R E C E N Z J E
P a u l C e r n o v o d e a n u , E n g la n d ’s T ra d e P o lic y in th e L e v a n t and h er E x ch a n g e of G o o d s w it h th e R o m a n ia n C o u n trie s u n d e r th e L a te r S tu a r ts (1660— 1714), „Bibl'iotheca H isto rica R o m a n ia e”. E con om ic H istory S ectio n S tu d ie s 41 (2), P u b lish in g Н о ш е o f th e A ca d em y o f th e S o c ia list R ep u b lic o f R om ania, B u ch a rest 1972, s. 160, ta b lice, ш ара.
Z n aczen ie le w a n ty ń sk ie j s tr e fy w y m ia n y w ro zw o ju eu ro p ejsk ich sto su n k ó w h a n d lo w y ch b y ło p rzed m io tem b a d a ń w ie lu h is to r y k ó w (F. B r a u d e l , R. D a v i s , R. M a n t r a n , S. T. W i l l a n 1 in .), k o n ta k ty h a n d lo w e z T urcją i w y m ia n a z k ra jam i w sch od u są b o w iem w a żn y m elem en tem ogóln ych zm ia n ja k ie za szły w k ie ru n k ach h a n d lu eu rop ejsk iego w cza sa ch n o w o ży tn y ch . P rzem ia n ę r o li k rajów tu reck ich z p ozycji p o w a żn eg o ek sp ortera tow arów k o lo n ia ln y ch i lu k su so w y c h do ro li drugorzędnego ryn k u zb ytu dla p rod u k tów p rzem y sło w y ch z E uropy Z achodniej b a dano p rzew a żn ie w op a rciu o m a teria ły eu ro p ejsk ich p rzed sięb io rstw h a n d lo w y ch i d ok u m en ty dyp lom atyczn e, w m in im a ln y m je d y n ie sto p n iu u w zg lęd n ia ją c p rze
m ia n y stru k tu ry ry n k o w ej k ra jó w ottom ań sk ich .
P. C e r n o v o d e a n u w e w s tę p ie do om aw ian ej pracy ob iecu je zająć s ię tą p rob lem atyk ą od stron y jed n eg o z n a jsła b iej zb ad an ych r eg io n ó w Im p eriu m O tto- m ań sk iego — M ołdaw ii, W ołoszczyzn y i S ied m iogrod u , w oparciu o źródła p o ch o dzące z tych terenów , p rzech o w y w a n e w a rch iw ach w B račov i S ib iu . J e śli r e a li
zacja n ie od p ow iad a za m ierzen iu , n ie je s t to w y łą c z n ie w in ą autora. Z ad ecy d o w a ły o tym i n ie d o sta tk i źródłow e, ale g łó w n y w p ły w w y w a r ła zn ik om a a k ty w n o ść o p isy w a n y ch teren ó w w w y m ia n ie m ięd zy n a ro d o w ej. W rezu lta cie z a m ia st o czek iw a n ej p racy o u d ziale teren ó w d zisiejszej R u m u n ii w w y m ia n ie h an d low ej z A n g lią i k r a ja m i E uropy Z achodniej o trzy m a liśm y próbę u m ie jsc o w ie n ia le w a n ty ń s k ie g o h a n d lu a n g ielsk ieg o w szerszym k o n tek ście zm ia n w u k ład zie k ieru n k ó w h a n d lo w y ch w dru
giej p o ło w ie XV'II w . ze szczególn ym zw rócen iem u w a g i n a k raje E uropy p o łu d n io w ej i w sch o d n iej. P o tw ierd za ją to proporcje m ię d z y p a rtia m i te k s tu p o św ięco n y m i badaniom w ła sn y m autora d otyczących z ie m ru m u ń sk ich a p a rtia m i p o św ięco n y m i litera tu r ze p rzed m io tu i sp raw om ogóln iejszym . N a 130 stron tek stu , sp raw om do
tyczącym ziem ru m u ń sk ich p o św ięco n o n ie w ie le ponad czterd zieści.
