie rz c h o łk ó w d a c h ó w w z n o sz ą się w g ó rę łu k o w a to w y g ię te tw o r y z w a n e czofa, p r z y p o ­ m in a ją c e ję z y k i p ło m ie n i. J e s t to n ie z w y k le c h a r a k te ­ ry s ty c z n y e le m e n t a r c h i t e k t u r y ś w ią ty ń ta jla n d z k ic h . P o d o b ie ń s tw o czo fó w d o p ło m ie n i w y n ik a n ie ty lk o z ic h k s z ta łtu , a le je s t je s z c z e z w y k le p o d k re ś lo n e p rz e z ic h z ło tą b a r w ę . N a og ó ł czo fy u w a ż a się za o g o n y lu b g ło w y w ę ż ó w n a g a . J e d n a k w y b itn y z n a w c a a r c h i t e k ­ t u r y ta jla n d z k ie j S ilp a B h ir a s r i w y r a ż a in n y p o g lą d , w g k tó re g o czo fy s ta n o w ią „ r e m in is c e n c ję ro g ó w , z d o ­ b ią c y c h a n im is ty c z n e m a s k i o c h ro n n e , ta k i e j a k u ż y ­ w a n e w In d o n e z ji w c zasie a n im is ty c z n y c h c e re m o ­ nii...”

P o d o b n o m n is i w id z ą w c z o fa c h i w g ło w a c h w ę ż ó w n a g a , z n a jd u ją c y c h się n a d o k a p a m i, sy m b o lic z n e p rz e d s ta w ie n ia s to ją c e g o i s ie d z ą c e g o B u d d y . W k a ż ­ d y m ra z ie czo fy są z a k ła d a n e d o p ie ro p o u k o ń c z e n iu b u d o w y ś w ią ty ń , a b e z n ic h n ie m o ż n a o d p r a w ia ć n a ­ b o żeń stw .

R e lig ią p a ń s tw o w ą i o g ó ln ie w y z n a w a n ą w T a j l a n ­ d ii je s t b u d d y z m , to l e r u j ą c y je d n a k u w ie r n y c h lic z n e n a le c ia ło ś c i i o d c h y le n ia , p o c h o d z ą c e z h in d u iz m u i a n im iz m u (w ia r y w d u c h y ). T a k w ię c w ś w ią ty n i b u d d y js k ie j m o ż n a sp o tk a ć lin g a m — fa llic z n y sy m b o l

R yc. 4. T a n c e r k i w y k o n u ją c e ta n ie c k la s y c z n y S iw y . M a o n p o s ta ć s łu p a ,- k tó r y k o b ie ty , p r a g n ą c e p o ­ to m s tw a , o z d a b ia ją n a s z y jn ik a m i z k w ia tó w . P r z e j a ­ w em a n im iz m u są k a p lic z k i, z n a jd u ją c e się n a ze­

w n ą tr z w ię k sz o ś c i d o m ó w ( n a w e t w m ie śc ie ). W ty c h m in ia tu ro w y c h ś w ią ty n ia c h s k ła d a się d u c h o m o p ie ­ k u ń c z y m o fia ry z k w ia tó w , o w oców , ry ż u , a n a w e t fig u re k , n p . sło n i. M n isi z b ie r a ją te d a r y i częściow o s p r z e d a ją je , o b r a c a ją c p ie n ią d z e n a u tr z y m a n ie k la s z ­ to ró w . W k a p lic z k a c h u m ie sz c z a się ta k ż e tlą c e się tr o c ic z k i ze sp ro s z k o w a n e g o d rz e w a sa n d a ło w e g o (,S a n ta lu m a lb u m ).

B u d d y z m w c zy stej p o s ta c i je s t r e lig ią b ez b o g a, s ta w ia ją c ą za c e l w ie r n y m w y z w o le n ie się od r e i n ­ k a r n a c j i p o p rz e z o sią g n ię c ie w y so k ie g o p o z io m u m o ­ ra ln e g o . N a k a z a n e p rz e z re lig ię s p e łn ia n ie d o b ry c h u c z y n k ó w n ie s p r o w a d z a się ty lk o d o co d z ie n n e g o k a r m ie n ia p rz e z w ie r n y c h m n ic h ó w ś lu b u ją c y c h u b ó ­ stw o , a le — i p rz e d e w s z y s tk im — o d n o s i s ię do u tr z y m y w a n ia k la s z to ró w . N a te c e le id z ie , w e d łu g o sz a c o w a ń , 5 d o 10®/o ś r e d n ie g o d o c h o d u ro d z in n e g o . N ic z a te m d z iw n e g o , że ś w ią ty n ie w T a jl a n d ii są w t a k w s p a n ia ły m s ta n ie .

