Commentatio theologica de naevis nonnvllis Socinianorvm in hermenevtica sacra cvivs sectionem II [...] respondente Christlieb Lebracht Avgar […]

| , COMMENTATIO THEOLOGICA

D E

N A E V I S N Q N N V L L I S S O C I N I A N O R . V M

I N H E t e E N E V T l C A S A C R A , , ' %

C V IV S <- I ^ ' / '

S e c t i o n e m

II.

PRO LOCO PROFESSORIS TH EO LO GIAE ORDINARIO

E X S T A T V T I S A C A D E M IC IS R I T E SIBI V IN D IC A N D O P L A C ID A E E R V D IT O R V M D ISQ V ISIT IO N I

S V B M I T T I T '

D. IOHANNES ERN S C H V L

S. R. M . BO R. A C O N C IO N . AV L. P R IM A R IV S , S V P E R IN T E N D E N S B O R V SSIA E O R IE N T A L IS G E N E R A L IS , C O N S IS T O R IO

A C O N SILIIS E T PRO F. T H E O L . O R D IN A R IV S DIE II. O C T O B R I S HH. L. Q . SS.

R E S P O N D E N T E

C H R IS T L IE B L E B R E C H T A V G A R , I v d i t t e n ad R e g io m . B o r. SS. T h . C.

C O N T R A O P P O N E N T E S

IO H A N N E M G V IL IE L M V M Z I T T E R L A N D , Rf.giom . B o r . SS. T h . C . ET

IOHANN. C H R IS T IA N V M F R ID E R . S C H V L T Z , A n c l . P o w e r . S S .Th. C .

R E G I O M O N T I ^,

TYPIS S. R. M. ^{e t} VNIVERS. TYPOGRAPH. G. L HARTVNGIL

MDCCLXXVIU,

i-.-jfiff.V ~

AVGVSTISSIMO,

SERENISSIMO ATQVE POTENTISSIMO PRINCIPI AC DOMINO

DOMINO

REGI BORVSSIAE,

MARCHIONI BRANDENBVRGICO,

S. R. I. ARCHICAMERARIO ET PRINCIPI ELECTORI,

SVPREMO SILESIAE DVCI

ETC. ETC. ETC.

PATRI PATRIAE, HEROI, MVSARVM

STATORI, REGI ATQVE DOMINO SVO LONGE CLEMENTISSIMO

PERPETVAM OMNIS GENERIS SALVTEM ATQVE FELICITATEM

ANIMO MAXIME SVBMISSO AC DEVOTO

PRECATVR

IO H A N N ES E R N E S T V S S C H V L t-

S E C T I O H .

M aterim n ipfam tra c ta m .

S. ^{v m .}

' TTT

j-jj fim quaedam ad Hermeneuticam S. Socinianorom propius facientia et

||j Cjiiafi arcem caullae concernentia tangere fas erit, duabus tantum ad-

— huc obferuatiunculis praemilTis. Altera dc confenfu vel diflenfu, quo Socnn allectae fibi vel mutuo confpirant, vel a le inuicem difcrepant, nonnulla dicet. R Simonius quidem contendit, ipfos non nifi alium ex alio defciibere et ca m odo, quae ex Socino anteftgnano haufere, propi­

nare (olere. Sic enim ait p. 8 5 1. c. Les Vnitaires qui ont ecrit fu r les livres da N, T. apres Socin et Crcllim leur J'ont fo rt inferieurs ? tant potir fe fp rit que pour U capacite. — II efl v ra i que les nouveaux Antitrinitai- res principalcmcnt ceux qui ont ecrit depuis Socin, nont gueres confulu

<£ autres livres, que le texte de P ecrit ure et les ouvrages de ceux de leur Jecte, q u ili nont fu it que copier et aiujler d leurs idees. Certe non pror- fus a vero deflectit. Plurimis hoc vbiuis fere folet eflfe com m une, vt '«ddifcaut iuuenes quod cecinere fenes, Equidem multo facilius eft* prae- fidiis iam paratis v t i, et fententiam fpecie faltem munitam ad defenden­

dum receptam tueri, quam quae tradita funt vlteriori disquifitione dextre

F ac

i i s g y » s^ 3

x i

ac Arenue indagare, ficque modeAe dubitando et foilieite fcrutando^viam ad veritatis amplexum fibi Aernere. Vnitarios quoque iri palmariis dogma- tibus, qitae fymbolum ipforum quali diacriticum efficiunt, Aatnendis, m axim o fibi concentu iungi , feripta illorum fatis declarant. Verum et exallatis patet, et ex adferendis patebit, ipfos non femper innetis manibus incedere. E t cum tam in explicandis dictis, quibus dogmata fua fuper- ftruere conantur, qUam in defendendis doctrinis, quas ad fyAema fuuni condendum adfcifcere neceffarium duxerunt, rton minima inter fe diuor- tia faciant, non immerito inde inferri poffe putem , cauffam ipforum haud inconcuffam Aare. Sic enim palarri fit, iilter illos ipfos quosdam fu iife , qui infirmitatem argumentorum pro dogmatibus fu is Aabiliendia allatorum perfenfere et ad alia faepins adhuc infirmiora praefidia confu­

gere fatius duxerunt. Haec vero calidae ipforum noti optime patrocinan­

tu r, potius ntrn fine ratione male de ea fufpicari fuadent. Exem plum fubiungam. Alii iliorum 'jo avccficciveiv ea 'jdv ugtivov> tivcti ev tigavu, quod ChriAus de fe praedicat, per piam rerum coeleAiurn meditationem explicant, alii vero illorum interpretationem hanc iuAo longius arcellitanie, et verbis inuits illatam falfam reiiciunt, omnem ferrhonis nexum docere, verba de vera fui in coeleftibus exiAentia explicanda effe, contendunt.

