XV-wieczny komentarz Stanisława z Zawady do "Księgi Rodzaju".

S T A N I S Ł A W W I E L G U S

XV-WIECZNY KOMENTARZ STANISŁAWA Z ZAWADY

DO KSIĘGI RODZAJU

W związku z badaniami dotyczącymi historii polskiej teologii średniowiecznej podjęto również próbę sporządzenia repertorium polskich średniowiecznych komentarzy biblijnych1. W dotychczaso­

wych poszukiwaniach udało się odnaleźć około 80 tego rodzaju rę­

kopisów, z tym że autorstwo 23 spośród nich nie zostało jak dotąd

2 *

jeszcze ustalone . Większosć omawianych rękopisów znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie /57/, a pozostałe w następu­

jących bibliotekach: Wrocław /2/, Gdańsk /2/, Kraków - Biblioteka Kanoników Regularnych /1/, Innsbruck /2/, Drezno /2/, Münster /2/, Wolfenbtlttel /2/, Magdeburg /1/, Göttingen /1/, Zittau /1/, Up­

psala /1/^. Jak wspomniano wyżej, informacje przytoczone przez nas dotyczą aktualnego stanu poszukiwań i nie mają bynajmniej cha­

rakteru ustaleń ostatecznych.

Interesujące nas komentarze posiadają bardzo różny charakter.

Niektóre z nich występują w formie glos /tekstualnych, interli- neamych lub marginalnych/, inne zaś w postaci expozycji tekstu, dokonanej najczęściej według następującego schematu: na początku wykładu przytaczano tekst Pisma św., po tekście następowała scho- lastyczna divisio. Jej zadaniem było usystematyzowanie i uszere­

gowanie treści tekstu w podziałach i podpodziałach. Dalej rozwi­

jam o właściwy wykład, czyli expositio. W toku expositio pojawiało

1 C nodzi nam o k o m en tarze n a p is a n e p r z e z p o l s k i c h a u to ró w .

2 spom niane anonimowe r ę k o p is y z n a j d u j ą s i ę w B i b l i o t e c e J a g i e l l o ń s k i e j i p r z y p u s z c z a ln ie p o w s ta ły w ś ro d o w is k u krakow skim .

W iększość z pow yższych d an y ch podano w o p a r c i u o in f o r m a c je uzyskane w o p a r­

c iu o: '".te g m Q lle r, R ep . B ib .

121

się wiele zagadnień, mniej lub więcej złączonych z treścią wyjcła- du. Zagadnienia te przedstawiano po expositio w formie szeregu złączonych kwestii. Divisio i expositio wzięte razem nazywano le­

ctio, zagadnienia opracowane na marginesie lectio nazywano quaes­

tio .

Podobnie jak forma polskich komentarzy biblijnych, takie i trgść ich jest bardzo zróżnicowana. Często tekst biblijny jest tylko pretekstem do rozważań na najrozmaitsze tematy - od zaga­

dnień teologicznych czy filozoficznych poczynając, a na astrono- micznycn, astrologicznych, geograficznych c^y medycznych kończąc .c

Podejmując prace nad komentarzami biblijnymi, które w świe­

tle tego co powiedziano na temat ich treści mogą zainteresować nie tylko historyka teologii czy filozofii, ale nawet historyka nauk przyrodniczych - wzięto pod uwagę następujące dane:

1. Autor komentarza, krótki jego biogram

2. Sygnatura rękopisu, czas powstania, ilość kar% rodzaj materia­

łu, na jakim został napisany itp.

3. Tytuł komentarza, rodzaj.

4. Kożliwie dokładny wykaz treści komentarza z podaniem stron, na których autor omawia poszczególne problemy.

5. Wykaz kwestii, o ile dany komentarz Je zawiera.

6. Incipity do każdej ważniejszej partii tekstu, które mogą być pomocne w ustalaniu zależności i zwiąiKiw danego komentarza z innymi dziełami tego rodzaju.

7. Ewentualna literatura dotycząca rękopisu i autora tego rękopi­

su.