P raca pod zielon a je s t n a d w ie części, z k tó ry ch p ierw sza d otyczy a k ty w iz a c ji h a n d lu a n g ielsk ieg o w e w sch o d n iej s t r e fie M orza Śród ziem n ego, a druga p ośw ięcon a z o sta ła d zia ła ln o ści k u p ców a n g ie lsk ic h n a teren ach d zisiejszej R um unii. W cz ę śc i p ierw szej autor p rzed sta w ia odrodzenie h a n d lu a n g ielsk ieg o w ok resie restau racji, przyp isu jąc regres w w y m ia n ie h a n d lo w ej w czasach p rotek toratu C ro m w ella b ra k o w i sto su n k ó w d yp lom atyczn ych z k o n serw a ty w n ą P ortą. Reneteans h an d lu le w a n ty ń sk ieg o b y ł w ięc, jeg o zd an iem , n ie w y n ik ie m e k sp a n sji a n g ielsk iej, lecz przede w szy stk im rezu ltatem m ięd zy p a ń stw o w y ch sto su n k ó w p olityczn ych . L ata od re sta uracji S tu a rtó w aż do z w y c ię sk ie g o dla A n g lii w y n ik u w o jn y o su k cesję hiszp ań sk ą, k ieru jącego jej h a n d el k u u zy sk a n y m p osiad łościom k o lo n ia ln y m , są ok resem p e w nej p r o s p e r ity k om p an ii le w a n ty ń sk ie j, p op ieran ej przez rząd a n g ielsk i. H an d el A n g lii z ziem ia m i im p eriu m tu r e c k ie g o m a w drugiej p o ło w ie X V II w . charakter w y b itn ie ek sp ortow y i n a sta w io n y je s t na zb y t te k s ty lió w i to w a r ó w k o lo n ia ln y ch , do n ied a w n a b ęd ących p rzed m iotem w y w o z u z L ew a n tu . Im p ort an g ielsk i, poza trad ycyjn ym u d ziałem tow arów lu k su so w y ch , na'staw iony je s t n a su ro w ce dla rod zi
m eg o p rzem y słu i rzem io sła . W sw o jej eksparysji n a te r e n y le w a n ty ń s k ie .polityka rząd u a n g ielsk ieg o , pozostająca w śc isły m zw ią z k u i zg o d n ie z in te r e sa m i k u p ców a n g ielsk ich , dąży do u zy sk a n ia dw óch g łó w n y ch celów . P o p ierw sze — A n glia w a lc z y
\ P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X W , 1973, zea z . 4
852 R E C E N Z J E
0 u zy sk a n ie d la sw o ich k u p có w d ogod n iejszych o d p rzed sięb io rcó w z in n ych k ra j ó w w a ru n k ó w han d lu , po d ru gie — k u p cy a n g ielscy dążą do u zy sk a n ia m o żliw o ści h a n d lu i żeg lu g i w o b ręb ie sam ego p a ń stw a tu reck iego, a zw ła szcza w b a sen ie M orza C zarnego. P ie r w sz a sp ra w a koń czy s ię su k cesem A n g lik ó w , Którzy d zięk i w y ższej ja k o śc i sw o ich w yrob ów , so lid n o ści w d o trzy m y w a n iu k o n tra k tó w h a n d lo w y ch li sk u teczn o ści n a cisk ó w d y p lo m a ty czn y ch u zysk u ją d o g o d n iejsze ta ry fy celn e od k o n k u ru jących z n im i k u p ców fra n cu sk ich i n id erla n d zk ich . N a to m ia st w w a lc e o w o l
n ość ż eg lu g i n a M orzu C zarnym an i A n g lii, ani ża d n em u in n em u p a ń stw u n ie udało s ię u zy sk a ć u stę p stw ze stron y tu reck iej. J e st 'to, zad an iem P . C ernovodeanu, w y n i
k iem sta n o w isk a T urcji, która b ęd ą c w tym 'handlu stron ą słab szą u siło w a ła r a to w a ć sw o ją a u ton om ię gospodarczą prow ad ząc p o lity k ę z a k a zó w ad m in istra cy jn y ch p o zw a la ją cy ch jej u trzym ać pozory ró w n o rzęd n eg o p artnera w k o n ta k ta ch z s iln ie j
szy m i ek o n o m iczn ie p a ń stw a m i E uropy Z achodniej.