Sed veritati fic cedere coacti aliud fibi fingunt praefidium , ne ChriAuin ante natiuitatem ex M aria exAitiffe credere velint, et de raptu ChriAi in coelum , antequam publice docendi munus adiret, facto profari folent, Sim ul et hinc patet, fi iuAe de eorum doctrina fentire velis, non fufficere, vnnm alterumue ex illorum feriptis deguAaffe, fed neceffarium efie, plura eius generis legifie,

Altera hic inferenda obfeniatio docebit, fi qtlis ex coniectura haud' improbabili de Socinianorum fyAemate iudicium ferre Velit, non deefle, quae perfuadere poflent, totum illud hypothefi praeconceptae* quam pro virili defendere ftatutum fu it, originem fuam debere. In confeffo- enim e A , ipfis Vmtariis confentierttibus, veram religionis indolem ex facris lite­

ris iisdemque rite explicatis promi debere, harumque explicationem legi­

timam absque egregia Hebraicarum et Graecarum literarum notitia inAi- tui non poffe. H ac vero fi 3 ocimis ip fe, qui feqiiacibus facem praetulit,

> • deAi-

19 deftitutus fuit, i ure coniicere licebit, ipfum in proferendo fuo religionis fyflemate plus fuo ipllus ingenio indulfifie, quam eum quidem decet, qui veram religionis Chriftianae form am ex primis eiusdem fontibus haurire debet eamque inde liaufilfe videri vult. Vide igitur fuam ipfius confeffi- on em , jjum praefidiis liifce neccflariis rite inftructus ad negotium hoc ac»

ceflerit. Ojiod vero a is, feribit in refponftone ad defenjionem Francifct Puccii p. 4 9 . (q) fupellectilem meam Hebraeam et Graecam, vt te perterre• facerem, proferre opus non fu ijfe, quo confilio id dicas, plane equidem ignoro i cum te ipfum Intere non pojjit, eittsmodi meam fupellectilem non valde curtam modo, fed propemodum nullam ejfe. Graecos enim fontes, v t egomet omnibus dico, leuiter admodum deguftaui; Hebraeos vixdum attigi. Sed cum diiiina oracula, quae nobis d i ligent ijfime et religio[ijfime expendenda et tractanda funt, Hebraeis et Graecis litteris fu erint conjign*- ta , necejfe cjl, cum de fententia aliquorum verborum dubitatio incidit, Hebraeum aut Graecum exemplar confidere, et quatenus doctijfimorum v i­

rorum ope, et nofiro fimul iudicio at que ingenio progredi pojfumus, fecun­

dum eorundem exemplarium veritatem locum interpretari: quod fine accu­

rata ipforum verborum examinatione fieri nequit. Quare et id antehac

& me factum efl, et poflbac, fi f c occafio obtulerit, non cunctanter fie t:

nec metuo, ne apud aequos lectores in ojlentationis crimen incurram, dum modo, dc quibus ajfeuerauero, aut vera aut faltem probabilia ejfe depre­

hendantur. Ab hac autem quaji leni quadam expojlulatione ad gratiijjimam

"calumniam fenfim dolaberis, dum affirmare non dubitas, tib i nunc confla­

ri*, quod prius non putaueras, me parum curare, an bene an male de huiuscemodi rebus fentiam, vt qui mihi finxerim pietatem quandam nouam, in qua bene fent ire facile negligitur, et fumma licentia detorquendi facrat literas ad libitum , et quidlibet ex quolibet colligendi vfurpatur. Forte hjc quaedam modefliae Sociui tribuenda efTe videntur, vtpote qui non raro fontes ipfos riec femper infeliciter rimatur.

§. IX.

In critica codicis facri tractatione Socinianos fe nec eqs geflllTe, nec gerere potuifle, qui fibi de virorum in hac arte iufla peritia et circumfpe-

F % ctione

(q) Racouiae 610, 4/edita ad manus fuic,

ctione verfatorum appiaufu gratulari p oflin t, temporis illorum conditio docet, et facillim e hoc iis condonari poteft, nifi id excipere velis, quod interdum nimia temeritate fibi in hac parte iuAo plura indullerint. Vbi enim Jabores critici, quibus M illii, W ettfienii, Bengelii, Kcnnicotti, T ei- k r i, Michaeles, Erneftii, Sem leri, Griesbachii, Lilienthalii rei. defuda*

runt, adhuc defuerunt,- vbi egregiae rnrtitutiones, quibus et viri laudati et varii poft iOos multo meliora docentes artem hanc optimis fim iilimisque praefidiis, quibus hodienum viget, inftruxcrunt, prorfus latebant; parum in ea parte proficere poterant. Proinde in erili facra hoc agere folent, vt lo ca , quae recentiorum criticorum manus expolire conantur, plane non tangant (ed genuina admittant, vt interdum ad verfionem LXX , ad Syria­

cam, Vulgatam, ad Biblia Complutenfia, ad Erafm um , Rezam, Vatablum aliosque prouocent in eorumque lectione et fententia acquiefcant, vt ina- aufcriptorum codicum graecorum lectionibus femper primas tribuant, quo­

rum plures ex latinis mendole correctos effe poileiiori tempore euictutn eft, vt eos omnes in hac illa ne lectione confcntire affiiment, id quod vero ncrn femper fufficiente auctoritate fuffulti perhibent, vt pro lubitu et con- iectura critica faepe fallaci hoc vel alio m odo legendum efle dictitent. Ple­

rum que vero criticas difquifitiones leniter tactas dimittunt, et fatis factum efle volunt, fi m onftrent, fententiam fuam Hare pofTe, quaecunque ad­

mittatur lectio, (r) Iam fpecimina qiraedam dabimus. Catech. Racou. p. 1 0 1 ad dictum Iudae v. 5. h.nec habet: tV>trD ttl

im m ©riecfyfctjen reyr gcfuntren, fonfcen» an jrelle n>irt> Viberal * ti)6vt{ein fyri- qelefen, mie cc> aud> alfo Die teutfd>e SSerfion hak

Eniedinus ad Pf. XXII. 1 7 . p. 6 3 . 6 4 . haec Icribit: Vt taceam, lectionem

• • textus

(r) Tangit haec T{ Simon <n Hb. cit, ch 56 p 8?4* vbi de Socino inquit*. C e-

pen dan t U pLftfart de (es n o u v d les in ter p je tx ti ns de P e c titu r e , fu r hsqueU et reu len t [e s opinions, fo»t t» 4 *s i u G*ec et de 1'Ebrtu. M ati il a v o it plus iu l i t in terpretes e t les trad u tteu rs de tes d ern iers tem s que les crigtn au x, com m e il p ir o it de fe s ou v ra g ts On y tro u v e Jo u v en t les noms d ^ r a jm e , d t V a f» blet ou Robert E tisnne, d t C'*ftblio, d e Bez# et A ri as M ont*ntts. I l ch eifit d a n s tes auteurs ce qu i s'acccm m tde l ■ m ieux aruee fe s ptfiu fiZ ,. On d oit ntMtw-cint luy rtn dre cette i

<

,

,

textus biblici hic v a r ia r i, f? Hebraeos codices aliter hodie bunc locum 'feri*

■pium habere. Quorum fidem fecutus Vatablus, fic hunc locum v e r t it: ceu leo (fcilicct cinxerunt vel m om orderunt) manus meas et pedes meos. Quae lectio inde quoque confirmatur, ' quod illud fupplic.ii genus > quo in cruce manus ct pedes perforari fo len t, non modo non vfta tu m , fcd ne cognitum quidem aut auditum fu it ea tempejlate apud Ifraelitas. Idem ad i Pctr.