D o n ie z w y k ły c h w n a s z y m p o ję c iu d o b ry c h u c z y n ­ k ó w n a le ż y p o z ła c a n ie p o są g ó w , p rz e z p r z y k l e ja n ie n a n ic h lis tk ó w z ło te j fo lii, t a k c ie n k ic h , że p rz e ś w ie c a ją . I n n y o ry g in a ln y d o b ry u c z y n e k , to w y p u s z c z a n ie n a w o ln o ść p ta k ó w . A b y j e u w o ln ić , t r z e b a je n a j p i e r w u w ię z ić , co r o b i ą p r z e k u p n ie , p o c z y m i n k a s u ją 10 b a ­ tó w za w y p u s z c z e n ie p ta k a z k la tk i.

Z a k o ń c z e n ie m p r o g r a m u z w ie d z a n ia B a n g k o k u . b y ł

p o k a z ta ń c ó w k la s y c z n y c h . W je d n e j z p o k a z a n y c h n a m

R y c . 5. T a n c e r k a w y k o n u ją c a ta n i e c r ą k , u z b r o jo n y c h w d łu g ie z ło c is te szp o n y , p r z e d ł u ż a ją c e p a z n o k c ie

scen , w z ię te j z R a m a k ie n u , ta j s k i e j w e r s j i R a m a ja n y , w y s tę p u j e b o g in i i d e m o n — k r ó l C e jlo n u . O n a w s r e b r n e j k o ro n ie , m ig o c ą c e j s z tu c z n y m i d ro g im i k a ­ m ie n ia m i, m a ją c e j k s z t a łt w y s o k ie j w ie ż y — czed i, o n w z ie lo n e j m a s c e , o z d o b io n e j 10 g łó w k a m i (d e m o n 1 0 -głow y). S tr o je m ie n ią c e się r ó ż n y m i b a r w a m i b r o ­ k a tó w i o z d o b a m i z p e r e ł i c e k in ó w z w ię k s z a ją eg z o ­ t y k ę ta ń c a . T re ś ć ta ń c a m o ż e je d n a k z ro z u m ie ć ty lk o te n , k to p o z n a z n a c z e n ie 68 z n o r m a liz o w a n y c h g e stó w , k tó r y m i p o s ł u g u ją się ta n c e rz e . C h a r a k te r y s t y c z n y i p ię k n y je s t z w ła s z c z a ta n i e c r ą k — p ły n n e r u c h y p o d k re ś lo n e p rz e z p r z e d łu ż e n ie p o z n a k c i z ło c is ty m i

„ s z p o n a m i” .

D w a w y ja z d y w o k o lic e B a n g k o k u p o z w o liły n a m z e b ra ć tr o c h ę w r a ż e ń p rz y r o d n ic z y c h . P ie r w s z y w y ­ p a d b y ł to p rz e ja z d k a n a ła m i- k lo n g a m i d o p o d m i e j­

s k ie j f a r m y . J a z d a t a p r z e n io s ła n a s w cz a sy z p o c z ą t­

k u s tu le c ia g d y n ie ty lk o w B a n g k o k u , a le w c a ły m k r a j u b y ło n ie w ie le d ró g , a k o m u n i k a c ja o d b y w a ła się p r a w ie w y łą c z n ie ło d z ia m i. B a n g k o k n a z y w a n o w te d y W e n e c ją w s c h o d n ie j A z ji. D ziś w B a n g k o k u w ie le k lo n g ó w z a s y p a n o , tw o r z ą c s z e r o k ie a r t e r i e k o m u n i k a ­ c y jn e , a w c a ły m k r a j u z b u d o w a n o sie ć n o w o c z e s n y c h szos. W ię k sz o ść ty c h d ró g p o w s ta ła w z w ią z k u z z a ­ ło ż e n ie m w T a jla n d ii w o js k o w y c h b a z a m e r y k a ń s k i c h w c z a sie w o jn y w W ie tn a m ie .