P o tw ie r d z e n ie m teg o sta n o w isk a je s t druga część k sią żk i p rzyn osząca w y n ik i w ła sn y c h badań autora nad a k ty w n o ścią k upcóv/ a n g ielsk ich w M ołd aw ii, S ied m io grod zie i W ołoszczyźnie. S tw ie r d z a on zn ik o m ą ak ty w n o ść A n g lik ó w n a tych te r e n ach, przy p otw ierd zon ym przez m a teria ły celn e dużym p rzy w o zie 'tek styliów z A n g lii. J e s t to rezu lta t k o n k u ren cji k u p có w arm eń sk ich i greck ich i ich k o m p a n ii h a n d lo w y ch p rotegow an ych przez a d m in istra cję turecką, w o b e c której działający in d y w id u a ln ie k u p cy a n g ielscy b y li b ezsiln i. N a m a rg in esie tych rozw ażań porusza autor k ilk a p rob lem ów , Wtóre za słu g u ją n a u w a g ę ze w zg lęd u na ich z w ią z k i z h a n d lem polsk im . P ie r w sz y m z n ic h je'st o p is w a lk i m ięd zy ■ k o m p a n ia m i lew a n ty ń sk ą 1 działającą n a B a łty k u kom p an ią w sch o d n ią o op an ow an ie im p ortu to w a ró w le ś
n y ch z teren ó w M o łd a w ii. Chodzri ‘tu przed e w sz y stk im o organ izację prod u k cji i w y w óz p op iołu i potażu n a p otrzeb y r y n k u a n g ielsk ieg o , p row ad zon ych n a tych te r e nach p rzez p rzy b y w a ją cy ch z R zeczy p o sp o litej drobnych p rzed sięb iorców szkockich i k o n k u ru jących z n im i k u p có w greck ich i p olsk ich . A u tor o m a w ia to zja w isk o w op arciu o arch iw alia szk o ck iej fir m y Joh n a S im so n a zajm u jącej s ię p rodukcją potażu, k tóra w sk u te k o sła b ien ia m o żliw o ści ek sp ortow ych v ia B a łty k w la ta ch s z e ś ć d z ie sią ty ch X V II w . p rzesta w ia s ię n a ek sp ort tego tow aru p rzez M orze Ś ródziem ne.
I to p rzed sięw zięcie k o ń czy (s'ię n iep o w o d zen iem S im son a, k tó ry m im o poparcia d y p lo m a cji a n g ielsk iej n ie p o tra fi s ta w ić czoła k o n k u ren cji k u p có w greckich. P roblem ek sp ortu p o ta żu n ie za słu g iw a łb y m o że n a uw agę, gd y b y n ie fa k t iż zesta w io n e p rzez autora <s. 130 n) n ie p e łn e d a n e d otyczące p rod u k cji teg o a rty k u łu przynoszą w p oszczególn ych la ta c h w ie lk o ś c i rzęd u 200— 300 ła sztó w . N ie są to w ię c lic z b y bez zn a czen ia w z e sta w ie n iu z d an ym i d otyczącym i ek sp ortu poitażu przez G dańsk. Z ja w isk o to p od w aża o p in ię M. B o g u c k i e j , tłu m aczącej spadek w y w o z u potażu przez B a łty k ja k o w y n ik w y czerp a n ia się m o żliw o ści p rod u k cyjn ych w R zeczyp osp olitej.
W św ie tle 'badań C ern ovod ean u n a leża ła b y raczej w ią z a ć tę sp ra w ę ze z ja w isk a m i zach od zącym i1 n a teren ie M ołd aw ii i prób am i ek sp o rtu potażu dirogą śró d ziem n o m orsk ą.