III. 19 . p. 4 1 8 : Dicimus, in q u it, lectionem hic variare. Vetus enim interpres non legit Spiritibus fcd S p iritu , ita vt Chriflus non dicatur S p i­

ritibus praedicajfe, fed vcnijfe aut praedicajje Spiritu. Confirmatur hoc ex ex co, quod Erafmus annotat, in vtroque Conjlantienfi codice feriptum fu- ijfe fpiritualiter. Nim irum , quia ablatiuus cafus cum exprejfa aut fubin- tcllccta praepofitione 'mfaepe pro aduerbio qualitatis ponitur. Ouia et alia cri*

tlca ad hunc locum tractat, fmmhjiie quaedam adfert, quae a probabili loci huius lenfu non prorius abfona videntur, plura ex eodem ad hunc lo­

cum addemus. Pergit p. 4 1 9 : 1 Ioh. IV . aliquoties homines v iu i apelian­

tur jpintu s. Denique?cum fpiritm ct anima faepe idem fighificcnt, et al­

terum pro altero ponatur, at que anima f v p e totum hominem denotet; non eft abjurdutn, voce quoque Spiritus idem denotari. Qui hic vocamur fp i- ritus Udem cap.IV. 6. vocantur mortui, Je d qua idololatrae v e ri Dei cogni­

tione carentes et fcelerati homines. Muttb. IV. Luc. /. 7 9 . Eph. II. Adde quod hi non /Impliciter vocantur fpiritus, fe d fp in tu s in carcere concluji.---- Sciendum eji , verba apo/loli ita ejje interpungenda, vt dtflinctio ponatur, non pojl vocem praedicauif, fc d po/l dictionem aliquando, vbi 'jsMict S iy m collocanda eji. Huec difiinctio extat in editione hrgenlinenfi Graeca, Ce- phalaei Anno 1 5 2 4 . Senjus enim verborum Petri eft, Gentes fu ijfe im- morigeras et infideles olim , hoc ejl „ f u i veteri Tejlamento, et viuo etiam ac verj mre in terris Chrijlo. Sed pojl quum efi mortutu Jefus et per f p i ri­

tum J a,ictum re f o r exit, in coelum afeendit, et fp ir itum f anctum in fuos effudit, tum p r edicauit Gentibus quoque, et euangelium per fpir itum, il­

lum, p/r.qusm et ipfe\ viuificatus erat, vtfidelibiu annunciau/t. Iam vero quod J equitur: Quando expectabant et c. alio pertinet, et non ad praece­

dentia, fcd fequentia referri-debet. Cuiui fententia haec efi. Sicut in diebus N-t, cum expectaretur X)ei lenitas\ ct appararetur arca, paucae, hoc

; f 3

4t

4 *

cft, ttcto animae, feruatae fu n t: ita ad illius arcae formam faluos facit credentes, verum paucos, reliquias tantum fcilicet, baptismus. In qua ex- pofitione non videtur alia ineffe difficultas, niji quod fimilitudinis vox, per Ellipfin omiffa, fubintelligi debet. Sed hanc orationem Petri ellipticam cjfe etiam Caluinus in Pfychopannichia te flatur i ct fatis vjitatum cft, vt in comparationibus, alterutra vox fimilitudinit dejidcrctur, y f Math. VI. i o.

Mare. III. 2 5 . Gal. III. 7. a/- annotauit. Non ejl ergo mirum, «£- inufitatum, fi etiam nos, ante vocem c^e, fubimclligamus urireg, aut aut aliquid fm ilc. — Etiam illud hoc loco obferuari pQteft: veterem interpretem, eo quod nunc legitur: Quod et nos nunc iirnilis form ae etc.

loco nos legijfe vos. lectio videtur Aptior. Loquitur enim apofto- ■ /«/• ^ Gentibus. S i autem legatur n o s: credendum cft, apoftolum more folito fe conitingerc cum gentibus. Aut etiam potejl de folis Judaeis accipi.

Poftquam enim de gentibus cfl locutus apoftolus, de Ju daeis a d d it: Que• madmodum in diluuio paucae animae faluatae funt in arca: ita pauoi J u ­ daei per Baptisma falu i funt fa c t i, vt hoc idem fit cum illo Pauli dicto Hom. IX. 2 7 . Idem Eniedinus ad Rom . IX. 5. p. 2 6 5 . feq. aduerfarioi de fitu notae interpungentis diffentientes fic confutat, quia illi non omnes bibliothecas excuffcre, neque omnia exemplaria infpexerunt. H oc quidem argumentum criticum etiam ab aliis in anguflias redactis adhibitum fui/Te notum e fl Deinde nihil ejl vfitatius, quam diftinctiones omittere aut male collocare. Quod omnino concedendum. Pergit; quod vbicunque hoc elogium legitur, illud femper attribuitur P a tri, nusquam Chrijlo, id quod dictis probata et oftendit, de Chrijlo aliisque vocem evXoys/XEvoc adhiberi. Denique vocem hic cx annotationibus E ra fn i fufpectam efb monet, dum Cyprianus, H ilariusr Chryfoftomus eam non legerunt. Sed argumentum palmarium om ittit, ex genio nempe grammaticae grae- cae participium adiunctum uv aliam explicationem non admittere quam hanc, vt form ula haec alias de patre obuia hic ad Chriftum referatur. Ad Coi. Ii.. 9- p* 3 5 8- haec habet i Vox B-eojtfg graccis fe r iptor ibus ignota a Theologis folis vftrp at a cft. Vnde merito quis fufpicari pojfet, hoc quo­

que in loco ab Apoftolo S-etojyjof fr ijfe feriptum, quam vocem quidam ni- piiiim rcligioji, ant librarii negligentes transformarim. Itera

V t ‘ p- 4°7>

p. 4 6 7 . ad Ebr. I&. 1 4 . X. 5. ipfi fufficit, Vel a,y& ve! ctiuviV, flue cojdt, fiue a-U[JL<t legendum fit, probare, quaelibet probetur lectio , fenteutiairl, quam refellandam fufcepit, inde adflrui non pofTe. Quae idem ad lo­

cum 1 Ioh. V. 7. p. 4 1 5 . dicit, fic comparata funt, v t, licet eadem fentiat, quae in contrOuerfiis recentius de hoc dicto geflis probata funt, Opinioriem, quahi tuetur fufficientibus argumentis corroborando impar fuerit, et litem partis fuae fauore motus corrtpofitam effe iudicaueriti Haec profert: Merito hunc locum iiitcrftfpccfos numerari, nemo nifi inu piidentijfimus et indoctiffimus neganerit. Cum) plurim i tam gracci quam tat in i codices, et tum Syriaca, tum Gcrmanica editio, illum non habeant.