W z d łu ż k lo n g ó w s p o ty k a m y t a k c z ę ste w T a jl a n d ii d o m y n a p a la c h , iz o lo w a n e o d w ilg o tn e g o g r u n t u . N a d u ż y c h o d c in k a c h z o b u s t r o n k a n a łu w id o k z a m y k a g ąsz c z z ło ż o n y z d r z e w i k rz a k ó w ś r o d o w is k a b ło tn e ­

go. W ie le t u r o ś lin w y s tę p u ją c y c h w p o ło ż o n y c h n a d n ie d a le k im b rz e g ie m m o rz a z a ro ś la c h n a m o rz y n .

C h a r a k te r y s ty c z n y m s k ła d n ik ie m z e s p o łu są p a lm y N y p a (N ip a ) fr u c tic a n s , k tó r y c h rozeity w a c h la rz o w y c h liś c i w y r a s t a j ą w p r o s t z w o d y n a w y so k o ść 4 do 6 m e tró w . S ą to p a lm y ty p o w e d la w ó d s ło n a w y c h i z a ­ ro ś li n a m o r z y n p ł.- w s c h . A z ji; w n i k a j ą o n e w z d łu ż rz e k i k a n a łó w g łę b o k o w lą d . Ic h o w o c e o ś r e d n ic y 10 cm , z e b r a n e w k u li s t e g r u p y , są p rz e d m io te m h a n d lu (n a s io n a te j p a lm y są ja d a ln e ). P a lm o m t o ­ w a r z y s z ą p a n d a n y czy li p o c h u tn ik i o s p ir a ln ie u s t a ­ w io n y c h liś c ia c h . J e s t to p r a w d o p o d o b n ie P a n d a n u s o d o r ife r , z k tó r e g o k w ia tó w w y r a b ia się w In d ia c h p o p u la r n e p e r f u m y . W g ą sz c z u o p ró c z p a lm u d a je się n a m ż id e n ty f ik o w a ć d rz e w a ketmid. lip o lis tn e j ( H ib i- sc u s tilia c e u s , M a lv a c e a e ), k tó r y c h g a łę z ie , b ie g n ą c e w e w s z y s tk ic h k ie r u n k a c h , tw o rz ą p rz e s z k o d ę t r u d n ą d o p rz e b y c ia . J e s t to d rz e w o k o s m o p o lity c z n e , p ię k n ie k w itn ą c e (k w ia ty , ż ó łte ra n o , o p a d a ją w ie c z o re m ja k o ró ż o w e ); s p o ty k a liś m y j e ta k ż e n a T a h iti. I n n e ta k i e d r z e w a ro s n ą c e w p o b liż u k a n a łó w , to d e k o r a ­

c y jn e m ig d a ły in d y js k ie (T e r m in a lia ca ta p p a ), c h a ­ r a k t e r y z u j ą c e się p ię tr o w y m ro z m ie s z c z e n ie m pozio m o b ie g n ą c y c h g a łę z i i p r z y b ie r a n ie m p rz e z liśc ie , p rz e d ic h o p a d n ię c ie m , p ię k n e j b a r w y c z e rw o n e j. N a sio n a m ig d a łu in d y js k ie g o są ja d a l n e . K o s m o p o lity c z n e są ta k ż e w y s o k ie k a n n y (C a n n a in d ic a ) o p o m a r a ń c z o ­ w y c h , n ie s y m e tr y c z n y c h , d u ż y c h k w ia ta c h .

W fa r m ie , d o k tó r e j d o je c h a liś m y k a n a łe m , z o rg a ­ n iz o w a n o d la n a s p o k a z y — ja k ż e n ie p r z y je m n e — w a lk i m ię d z y k o g u ta m i i w a lk i ic h n e u m o n a z k o b rą . W a lk i ta k i e są ro z p o w s z e c h n io n e z w ła sz c z a po w s ia c h , g d y ż T a jla n d c z y c y k o c h a ją h a z a r d i z o k a z ji w a lk z a w ie r a j ą d u ż e z a k ła d y . O r g a n iz u ją o n i n a w e t w a lk i m ię d z y s a m c a m i m a ły c h r y b e k : b o jo w n ik ó w w s p a n ia ­ ły c h ( B e tta s p le n d e n s ), m ię d z y c h rz ą s z c z a m i z ro d z in y R o h a ty ń c ó w , a n a w e t m ię d z y s z a r a ń c z a k a m i.