N ie ste ty portaż je s t jed y n y m a rty k u łem , o k tórym zn ajd u jem y w k siążce d ok ład n ie jsz e in fo rm a cje. E k sp ort w o łó w z M ołd aw ii i W ołoszczyzn y, pod ob n ie jak w P o l
sce, n ie m a p o d sta w y źródłow ej p o zw a la ją cej ch oćb y w p rzy b liżen iu o k reślić jego rozm iary. W p ozostałych d zied zin ach h a n d lu teren y R u m u n ii n ie od gryw ają is t o t n ej roli, poza fu n k c ją tra n zy to w ą Sied m iogrod u . W ty m k ieru n k u id ą też i w n io sk i autora. R zadko zdarza się, aby h istoryk zd ecy d o w a ł się n a p o d k reślen ie m a łe g o zn a
czen ia zja w isk a , k tó rem u p o św ię c ił całą k sią żk ę. M am y z ty m do czy n ien ia w p r z y p adku P . C ernovodeanu, k tóry p o w szech stro n n y m p rzeb ad an iu źró d eł stw ierd ził, iż k o n ta k ty h a n d lo w e z iem d zisiejszej R u m u n ii z h an d lem eu rop ejsk im b y ły b a rd zo ograniczone i n a w e t p e w n e o ż y w ie n ie a n g ie lsk ie g o h a n d lu łe w a n ty ń s k ie g o n ie p rzy n io sło tu pop raw y. S p orad yczn e w y p a d k i a k ty w iz a c ji prod u k cji ek sp ortow ej (potaż)
R E C E N Z J E 853
b y ły organ izow an e p rzez obcych k u p có w i n ie in icjo w a ły ja k ieg o ś o ży w ien ia g o sp o darczego n a o m aw ian ych terenach. Z iem ie te, n a co autor zw raca sto su n k o w o m ało u w agi, p o zo sta w a ły w śc isły m zw ią zk u z feu d a ln ą ek on om ik ą im p eriu m tu reck ieg o i p rzeży w a ły w raz z n im okres sta g n a c ji i w y c o fy w a n ia s ię z a k ty w n e g o u d ziału w w y m ia n ie m ięd zy n a ro d o w ej. K ryzys h an d lu le w a n ty ń s k ie g o w początk u X V III w ., w id z ia n y ocza m i rumuńsWiego badacza, « e w ią ż e się z upadtóiem h an d lu m ięd zy T urcją a E uropą Z achodnią w ogóle. J e st on raczej p rzeja w em zm ian y u kładu dróg h a n d lo w y ch — za stą p ien ia w y m ia n y szla k iem Ś ró d ziem n o m o rsk im przez h a n d el k o n ty n en ta ln y , z W ied n iem i L ip sk iem jako g łó w n y m i cen tram i w y m ia n y .