N ih il ergo momenti et roboris vel ad confirmandum Vel ad confutandum habet. Spicimen laborum criticorum , quibus Sociniani locum 1 Ioh. Vi 7 . tractarunt, Celeberr* Semlerus exhibet in libro.* ©aitttnfung ubor bfe

£5orodsfWfert itr ber Xtogmftfif p. 1 4 5 — 1 5 9 . cui libelli huius cenfor in diario beutfdje $;{&!. T .I V . p. 1 . p. 3 4 5-— 3 4 8 . nonnulla addidit.

Ad 1 Ioh. V. 20 . p. 4 2 7 . 42 ?. haec feribit: Chriftils hic a Johanne non dicitur verus Deus. * Quod vt pateat, primo obferuandtim t j l , lectionem hic variare. Nam vetus interpres fine vllo Graecorum codicum confenfu habet: et fimus in vero filio eius. Contra autem omnes Gracci legunt i et fimus (Del potius fumus) in v ero , in (ilio eius I. Chrifto. E t quamuis nemini docto et cordato dubium ejfe pojjit s Graecorum codicum fidem cjfe vulgatae editioni praeferendam: praefertim cum librariorum quoque Ditio fie ri potuerit, Dt vocitlav aliquot, et praecipue praepofitio^n, ante wcem F ilio , omijfa J i t : tamen ne videamur Jubterftigia quaeftuijfe: oftendemus\

vtrouis modo locus legatur: Chrijlum hic non vocari verum Dbttm. Qua ratione idem Iudae V. 5. non fed kv£id£ legendum eiTe vindicat, ver­

ba ipfius ad hunc locum p. 4 3 4 . declarant: Lectronem vulgatam corruptam tfje affeueramus. In ipfo enim fo n te, hoc eft, in omnibus Graecis exem- plaribus, non legitur Iefus, fe d k vp cf Itd ergo corrigi vetus translatio 1debet — Deprauationi autem huic occajionem d ed it, fa lfa quaedam et Vdl le vulgaris opinio. Cum enim in N. T. facpijjlme vox Dom ini denotet jfefion ; ■interpres vel alius quispiam corrector(corruptor potius) putauit, Dom inum et Icfum , aequi pollere: ne que interejfe, vtra vox dicatur,

, . - i i : legatur*

4.3

4 4 « g g f e a f i S e

legatur, awf fcribatur. £# ita loco Damini fcriptum efi- Tefus. Quae de adflruenda vera lectione in loco i T in i. III. i 6. vario fludio prolata funt, ex fcriptis et olim a Millii ac Wetftenii temporibus et rccentrflime euulga- ti*, notiflimum efi. (s) Brenium hic modo et Schlichtingium allegabimus/

qui ambo lectionem, quam fequendum efle volun t, veram et genuinam effe declarant. Prior iliorum ad verba 0e<% — c a f K i' Voluntas D e i, in­

quit, prius occulta per homines infirmos morti que et variis aerumnis ob­

noxios, primum reuclata efi, quales erant opofiati, imo Chriftm ipfe in terris adhuc verfans. Vetus cadex legit genere neutro, omijfa vocc &eos, fin it et Latinus, Arabs, Syrus interpretes, vt referatur ad ftUiijfioit quod praecejjit. Alter vero in comment. Poflhumis in plcrosque N. i . LL . ad eundem locum p. 2 5 0 . feribit: Quod manifefiatum efi in carne. Sic enim recte legunt alii codices Graeci, quos fecutus ejl vetus interpres Latinus.

E x allatis quodammodo conflare poterit, quales Sociniani fe praebeant criticos. Nec plane intactum hic omitti debet periculum criticum , quod Sani. Crellius, fub nomine Artem onii, in initio Euangelii Iohannis ex antiquitate ecclefiaftica reftituto ad Ioh. I. 1 . fecit, vbi ©eof i» abs­

que vllo codicum lectionis huius indicio permutandum efie ftatuit. (t) . •

f X.

Multum Sociniani in vindicandis fuis fententiis tribuere iolent vfuitfrJ/- cylipraepofitiui,quem hic emphaticum, ibi anaphoricum, illic diacriticum,iam prolepticum, iam aetiologicum, iam vero aoriAum effe pailim afferunt, et fic dogmata fua non infirmo praefidio munire fibi videntur, Prsrefertim fae- pius ad hunc, quem vniuerialem ct abfolutum conftituunt, canonem pro­

v o c a n t, articulum fcil. liu n c, voci (S>eog praefixum femper cum emphali et diacrifi. Deum vnice fiunmum Patrem ilgnificarc. Si vero absque hoc

articulo (s) Nonnulla huc facientia vid? in Wetjleaii froleg. in N. T. cura celeb. Stmlsri

editis P 54 - 6 1. in tHicbaelis (£inlcitung in Die ©cfrriftcn 9? p. 116 . 757 in Griesiachi N. T . Vol. II p. 149 fi qu et alibi. Recentiflime etiam Velthuftnius et Lefliusde lectione hac, num©2 an OS irr codice Alexandrin®

exhibeatur, egerunt,

(t) Qua de re inrer alia vide B Merhemii comment. de raptu Chri/ti in coelum4 quem Sociniaui fingunt, in fyiiWginate diilertat. ad fanet, dtfeipi. pectinent.