P r z y s p o s o b n o śc i je s te ś m y ś w ia d k a m i p o b ie r a n ia ja d u k o b r y p r z e z n a c is k a n ie o d p o w ie d n ie g o g ru c z o łu ,

p r z y

je d n o c z e s n y m u n ie r u c h o m ie n iu g ło w y w ę ż a . D e­

m o n s tr a c j a t a m u s i n a m z a s tą p ić w iz y tę w f a r m ie w ę ­ ży o ś w ia to w e j s ła w ie , p r o w a d z o n e j p rz e z I n s ty tu t P a s t e u r a w B a n g k o k u , w k tó r e j p rz y g o to w u je się .su­

ro w ic e p r z e c iw ja d o m r ó ż n y c h g a tu n k ó w w ęży . I n n e p o k a z y o g ra n ic z y ły się do k a r m ie n i a tr z y m a ­ n y c h w n ie w o li k a r ł o w a t y c h n ie d ź w ia d k ó w m a la js k ic h (H e la r c to s m a la y a n u s ) o ra z d o z r y w a n ia o rz e c h ó w k o ­ k o s o w y c h p r z e z tr z y m a n ą n a u w ię z i m a łp ę , b ia ło r ę - k ie g o g ib b o n a (H y lo b a te s la r ), m ie s z k a ń c a la s ó w (taj­

la n d z k ic h . P o d o b n o m a łp y t e n ig d y n ie z r z u c a ją k o ­ k o s ó w n ie d o jr z a ły c h , z so k ie m n ie n a d a ją c y m się do p ic ia .

W p o b liż u f a r m y ze z d z iw ie n ie m s p o ty k a m y z n a n e n a m z S a h a r y i z p u s t y ń P a k is ta n u k r z a k i C a lo tro p is p r o c e r a (A sc le p ia d a c e a e ), k tó r y c h ło d y g i z a w ie r a j ą b ia ­ ły , p a lą c y sok, n ie b e z p ie c z n y d la oczu. T a p u s ty n n a r o ś lin a w id o c z n ie c z u je się d o b rz e i n a s ta n o w is k a c h w ilg o tn y c h , g d y ż w id z ie liś m y j ą u p rz e d n io w ta k ic h m ie js c a c h n a C e j l o n i e 3). K o ło f a r m y r o ś n ie ró w n ie ż k il k a k ę p ro z p o w s z e c h n io n e j w p o łu d n io w e j T a jl a n d ii p s ia n k i S o la n u m tr il o b a tu m o d u ż y c h fio le to w y c h k w ia ta c h , w ię k s z y c h n iż k w ia ty k a r to f li.

D r u g i w y p a d a u to b u s e m z a m ia s to d o p ro w a d z ił n a s n a t a r g n a w o d z ie w D a m n e r n s a d u a k , o d le g ły m ok.

100 k m od B a n g k o k u . T a r g i te o d b y w a ją się n a k lo n - g a c h , a s p r z e d a ją c y i k u p u ją c y z a ła tw ia ją tr a n s a k c j e

8

P a t r z W s z e c h ś w i a t , n r 11/1974, s t r . 284.

221

R yc. 6. T a rg o d b y w a ją c y się n a k a n a ła c h w D a m n e r - s a d u a k ok. 100 k m n a p d . zac h ó d od B a n g k o k u . N a z d ję c iu w id o c z n e są d o m y n a p a la c h , c h a r a k t e r y s ty ­

czn e d la b u d o w n ic tw a w ie js k ie g o w T a jla n d ii w ło d z ia c h . M o ż n a t u k u p ić ja r z y n y , o w o ce, j a j a , a n a ­ w e t m ię so ; s p r z e d a ją j e w ie ś n ia c y , a z w ła sz c z a w ie ś ­ n ia c z k i w c h a r a k te r y s ty c z n y c h k a p e lu s z a c h z liśc i p a l­