Tak opracowane repertorium polskich komentarzy biblijnych wniesie z pewnością wiele informacji na temat tych rękopisów, któ- rymi Jak dotąd nikt się bliżej nie interesował i na temat kt&yćh nic, poza bardzo ogólnymi danymi, nie było wiadomo.W naszej pier­

wszej publikacji, dotyczącej repertorium, zajmiemy się "Komenta­

rzem do Genesis" Stanisława z Zawady. Nie Jest to komentarz pier­

wszy chronologicznie, pochodzi bowiem z 2. poł. XV w. Zajęliśmy się nim na początku z tych racji, że naszym zdaniem należy do najciekawszych komentarzy polskich z okresu średniowiecza.

^ M. R e c h o w i c z . Sw. J a n K anty i B en ed y k t H esse * ś w i e t l e krakow­

s k i e j k o m p i i i c j i t e o l o g i c z n e j z XV w. L u b lin 1950 s . 54 n .

P rzy k ład em t e j r ó ż n o ro d n o ś c i z a in te re s o w a ń może być c h o c ia ż b y omawiany p rz e z n a s "K om entarz do K s ię g i R od zaju " S ta n is ła w a z Zawady.

122

S t a n i s ł a w z Zawady

Stanisław z Zawady zmarł ok. 1485 r. Wiadomości dotyczące je­

go biografii, jakie zachowały się w dokumentach Uniwersytetu Ja­

giellońskiego, są bardzo skromne i ograniczają się jedynie do kił- ku dość ogólnych wzmianek. Mieczysław Markowski^, opierając się na zaczerpniętych z tych dokumentów informacjach, powiada, że 3 XII 1464 r. Stanisław z Zawady występował jako "bacoalarius formatus Do katedry na wydziale teologii Uniwersytetu Krakowskiego został dopuszczony przed 11 maja 1467 r., prawdopodobnie razem z Pawłem z Kłobucka. W tym bowiem dniu występowali oni jako profesorowie teologii: "Praesentiobus venerabilibus patribus Magistris et Doc- toribus /.../ Paulo de Klobuczsko, Stanislao de Zavada Sacrae The­

ologiae Magistris" /Codex diplomaticus. cz. 2 3. 254; Kodeks dy­

plomatyczny klasztoru tynieckiego cz. 1 a. 482; /. 0 fakcie, że Stanisław z Zawady w tym czasie rzeczywiście został profesorem teologii, dowiadujemy się z explicitu "Komentarza do Genesis", u- kończonego w r. 1468: "Explicit liber tercius per magistrum Sta-n nislaum de Zawad /!/, theologiae Veteris (Testamenti professorem".

W tym charakterze występował on również 27 sierpnia 1469 r.: "Ho­

nestus Nicolaus /.../ confessus est se in mutuum apud Venerabilem dnum 5tanislaum de Zavada, professorem S. paginae etc." /Acta re- ctoralia t. 1 s. 15/.

Stanisław z Zawady pozostawił po sobie wspomniany wyżej "Ko­

mentarz do Genesis" /cz. I - rkp. BJ 1358, cz. II - rkp.BJ 1429/•

Mamy podstawy przypuszczać, że Iromentarz ten jest zależny od ko­

mentarza do "Genesis" Henryka de Hassla. Na marginesie kodeksu BJ 1358 czytamy: "Mgr Stanislaus de Zawada, s. theologie professor, hodie hora 11 leget in Prologo Genesis in lectorio superiorj"/!/»

"I volumen lecture super Geneseos, in quo primo continetur Lectu­

ra mgri Henrici de Hassia super Prologum Biblie) item in III vo­

lumine continentur Omelle Horigenis super Genesim, et ibidem in III habetur luber Augustini De mirabilibus Novi et Veteris Testa­

menti".

W oparciu o powyższą informację można by przypuszczać, że au­

li. M a r k o w s k i . S p is o só b d o p u szczo n y ch do wykładów I K a te d ry na 7 y d z . T e o lo g ii U n iw e r s y te tu K rakow skiego w XV w. M a te r ia ły 1 S tu d ia Z a k ł.

H i s t . P i l . S t a r o ż y t n e j i Ś re d n io w ie c z n e j. T . 4 s . 162, 166, 173, 2V7.