P* ^{343 3^4'}

articulo <3e quoquam praedicatur, quod ©Wff, manifefto hoc indicio efle colligunt, Deo inferiorem cum dici. Quia faepe, et nimis fere faepe de articulo disputant, quaedam tantum loca eo fpectantia adferemus et paucula de iis monebimus. In Cat. Rac. p. 1 4 2 - ad Ioh. XIV. 1 . hacc differuntur: £ ) e r Jp etT0 j # i t3 macfet alfner etn fldrltcf>cn unterfdjtetv

^wifc^cn tfjm unt>fcem einigen 0 o t t , t>oit meld)cm t>a$ aUljiee gerefcet tverbe, ertreifet t>er a v tk fe l, fo trt bcm 0ried)tfcfjen (>in$us (JCflfjrtlU Brenius ad Ioh. I. 1 . haec notat : Qeoc ijv 0 hoyoe. /. C. dicitur Qcpf fine articulo, ad differentiam illius Dei, apud quem in principio erat, quemque Chriflus ipfe v lib i Deum fuum et patrem fuum nominat, ex quo omnis deitas in coelo ct in terra originem fuam ducit. Huius autem tituli refpectu Ioanni Baptiflae, et infra Mofiy Abrahamo aliisque patribus, pro­

phetis, fictrdotibus, item regibus et angelis praefertur. Idem p. 1 6 0 1. c. dicit: © fof hic fine articulo pofitus efl, quod vindicat, non illum funi*

mum et folum Deum ea voce hic fignificari, quem praecedens et fequens in*

dicat claufula. — Hic voci €)eo$ non adiecit articulum, vt ofienderety fe non loqui de i\lo ctvjo&ea fed de eo y qui ab illo ejfet Deusy ct Rex fa - etuty cbnflitutus. ' Eniedinut ad 1 Ioh. V. 20 . p. 4 3 ?. fic inquit: Arti*

cultis graceur vbique voci <t\y]&iVQG additus, indicat hic agi de Deo qui fccc] fit Deus. Schlichtingius ad Ioh. I. 1 . jyy TgbS

*jov ©eov p. 4- ita praecipit. Notetur autem articulus empha~

ticus voci Dei praefixus ad fignificandum Deum illum vnum et fiinm wn , fvu Deum xu j e£o%tjv ct confcqucnter abfolute fcii fubiectiuc ac per Antonomafiam dictumy Hinc manifeflum efl, fermonem haud ejfe Deum illum vnum et fummum. Duo enim omnino fu n t, non vnus, quorum alter apud alterum efl. Idem ad cund. loc. in verba: et Deus erat fermo p. 5. haec notat: Ponit autem hic vocem Dei fine articulo emphatico, • vt fignificet fermonem haud quaquam vnum illum Deum ejf)y quem etiam illi manifefle tanquam diuerfum oppofuerat, fcd Deum praedi• catine, vt loquuntur, dictum, qui ab vtto illo Deo factus fit Elohim, id efl, Deus accepta nimirum ab eo diuina virtute ac potejtate, quali etiam ad hoc Jermonis diuiniffimum munui fu it opus. Nam licct vox &ex in hoc cnun- ■

'V> - Q Pf&t*

4f

ciatoprius ponatur, vox $2 A cya pojlerius, Ioannis more^ qu i fonuntiam fequentem incipit a voce, finit antecedentem (quod et ApoJIJo Petro in vfu ejl) tamen vox 7« Aoy» fubiectum fignificat, ^ox $-*a praedieatum.

5««? multi D ii (Elohim) i i que veri, praedicatiue Jic dicti, licet vnus tantum Jit Deus actj' e^oxqv et fubiectiue Jic dictus, nempe Chrijli Pater I Cor. V III. 6 ; qui etiam ideo Altijftmus Deus et Deorum Deus et o Qefc p er emphaftn appellatur. /«fer /7/o/ qui praedicatiue tantum dicun­

tur Elohim, /Vf ^ i ) i i, primum et praecipuum hahet locum Chrijlus, ijle Dei fermo eji, quippe rex regum et dominus dominantium et index omnium viuorum, mortuorum, caput etiam angelicarum pote flatum, a Deo factus et conjl i tutus Ab eodem fimilia dieunrur lib. cit. p. 7 . ad Ioh. I , 4. Intelligitur autem lux m aj ejroxyv, tvera nimirum et perfecta.

Ideo Graecus textus habet ~Jc Q u s cum articulo emphatico, qui non vulgarem, fe d Jingulari/Jimam et prorfm eximiam lucem declarat. Jo , Crellius itidem

1. c. ad Math. I. 2 0 . f. 1 5. iic loquitur; Caret vox Angeli in graeco arti­

culo.y vt Jimpliciter aliquem ex Dei a n g e l i f e u nunciis caelejlibm intelli- gamus. Vox Domini articulo carens pro nomine Hebraico Jebova vel Adonai ponitur. Quanquam id alias quaque res ipfa pojlulat, ChriJlo%

cuius nunc quoque fu n t angeli, nondum nato. M olelia pleiumque fre­

quentia em phafin, diacrifin , prolepfin rei. articulo huic vel inefife vel ab eodem abeffe ediennt. Si vero dicendum quod res eft, negari nequit, articulum interdum vocibus praeponi, quae omnino praecellentia fu a in- {ignes notandae funt. H o c vero fi fit, res plane non fecundum praecep­

ta grammatica diiudicari debet, fed potius fecundum e a , quae natura rei et fermonis nexus fuadet, vbi nimirum iatti ex aliis- rationibus conflat, de Ire admodum praecellenti fermonem fieri. Quod fi hoc non apparet, ar­

ticulus folns ad litem dirimendam nihil facit. Nam quiuis pro opinion»

fua decertans eximiam efle rem de qua dicitur, aliunde fnis rationibus m onfirare conabitur. Grammaticis vero regulis vfum articuli, praepri- mis em phaticum , fere nullis adftringi pofle, iure affirmari videtur Vnde in dogmatibus condendis vel firmandis nullum prorfus in cenfum venire debet, cum liberrimus huius aiticuli (quem I. C. Seaiiger lo<juacifTimae