m o w y c h , p r z y p o m in a ją c y c h a b a ż u r y n a la m p y . S ty c z e ń n ie je s t se z o n e m ow oców . S z k o d a , że n ie m o ż e m y k u p ić s ły n n y c h d u r i a n ó w (D urio z ib e tin u s , B o m b a c a c e a e ) o s m a k u n a jw y k w in tn ie js z e g o k r e m u i z a p a c h u g n iją c e g o se ra . N ie m a n a ta r g u ró w n ie ż sm a c z n y c h r a m b u ta n ó w (N e p h e liu m la p p a c e u m ), czy te ż w s m a k u p o d o b n y c h do n ic h lic z i (L it c h i s in e n s is ), a n i te ż m a n g (M a n g ife r a in d ic a ) o ż y w ic z n y m s m a k u . S p e c ja ln ie m a r tw i n a s b r a k m a n g o s ta n ó w (G a rcin ia m a n g o sta n a ), k tó r y c h d o tą d n ig d y n ie p ró b o w a liś m y . Z a to k u p u je m y r o z p ły w a ją c e się w u s ta c h m a n d a ­ r y n k i , d o s k o n a łe a n a n a s y , a r b u z y i b a n a n y , j a k r ó w ­ n ie ż p o d o b n e do fig , a le b ia ło -ró ż o w e ja b ł k a ró ż a n e

(E u g e n ia ja m b o s ) o k o n s y s te n c ji w a ty . N a t a r g u z n a j­

d u je m y ró w n ie ż k w a s k o w a te k a r a m b o le (A v e r r h o a ca ra m b o la ) z p o d łu ż n y m i ż e b e r k a m i o ra z w y g lą d a ją c e ja k k a r to f le sło d k ie s a p o d ille (A c h r a s sapota). J e d n y m z n a jw a ż n ie js z y c h z p u n k tu w id z e n ia z d ro w o tn e g o o w o có w je s t p a p a ja (C arica p a p a y a ), k tó r e j p o d o b n e do m e lo n ó w o w o ce z n a k o m ic ie u ła t w i a ją tr a w ie n ie . N ieco m d ły sm a k p a p a i m o ż n a z n a k o m ic ie p o p ra w ić z a k r a p i a ją c j ą s o k ie m lim y (C itr u s a u r a n tifo lia ), m a ­

ją c e j p o sta ć m a łe j c y tr y n y , a sok o siln y m , sp e c y fic z ­ n y m a ro m a c ie . S o k te n , z a w ie r a ją c y do 10%> k w a s u c y tr y n o w e g o , je s t ta k ż e c e n n y m d o d a tk ie m do h e rb a ty . Po d a ls z e in f o r m a c je d o ty c z ą c e o w o c ó w T a jla n d ii k ie ­ r u j ę C z y te ln ik a dó k s ią ż k i J. S. P i e n i ą ż k ó w : O w o -

R yc. 7. K o b ra „ m o n o k lo w a ” , N a ja n a ja k a o u th ia , p o ­ s p o lita w T a jla n d ii. F o t. a u to r .

ce k r a in d a le k ic h (1964) a z w ła sz c z a : D o o ko ła s a d o w ­ n ic ze g o ś w ia ta (1965); d r u g a z ty c h k s ią ż e k z a w ie ra ro z d z ia ł p o św ię c o n y b a z a ro m o w o c o w y m w B a n g k o k u .

N a ta r g u w o d n y m k u p iliś m y w p rz y b rz e ż n y m s k le p ie z p a m ią tk a m i d la tu r y s tó w m a łą w y p c h a n ą k o b rę (o k u la rn ik a ). K o b ra t a je s t w p o z y c ji o b ro n n e j:

n a p o d s ta w ie ze sk rę c o n e g o s p ir a ln ie o g o n a w z n o si się p io n o w o p rz e d n ia część je j c ia ła , p rz y czy m o d g ię te w b o k p ie rw s z e ż e b ra tw o r z ą ta r c z ę , n a k tó r e j w i­

d o c z n y je s t r y s u n e k o k u la r ó w . P o b liż sz y m o b e jr z e n iu k u p io n e g o o k a z u s tw ie rd z iliś m y , że je s t to g a tu n e k in d o c h iń s k i N a ja n a ja k a o u th ia , m a ją c y r y s u n e k ty lk o je d n e g o o k u la r u — k o b r a „m cinoklow a” .