P e w n ą w a d ą p racy P . C ern ovod ean u jest n ad m iern e u leg a n ie d okum entom d y
p lo m a ty czn y m i w y d a rzen io m p o lity czn y m jak o czyn n ik om sp raw czym w d zied zin ie ro zw o ju h an d lu a także brak obrazu ek on om ik i om a w ia n y ch terenów . Sądzę, że ten o sta tn i czyn n ik p o tra fiłb y , b a rd ziej ń iż spory d y p lo m a tó w i k upców , w y ja ś
n ić p rzyczyn y m ałej a k ty w n o ści ek on om iczn ej M ołd aw ii, S ied m iogrod u i W ołoszczy
zny. K sią żk a za słu g u je jed n ak na u w a g ę n ie tylk o ze w zg lęd u n a in teresu ją cą pro
b le m a ty k ę i jej z w ią z k i z dziejam i h andlu polsk iego, lecz przede w szy stk im z u w agi n a szerok ie h oryzon ty b a d a w cze autora, w yk o rzy stu ją ceg o staran n ie dorobek lite ratu ry in n y ch k ra jó w i u n ik a ją ceg o w sw o ich sąd ach za ścia n k o w o ści i p a rty k u la ry z
m u. P raca P . C ern ovod ean u p rzeła d o w a n a je s t przyp isam i. W tym jed n a k p rzy p a d k u n a leży to ocen ić p o zy ty w n ie, gdyż dostarczają one in form acji o nieznanej szerzej litera tu r ze ru m u ń sk iej i jej pogląd ach . P o ży teczn e je s t rów n ież op u b lik ow an ie k sią żk i w ję z y k u a n g ielsk im , co n ie w ą tp liw ie p rzy czy n i s i ę do jej m ięd zyn arod ow ej p op u laryzacji. N ie je s t to w y p a d ek od osob n ion y — praca n o si k o lejn y n u m er w y d a w a n ej od k ilk u la t se r ii h istoryczn ej R u m u ń sk iej A k a d em ii N auk. W ydaje się, że tak że i w P o lsc e n a leża ło b y p o m y śleć o p u b lik a cji cen n iejszy ch p o zy cji n aszej h is to r io g ra fii w w ersjach obcojęzyczn ych , bez tego b o w iem n ie m ożem y lic z y ć na rzeczy w iste u p o w szech n ien ie dorobku p o lsk iej h istorii. W d zied zin ie h isto rii gospodarczej dla uczonych zagran icznych źród łem w ie d z y o P o lsce p o zo sta je n ad al w y d a n a w w e r sji fran cu sk iej sy n teza R u t k o w s k i e g o , u zu p ełn io n a przez n ieliczn e d ruko
w a n e za gran icą artyk u ły. Z jaw isk o to· budzi u zasad n ion y niepokój.
A d a m M a n ik o w s k i
T h e F a m ily L ife o f R a lp h J o sselin . A S e v e n te e n th -C e n tu r y C le r g y m an . A n E ssay in H isto ric a l A n th ro p o lo g y by A la n M a c f a r l a n e , C am bridge U .P., L ondon 1970, s. X IV , 241.
O k reślen ie „an trop ologia” b y w a o statn io n ad u żyw an e, tak ta rzecz w każdym ra zie w y g lą d a w św ie tle term in o lo g ii przyjętej w P o lsce, która p r zy w y k ła do w ę ż sz e g o sto so w a n ia tego term in u . A la n ' M a c f a r l a n e n ie z a g łęb ia się w rozw ażan ia teo rety czn e i term in ologiczn e; m ło d y badacz o trzym ał w 1968 r. sto p ień doktora za pracę o r eg u la cji sto su n k ó w m a łżeń sk ich i sek su a ln y ch w sied em n a sto w ieczn ej A n glii, a jed n o cześn ie z r ecen zo w a n ą w y d a ł drugą k sią żk ę o czarach w A n g lii za T u d orów i S tu artów . Osoba R a lfa J o sselin a z a cie k a w iła go z racji p am iętniika-diariu- sza, który ten że zo sta w ił, i p ersp ek ty w b ad aw czych , jak ich ten dość szczery i in ty m n y tek st dostarcza.
J o sselin to p ostać ja k stw o rzo n a dla potrzeb h isto ry k ó w sied em n a sto w ieczn ej A n g lii, zw ła szcza zaś w o jn y dom ow ej i rew olu cji. S yn zam ożnej rod zin y y eom en ów z E ssex u , a b so lw en t C am bridge, tu ła ł się d łu go jako „ w yob cow an y in te le k tu a lis ta ”, szu k ając posad y. G dy sły sz a ł o w a k a n sie — p ożyczał k o n ia od p rzy ja ció ł i sp ie sz y ł w sk o k u ch w y cić okazję. T e w ła śn ie la ta , u w ień czo n e sk ro m n ą posad ą w jednej z p a r a fii h ra b stw a B uck in gh am , a n a stęp n ie p rob ostw em Earl's C olne w E ssex , b y ły ok resem n a p ięcia , k tóre m ia ło w y b u ch n ą ć w o jn ą dom ow ą. J o sselin jesio n ią 1642 r.