% ;,n V' gentis

4*. ;

gentis flabellum dixit) in omittendo eo et a'dh,jjbendo vfns fit (u). Nec credi debet, pro hypothefi haec aduerfus Socinianos.dici, vt argumen­

tum illorum , quod pro defendendo dogm ate fuo adhibent, dcftruatuc, fiquidem Gramm atici optimi rem lioftram tuentur, et Eniedinus ipfe, licet alias faepe ad articulum probandi caufla prouocet, verius de eius vfo loquitur p. 3 7 7 . 1. c. ad T it. II. i 3. Infinita ofiendunt exempla magnar*

varietatem ct licentiam ejfe graecis in articulis addendi f , omittendis, tran- Jponendis — Sciendum igitur ejl, nullam hic ejfe religionem, nec regu­

lum grammaticam, nec proprietatem linguae objeruatione dignam. Nant Graeci libere plu ri hus vocibus vel v ni cum, vel nullos vel Jingulos articulos praeponere et nunc priori nuuc pofieriori loco adiicere foletit. Quod fpe- ciatim ad vfum articuli in voce &eo$ attinet, plura oHendunt N. T . Jo c^

articulum hunc non addi, quamtus apertifTimum f i t , ipfis confentientibus Socinianis, de vnico fummo Deo dici, quo pertinet Rom. I. 4. VIII. 3 3 . XI. 3 3 . .1 Cor. III. 9. IV. 1 . Phil. I, 1 1 . II. 1 1 , III. 3. 9. Coi. I. x.

i T h eflf I. 1 . 4 . rei. Poffet hic quoque addi y quod in Conftantini Rho- docan^cidis Chicnfis tractatu fuperftite de articulis graecis notatur regula 1 8 cum adnerKip iurandi y.et iunetnm , articulum refpuere. Antt- qiYiflima quidem eft obteruatio de hgniiicatione articuli voci ®# o f praepo*

fiti. cmphatica. Nam iam Philo eandem in lib. de fomniis (Opp. F r£

69 r. f. p. m. 599. ) his proponit verbisr p & iffo f Aoyof €V 7<y *rctfov]t (de alloquio-diurno ad Iacobmn facto, quo hic aduerfus Labani infidias et mintvs muniebatur, fermo eft) %v juiv ctXr$tiot (©£«»> iict 7«

tiCfxynjKev, eiirm , E yu etpt ']ov ck KaJdXfqret

<*AA ctvjo (J.0V011068 'Verum antiquitatis huius auctoritas ea non deiiruerc videtur, «jua-e modo de hac parte protulimus. Quod in fpecie ad Philo- nem attinet, vti alias faepiiTime fic etiam in hoc loco allegorilandi ftudio, quo duci folet, obferuationem ha.ac: iir (uas partes traxifle videtur. Ana­

logia linguarum item articulM g a u d e a t i u q u - i » Hjbfi^iuifl vocata forte quid ad decerncndum verum conferre poteft quadeu* duce non iij-

G 2 cogruum

.(u) Videatur GUflius in Phil. ^p. 692— 705. edit Budd et in edit Dathii Tom, I. p 1 3 1 — 136, vnde ex p. 136. haec apponere iuuat, quje ad cateem cano,

ilis

,

tulorum em phaji dtfum uH tur A rgum tH t* f r e n r tu n lii f id t i u m freb a n d U ,

48

congruum eft, fta tu e re E lo c u tio n e m oralem , haud ita icViptam {Igni*

ficatum hunc empkaticum exprim ere, eo fere mo d o , - quo ad locum lac.

II. 1 4 , inter i)er©Iaube et IDQfjX ©laufce diftinguere mOs obtinet. Vid. quo- que Clcricus in art. clrit. Vol. I. p. 1 2 0 . fq* Io. Crellius aliam adhuc ar­

ticuli fignificationem obferuat in 1. c. ad Rom. IX. 5. f. 1 4 7 . ad verba

« m £Tt TTdvJfov Articulus in principio pofttus non habet vim cani quam /olet habere nominibus praefixus, v t nimirum e£o%«fv rei in fuo genere denotet ,* (quamqua?n interdum tamen eft etv&tpogiKos aut etiam re­

dundat) fe d vim habet pronominis relatiui qui. H ic articuli vfus non plane inufitatus, et ab aliis quoque indicatus fed non fatis obfernatus ac etiam in Glaflii editione Dathiana omiffus eft. Vide I. Simonis introd.

gram m . erit, in lingu. graec. p. 1 0 5 . 7. A Graecis feriptoribus hic articuli fignificatus non eft alienus. Praecipue ex Herodoto multa notare licet lo ca, vbi praepofttinus loco poftpofitiui adhibetur. Num vero in loco allegato quid ad rem excutiendam faciat, non video, idque fufius hic dis­

quirendi non eft locus, (x) Cum vero celeber hic fit locus in difceptatio»

nibus cum Socinianis, reliqua Crellii verba addam. Pergit ibidem : Vox 9rctv\m cum in neutro tum in mafculino genere potejl accipi: et licet vide­

atur vocem D ei maxime dilatare,. re frin g it tamen aliquo modo. Plus enim videtur in eo ejfe, cum quis fimplicitcr Deus nominatur, praefertitn benedictus in fecula, quam cum Detis fuper omnes vel omnia vocatur. Facilius enim vox om n ia, praeferttm cum fermo eft de Chrijlo, reftringi poteft, quam Jimplex vox Dei in feculunt benedicti. Hanc autem vocem omnium refringendam ejfe docuit nos Apoftolus 1 Cor. XV. 2 7 . Eodem autem fenju hic a Paulo Chriftus vocatur omnium D eiu, quo a Petro Act.

X. 3 6. omnium Dominus. Ad haec verba stti ttuvJuv videatur quoque Grotius in h. L J .

f i X f c

Pergimus iam in argumento praefenti et videbimus ex fpeciminibus nonnullis adferendis, quos Vnitarii fe praeftent in

' - ' «tiiCT 1 ___

(x) Vide inter plura alia de hoc loco Ceteb. titjfilti opnfe ad interpretatio­

nem S. S. p. 143 — 153, Efmfti neuc T* X. p, 509 — 5 12, et Z(uh*rinc Speetogie Tom, 1, p. 435 — 440*

plicandis quibusdam fingulis

45

fingulis vocibus biblicis. De voce ^ko.io% Cat.Rac. p. 2 6 7 . haec profert s t>tc (jciltge S c fjv ift uenttf Die 0ei*ect)tigfeit, t>crmtttc(fT m tytv © o f t t>ie fimbe fh u fe t nir^ent^ <)erecf)tic}fett, fenberri t>telme^r Deti g o rrt

«nt> © v im 0 o tte & 3 a melmel)i anvt) in fjetfigev 0 c f) r ift Die 0 e * rccf)tig£eit 0 o tte 3 Demi $ugeei$net, wenit 0 o t t Die funDe M rjtffje t*