K u p u ją c w y p c h a n ą k o b r ę m ie liś m y tr o c h ę n ie c z y s te s u m ie n ie , g d y ż n ie b y liś m y p e w n i, czy c z a se m n ie p o d p a d a o n a p o d z a s trz e ż e n ia p o d p is a n e j w W a s z y n ­ g to n ie w m a r c u 1973 r. u m o w y , o g ra n ic z a ją c e j h a n ­ d e l ż y w y m i i z a b ity m i z w ie rz ę ta m i. U m o w a ta w c h o ­ d z i o b e c n ie r e a ln ie w życie, czego d o w o d e m je s t k o n ­ fis k o w a n ie p rz e z c e ln ik ó w s z w a jc a r s k ic h i zachodniio- -n ie m ie o k ic h p rz y w o ż o n y c h p rz e z tu r y s tó w sk ó r leo - p a r d ó w , k ro k o d y li, z e b r, ró ż n y c h ro g ó w i m u szli. C h y ­ b a z b liż a s ię k r e s p r y w a tn e g o k o le k c jo n e rs tw a .

W r a c a ją c d o B a n g k o k u z ta r g u w o d n e g o , m ija m y s u c h e o te j p o rz e r o k u p o la ry ż o w e . K lim a t T a jla n d ii z a le ż n y je s t od m o n s u m ó w , w ia tr ó w w ie ją c y c h w z i­

m ie z k i e r u n k u p n .-w s c h o d n ie g o , od lą d u do m o rz a ,

a w le c ie z k i e r u n k u p rz e c iw n e g o . W z w ią z k u z n im

o k re s s to su n k o w o c h ło d n y ( t e m p e r a tu r a ok. 30°C) i s u ­

c h y tr w a od lis to p a d a d o lu te g o , o k re s g o rą c y i s u ­

c h y (b ezd eszczo w y ) od m a r c a do k w ie tn ia , a od m a ja

R y c . 8. S a d z e n ie r y ż u -m e to d ą p i k o w a n i a s a d z o n e k

d o p a ź d z i e r n i k a w y s t ę p u j ą d e s z c z e , n a s i l a j ą c e s ię w o s t a t n i c h m ie s i ą c a c h r o k u . W y s o k o ś ć r o c z n y c h o p a ­ d ó w n a j w i ę k s z a j e s t w g ó r a c h , g d z ie m o ż e p r z e k r a c z a ć 3 m e t r y ; s ą to w a r u n k i w y s tę p o w a n i a la s ó w d e s z c z o ­ w y c h . N a N iz in ie C e n t r a l n e j w y s o k o ś ć r o c z n y c h o p a ­ d ó w w y n o s i o k . 1,5 d o 2 m e t r ó w ( d la p o r ó w n a n i a — w W a r s z a w i e o k . 0,5 m ).

J e s t e ś m y t e r a z w o k r e s i e s u s z y , a w ię c j e s t j u ż p o r y ż o w y c h z b io r a c h . R y ż s t a n o w i j e d n o z g ł ó w n y c h b o g a c t w T a j l a n d i i . K r a j t e n , j e s t p o w a ż n y m e k s p o r ­ t e r e m te g o z i a r n a d o k r a j ó w a z j a t y c k i c h , a o s t a t n i o n a w e t d o S e n e g a l u . P r o d u k c j a r y ż u w y n o s i r o c z n i e o k . 15 m il i o n ó w t o n , z c z e g o n a e k s p o r t id z ie 1,5 m ilio n a .

W T a j l a n d i i u p r a w i a n a j e s t g ł ó w n i e o d m i a n a b ł o t ­ n a r y ż u ( O r y z a sa tiv a ), r o s n ą c a w w o d z ie , n a t o m i a s t o d m i a n a g ó r s k a (O . s a tiv a v a r. m o n ta n a ) n i e w y m a ­ g a j ą c a n a w o d n i e n i a m a m a ł e z n a c z e n i e g o s p o d a r c z e . U p r a w y z a j m u j ą t e r e n y z a l e w o w e r z e k N iz in y C e n ­ t r a l n e j , p o z a t y m — w m n ie j s z y m s t o p n i u — w y ż y n y K o r a t u i p r o w i n c j i p ó łn o c n y c h .

N iz in a C e n t r a l n a , s ł u s z n i e z w a n a s p i c h r z e m T a j l a n ­ d i i, z w i ą z a n a j e s t z r z e k ą M e n a m c z y li C h a o P h r a y a i j e j d o p ł y w a m i ; m a o n a w y m i a r y o k . 500 k m z p o ­ ł u d n i a n a p ó łn o c , p r z y s z e r o k o ś c i 180 d o 270 k m . W o k r e s i e le t n i e g o m o n s u n u w o d y z a l e w a j ą c a ł ą t ę n i z i n ę , t w o r z ą c z n i e j w i e lk i e j e z i o r o , a j e d n o c z e ś n i e u ż y ź n i a j ą p o la .