I ^(of). I. 9 . 0 to m . III. 2 5 , 2 6 , Plura m ittentesScblicbtingium m o d o addemus lib. cit. ad i Ioh. I. 9. p. 3 7 2 . fic loquentem : E t iiijlus. ^Id cft Iwitff, benignus. Poteft hoc loco vt et aliis multis iuftus, Jignificarc bo­

num , bcncfieum, in exigendo fuo iuve non rigidum , fumme aequum, quo fignificatu faepe celebratur Dei iu ftitia, praefertim in Pfalmis: et v i f itiftus appellatur i s, qui bonus cft ct benignus. Sic Iofepb, quod iuftus cjjet, noluit ius fuuni perfequi in M aria vxore fu a, Jibi a du er fu r illam e(jc credebat. Itaque fignificat, etiam fi Deus promijfo ac fide fe ft non objlrinxijfet; tamen iuftitia ac bonitas cum impelleret: vt remittat no­

bis peccata. Nec ile prorfus a vero abludere videntur. Catechifm us qui­

dem nimia tradit, dum omnino loca adfunt, in quibus vox Jixaioe ad­

hibetur, fi de animaduerfione Dei in delicta fermo fit e. g. 2 T h eff. I. 6.

Sed fi dicta, in quibus Joccuo?, ^tKxiocvvt] de Deo dicitur, inter fe con­

ferun tur, multo m aior horum eft num erus, quae vocem hanc de clemen­

tia Dei adhibent, et ex vfu biblico fignificatus, quo plurimum fumitur, non obtinuifle videtur. D e re ip fa , quod quidem Deus om nia et bene et male acta, prouti ipfis conform e e fl, com pediet, hic 11011 eft ferm o , huius enim vel lexcenta ad funt indicia et exem pla, fed de frequenti/fima vocabuli huius in bibliis facris obuia fignificatio’ne, quae eerto plerumque benignitatem Dei concernit. Et praefertim , fi in nego­

tio veniae peccatorum hominibus dandae vfurpatur, ipfa rei vis et omnis indoles fenfum hunc ei inelTe pollulat. Plura addi poflent, nili vir di- gniflimus M C. G. Langius iain meflem adeo opim am hac de re inftituik fet, vt vix fpicilegii locum reliquerit, (y)

G 3 Quem

(y ) Vi<J, eius cjrcflftifcfle Stofucfcc uber biM. ©ovte unb Sfe^ttfancn T . 1. P. 3.

P» 436. fq vnde ad rem noftram fpectantia ex p. 526. de/efibamus: 00

rttettre icb nnr nodj ait/ Oaf oie ©otimanet kugnm/ 0«$ rurcb fciefea W ctt C-ie Qtwfgeredrtigfcit werOe, £f<m gcf?e*

Quem vocabulo D S^y fenfum competere Socinia ni flatuant videamus.

In Cat. Rac* ad Mich. V . 2. p. 6,6. haec fu a t : ^ i C ^ B o r f C ttCll

frit &cr fattten im #e&rdifd)en olfo: t>on t>en S ag eu t>cr 3ett ooev fe c u li © te £ a g e a6er t»ec 3eit bct>euten fo t>tel, a B m\ SllrerS fyt

Ie C L X U l 9 . 1 1 . M a t e c h . l i l 4, E x Ofiorodtii I. c. ad idem dictiun p. 5 ^6. haec dam us: 0 e m e fmD t>on etrocm, t>on t>en Xagett

t w erotQf<rtten: t>a$ ijf, © e tn (jerfommert ift m \ a lte ri, t> dou fef)t*

fcm<jcn tagen, nemltd) oom 0efcf)(ed)tc 3 » ^ « unt> aufc $)awt>$A t>, t>er^al&cn emeS t>ortrcfltd)en gefd)led)t^. £)enn Da3 jpt6rm|d)e ro o it H o la m , n>eld)e6 n m t D ertirt (Eangfdr, roie aud) ba$ a >ottSeculum , ft>el3>eS t>ie £ateimfd)e fcerfton. f)at, beo curet aucf) itt Jp. i>.

t>CtS fe^C oft Ciwz lait^e 3cit. Eniedinus ad 2 Reg. VIL 1 4 . p. 5 1 : No- tu m, inquit, et ab omnibus doctis animaducrfum cjl: vocem Hebraeam O lam non tantum aeternum. Jed. diuturnum et flabile faepe fignificarc. At- que hic quoque, fi hi floriam fpectes ita accipiendum ejfe, negari non potefl.

Nam et hoc D auid, loco praedicto de Salomone interpretatur: f u autem:

ad Chriftum myjlicc transferas, verum efl, filii Dei, hoc efl, Mefiiae regnum, non tantum diuturnum fe d fine carens fore. Ioh Crellius ad Rom. XVI.

2 5 . 1. c. f. i o i ' . dicit: Aiuv enim, pro quo Hcbrai Holam dicunt, non fvmper declarat tempus prorfus aeternum fine initio vel fine carens, fe d fpe- 'ctantfum efl, quibus rebus accommodetur et ex earum natura ac conditione intclUg-endum. Sunt omnino dicta, vbi D ^ y de aeternitate abiokita, tjuae foli fummo Deo competit, vfurpatur Gen. XXI. 3 3 . Pf. XXV. 6-X C . '•%. XCIII. 2. Pluries vero de aeuo, cuius diuturnitas non praecifc deter­

m in a tu r, adhibetur, quod loca permulta teflantur, (Glaffii Phil. p. 1 9 2 5 . ed. Budd.) et vocabulum , quod proprie abfolutam aeternitatem indicat, Hebraeis effe videtUr. H oc enim adhibetur in fubiimibus Dei deferi- ptionftiAs -propheticis 4ef. L,VII. 1 5 . i ungitur quoque 7« €hMJ Ie f XLV. 1 7 . ytide conflare videtur, *iy fublin\te>rem indicare aeternitatem quam ab ''!?.

Spepatim OV^yO de gente perantiqua fer. V. 1 5. dicitur. Cel.b. Daihius in prophetis minoribus illuflmtis verba hiec M ichae p. 8 3. fic vertit: an-

tiquifiint*

£>e«, *><*£ id> feme ecdbt fcetitltdbe P M e tvtia, t**o$>fefes W ort nc$n?eit«

Otg tm*> ifl6 befonbcre Ott ^trafaecedHtc^ettbeOewre: ee mufite toen X«5m.

26, feyn/ wo es «bee «acti »ff*

f i tiquijjtma erit origine ab aeternis temporibus, ct focum feunc literalitef d*

Serubabele agere cum Grotio putat. Poteft etiam ex N. T . fignificatio haec locutionis huius illuflrari et confirm ari, quippe T it. I. 3. verba Xfovuv cucovtuv perbene verti poffunt, ab antiqui fim is inde temporibus, cui LXX . in M id i. V. 2. refpondere videntur q/utefiov cuwos. Quid inde?