R o la M e n a m u j e s t p o d o b n a d o r o l i N ilu p r z e d b u ­ d o w ą z a p ó r . P o g lą d t e n z o s t a ł w y p o w ie d z i a n y w p o l ­ s k ie j l i t e r a t u r z e g e o g r a f i c z n e j j u ż w r . 1613 (R e la tia e P o w s z e c h n e la n a B o te r a B e n e s iu s a , K r a k ó w ) . Z a d z i ­ w i a j ą c a j e s t tra fin o ś ć te g o s f o r m u ł o w a n i a s p r z e d b l is k o 400 l a t , k t ó r e o d p o w i a d a r ó w n i e ż s t o s u n k o m w s p ó ł ­ c z e s n y m :

R y c . 9. P o ł ó w r y b , p o l e g a j ą c y n a z a p ę d z a n i u ic h w ś l e p y z a u ł e k u d e r z e n i a m i k o s z ó w w w o d ę

„ B o g a c tw a t e g o k r ó l e s t w a z a w i s ły w ż y z n o ś c i j e g o : le ż ą c b o w ie m w k r a j u r ó w n y m , o b l a n y m z a c ­ n y m i i w i e lk i m i r z e k a m i , k itó re p o t r z e b n i e w z b i e ­ r a j ą c , p o l e w a j ą y z a r a z p ł o d n e c z y n ią p o la , n a k s z t a ł t N ilu , z a t y m d z iw n ie j e s t o b f i te w e w s z y s t ­ k o d o b r e . R o d z i r y ż ó w i z b o ż a b a r d z o w ie le ; k o n i, s ło n i ó w , b y d ł a d o m o w e g o b e z lic z b y , z ło to , c y n ę y i n s z e k r u s z c e ; s r e b r o d o n i e g o . p r z y c h o d z i o d L a ió w . T a ż y z n o ś ć z ie m ie i e s t p r z y c z y n ą , iż lu d z ie t a m c i u t o p i l i s ię w r o z k o s z a c h y w u c ie c h a c h . B a ­ w i ą s ię r o l ą , a le n i e w ie l e się k o c h a i ą w r z e m ie - s ł a c h , p r z e t o ż t a m n i e w i e lk i e s ą k u p i e c t w a ” . O s t a t n i e z d a n i a o d d a j ą d o s k o n a le c h a r a k t e r T a jó w . R z e c z y w iś c ie , m a ł o . p o c i ą g a i c h h a n d e l , k t ó r y p r z e j ę l i g ł ó w n i e C h iń c z y c y i H i n d u s i . U p r a w a r y ż u n a le ż y d o g ł ó w n y c h z a j ę ć c h ło p ó w t a j s k i c h .

W ie ś n i a c y w y k o r z y s t u j ą r z e k ę i j e j d o p ł y w y d o n a ­ w a d n i a n i a p ó l r y ż o w y c h , a w o d ę z n i c h s p u s z c z a j ą d o ­ p i e r o p r z e d ż n iw a m i . Z ia r n o , s i e je s ię w g r u n t a lb o p r z e d p o k r y c ie m g o k i l k u n a s t o c e n t y m e t r o w ą w a T s tw ą w o d y , a lb o p o z a l a n i u ; i n n y s p o s ó b p o le g a n a u p r z e d ­ n i m w y h o d o w a n i u n a m a ł e j p o w i e r z c h n i s ie w e k i p ó ź n ie j s z y m p r z e s a d z a n i u i c h d o g r u n t u w o d p o w i e ­ d n i c h o d s t ę p a c h .