Concedi poffet, linguae Hebraicae ingenio non prorlus aduerfari, oV ^y

<de antiqui/lima origine intelligere, licet omnis verborum nexus auguflius quid dicere videatur, quam quod de Serubabele folo valere poffit. (Cf. Er- nefli Sfauefle £3. T . III.-p. 1 8 ) Nec tamen Vnitariorum fententia dogm atica, quam inde elicere conantur, prorfus falua manet, cum N. T . loca clariora rem hanc clarius teftentur, e. g. Ioh. V III. 5 8 - et Ifraelitarum religio hac augufliflim ae Chrifli perfonae notitia falua fcientia dc proprio ipfius negotio perficiendo, carere potuerit. Cum in hunc M ichae locum incidim us, obiter notam us, iicet alias fatis bene de Serubabele explicari p o fle t, difficultatem tamen adhuc fuperefle, quae jio n minima vide­

tur. Duriufcule fcilicet flatui credo, fynonym a habenda efle, Bethlckerm ortum ejfe, et ex jlirp e Danidis prognatum ejfe. Praeterea Angularem ad- locutionem ad vrbemBethlehermun directam aperte aliquem defignare cen«

fco, qui in eadem natus e fl, quod vero Serubabeli conuenire vix probari poterit. Legi m erentur, quae ideo S. V, T. C. Lilieuthal in fcer QUtcn

ter gotrl. Dffcnb. notauit T . II. p. 9 0 2 .

Non prorlus male Sociniani praecipiunt, quae in locutione, vbi*JU iruvjct occurrunt, obferuari iubent, eam fcilicet non plena vniuerfaHtate fu- mendain led ad naturam materiae fubflratae limitandam eflfe. Interim fat male reilrictio haec etiam ad talia ab iis refertur lo c a , vbi recenfio irctftwv omni fua extenfione accipienda efTe videtur. Quid in hac parte cenlejidum eile Sociniaui poflulent, videamus , et quaedam monenda aci­

da mus. Iplos differentes audi. In Catecb„ Racou. faepius contenditur, Tat vu f}# ipmper pro ratione rerum, de quibus ferm o efl, limitanda efTe.

Inter alia p fcg. ad Ioh. I. 3. yretv]et dici afferitur flll* Ottf 4}tl1C|e,

^Ultt OjhroUtius 1. c. p. 7 3 . haec adfert:

t)tc£ n>6rtletti/ alleS, a u ff t>a$r toodoii qefoanfcdt muffe qeyMjea ftperDin./ fa ti vw l im ^ ltc fje ir t e r t w £), 0 c t)rt| ft, fcnrec

‘ v . u>el£fv«»

I

it>efdfjett itffttt attmercfcrt fofl oornemTic^ z C o r. 5 . 1 7 , 0tefK |fu ,

M er facjt cfikij t>. rct>t t>oct) nicfjt i>on attem, ntcfjtS wtcf>t augge*

nom m en: fonbem fcott ctltc^en gerotften © tn tjM , melcfje t>urc^ (Efjrt*

jfum fint> renobirct ot>er fcielmeljr rcfom iiret tw & ert* Brcniur item

ad Ioh. I. 3. haec m onet: Omnia ad doctrinam illam caelejtem ct regni coclejlis per Mejjtam in terris conftitutionem et confirmationem pertinentia, hactcnusper ipfum facta, fu n t, nihilque eorum, quae per nos apoftolos alios- ucin eum credentes hoc fine facta fu u t , fine ipjius efficaci mandato, regi- mine et auxilio factum ejl Eph. II. 1 7 . Vniuerfales porro particulas fac*

p enumero ad fubiectam materiam de qua agitur rejlringi folcrc, etiam ru- diufculi norunt. Math. XVII. 1 1 . Ioh. IV. 2 8 . 2 9 . 1 Cor. VI, 1 2. IX. 2 2.

X. 2 3. 2 Cor. V. 1 7 . Eph. VI. 1 3 . Coi, I. 1 6 . 2 0 . 1 Thejf. V. 2 1 . Tit. I. 1 5.

1 Ioh. II. 20 . Eniedinus ad 1 Ioh. I. 3. p. 1 6 1 . !ic : Vocabulum tu v et Travjct, non femper vniuerfalitcr v fir p a r i, fe d ad certa quaedam et non- numqiiam ad pauca rcjlrin gi, notius ejl, quam vt exemplis declarandum fit. Quod autem de folis hominibus faepe dicantur, haec inter eaetera ojlen- dunt Ioh. XII. 3 2 . X III. 3. X V II 2. Math. XVII- 1 1 . Eph. I. io„ III. 9.

Coi. I ’ 2 0 . 2 Cor.V . 1 7 , Homines dicuntur irarct u)uris Mare, XVI, 1 5.

Coi. I. 2 3 . 1 Pet. II. 1 3 . E x quibus apparet, non peccare, neque contra fcripturam loqui eum, qui omnia pro hominibus aut pro piis accipiat. Idem ad Ebr. I. 3. p. 3 8 6 : Per vocem omnia, inquit, faepe iam docuimns figni- ficari mundum renouatum, orbem fu tu ru m, ecclcfiam duos populos: Iu- dacos nimirum et gentes, fuper quos Chrijlus accepit imperium et domi­

nium. Ejl ergo dominur in domo patris, fcd conjlitutus a Deo. Pertinent huc quoque verba I. Crellii quae fupra iam citata funt p. 4 8 . Schlich- tingius fimilia monet ad Ioh. I. 3. p. 6. Vox, omnia, femper ad fubiectam materivm refertur. Vtique verum eft, naturam rei docere, ambitum Trctvjwv plerumque cancellis fuis circumfcriptum inteliigendum effe, et in S. litteris quoque facile patere poteft, vbi 7<* irctv]a pro nexu et circum- ftantiis fermonis limitanda effe velint. Duos hic Theologos m agni nomi­

nis eadem ftatuentes adferam. S. R. D. Ernejli in comment. ad Act. IIT.

2 1 . (in opufe. T h eo L p. 487*) dicit: Tum in omni genere ferm onis, tum in fe r ip turis, 7 * srajrfa circum fer i fanda fu nt y ciut rei terminis, de qua

Cernu»