N a o g ó ł s t o s u j e s ię je s z c z e b a r d z o p r y m i t y w n e m e ­ t o d y u p r a w y p ó l. O r k ę w y k o n u j ą b a w o ł y b ło tn e , c ią g ­ n ą c d r e w n i a n e p ł u g i z ż e l a z n y m i le m ie s z a m i. T y lk o w o k o l ic a c h B a n g k o k u d o u p r a w y p ó l o d u ż y c h p o ­ w i e r z c h n i a c h s t o s o w a n e s ą t r a k t o r y . N i s k i p o z io m r o l ­ n i c t w a p o w o d u j e , iż d w a p l o n y r y ż u w r o k u o t r z y ­ m u j e s ię t y l k o z n i e w i e l k i e j lic z b y p ó l. D u ż y p o s t ę p w t e j d z ie d z i n i e d a j e a k c j a " r z ą d o w a , o p a r t a o d o ­ ś w i a d c z e n ia M ię d z y n a r o d o w e g o I n s t y t u t u B a d a ń R y ż u n a F i l i p i n a c h . W j e j r a m a c h p r o w a d z i s ię p r ó b y w p r o w a d z a n i a d o u p r a w h y b r y d ó w o w y s o k ie j w y ­ d a j n o ś c i n p . I R - 5 - h y b r y d a O r y z a s a tiv a i O. in d ica . J e s t o n b a r d z o w y d a j n y i d a j e p l o n y w k r ó t k i m c z a ­ s ie o k . 120 d n i , co u m o ż l i w i a d w a z b io r y w r o k u . N i e s t e t y , t a k i e u p r a w y w y m a g a j ą t r o s k l i w e j o p ie k i, n a w o ż e n i a i s t o s o w a n i a i n s e k ty c y d ó w , c z y li w ysoi-ciej k u l t u r y r o l n ic z e j .

K r a j o b r a z p ó l r y ż o w y c h o ż y w i a j ą c z ę s to p ł y t k i e z b i o r n i k i w o d n e l u b z a t o p i o n e p o la , m ie j s c a s p o t k a ń i b is ó w i c z a p li. K w i t n ą w n i c h b i a ł e i r ó ż o w e lo to s y ( N e lu m b o n u c ife r a ) z t a l e r z y k o w a t y m i liś ć m i, s t e r c z ą ­ c y m i w y s o k o n a d w o d ą , o r a z c z e r w o n e g rzy b d em ie (N y m p h a e a r u b r a ). L o to s j e s t r o ś l i n ą o d ł u g o t r w a ł e j z d o ln o ś c i k i e ł k o w a n i a n a s i o n : w y z n a c z a j ą c z a w a r t o ś ć w ę g l a r a d i o a k t y w n e g o w n a s i o n a c h , z n a l e z i o n y c h w g ł ę b i t o r f o w i s k , s t w i e r d z o n o ic h w i e k n a o k . 1000 l a t ; m im o to w y r o s ł y z n i c h n o r m a l n e r o ś l i n y .

L o to s i g r z y b i e ń s ą w T a j l a n d i i u s i e b ie w d o m u , p o d c z a s g d y t w o r z ą c y g ę s te k o ż u c h y h i a c y n t w o d n y (E ic h h o r n ia c r a s sip e s ) j e s t p r z y b y s z e m z A m e r y k i P o ­ ł u d n i o w e j . D o A z ji d o s t a ł s ię o n w r. 1894, u c i e k a j ą c z O g r o d u B o t a n i c z n e g o w B u i te n z o r g u n a J a w i e .

P i ę k n e b l a d o n i e b i e s k i e k w i a t y h i a c y n t a w o d n e g o z d a l e k a r z e c z y w iś c i e n ie c o p r z y p o m i n a j ą h i a c y n t y . E ic h h o r n ie s p o t y k a s ię w w o d a c h s t o j ą c y c h i p ł y n ą ­ c y c h w c a ł e j n i z i n n e j T a j l a n d i i ; m i e j s c a m i t a k z a r a ­ s t a j ą o n e s t a w y , ż e s t a n o w i ą u c ią ż l i w e z ie ls k o . D o u t r z y m y w a n i a s ię ic h n a w o d z ie s łu ż ą d u ż e p ę c h e r z e p ł a w n e , j a k i e t w o r z ą s ię z r o z s z e r z e n i a s ię o g o n k ó w liś c i.

S t o s u n k o w o n i e d a w n o (r. 1939) „ u c i e k ł a ” z o g r o d ó w

b o t a n i c z n y c h t y m r a z e m w K a l k u c i e i n a C e jlo n ie ,

a m e r y k a ń s k a p a p r o ć w o d n a , S a lv in ia a u r ic u la ta . Z a -

. R Ę B A C Z , R h e gi u m m o r d e x

B a łty k u F o t. W. K o w a ls k i