7 Rkps BJ 1429 s. 982.

torem komentarza jest Henryk de Hassia. Na ile słuszne jest to przypuszczenie, wskażą wyniki dalszych badań, w trakcie których dokonane zostanie porównanie obydwu dzieł: komentarza Zawadczyka i komentarza Henryka de Hassia. Z tego, co wiemy dzió na ten te­

mat, należałoby wnioskować, że autorem omawianego przez nas ko­

mentarza jest jednak Stanisław z Zawady. Świadczy o tym chociażby explicit dzieła®, a także liczne cytaty z komentarza Henryka de Hassia przytaczane przez Stanisława z Zawady-', w tej sytuacji nie q

można go więc potraktować jako kopii komentarza Henryka de Hassia, choó jest rzeczą najprawdopodobniejszą, że istnieje ścisła zale­

żność dzieła Zawadczyka od tego komentarza.

Ze skromnych wzmianek znajdujących się w literaturze przed­

miotu na temat Stanisława z Zawady godna uwagi jest również in­

formacja, podana przez A. Frzymusiałę, na temat poglądów autora

"Komentarza do Genesis"1®. Zdaniem Przymusiały, który referujewy- niki badań Konstantego Michalskiego, Stanisław z Zawady formułował swe poglądy pod wpływem fideizmu. Wszystkie systemy filozofi­

czne, z poglądami samego Arystotelesa włącznie, oceniał jako mniej lub bardziej prawdopodobne /opiniones/. SV jego wypowiedzi:"Melius ex sacra scriptura convinci potest quam ex humana ratione, quod ortus et occasio stellarum non est per motum terra quiescente ca­

elo" K. Michalski dopatruje się echa myśli Mikołaja z Oresme.

incipit explicit quaestio

omittendum

Stosowane znaki 1 skróty

vol. = volumen \

etc. = et cetera ^

/?/ - lectio dubia Q.

/ y - addendum

9 Np. BJ 1558 3 . 4 6 0 .

A. P r z y m u s i a ł a . O p o l s k i e j f i l o z o f i i ś r e d n io w ie c z n e j n a pod­

s ta w ie p ra c K o n sta n teg o M ic h a ls k ie g o . W: M a te r ia ły do H i s t . P i l . S red n . w P o l s c e . T. 2 / X I ' . / a . 142.

124

Rkps BJ 1358

S T A N I S Ł A W Z Z A W A D Y : Komentarz do Księgi Ro­

dzaju - ekspozycja i kwestie. Kodeks papierowy z w. XV, fol., s.

568, 1 karta czysta i 2 pergaminowe na początku i na końcu.

s. 1 In principio creavit Deus coelum et terram. lam magis in speciali accendendo ad sublimis scientiae fastigium, lau­

dem et recemmendationem applicabo sermonem ad illa, quae prologus et textum )

s. 1 /Notatka na marginesie:N Duo fines sunt scientiarum lit­

terarum.

s. 4 Quaedam enim sunt Deo et creaturis omnibus communia ut entitas. Quaedam sibi et creaturis rationabilis sicut sa­

pientia, iustitia, prudentia — unitas. Quaedam vero sibi soli sunt propria ut esse termini,esse omnipotentem,esse creatorem etc. - bonitas. In istis ergo de Deo secundum ordinem cognoscendis proposita sunt et e3t humano generi triplex apprehendi scala partialis: Prima est tota crea­

tura irrationalis, secunda est creatura rationalis, ter­

tia scriptura divinalis,

s. 5 ^Nota marginalna:^- Canones Bibliae antecedens canones Ecclesiae.

Mojses dixit: In principio creat Deus coelum /.../in si- milio /.../ et Johannes: In principio erat Verbua.

s. 6 Ad notitiam creaturae perveni non potest nisi per id per quod facta est necesse est ut verbum, verax et lux pro­

cedat tenebras /.../ est ostendere quod in Christo sunt omnis thesauri sapientiae et ipse mediator et medium omnium scientiarum, medium autem multiforme est, scili­

cet:

essentiae - primum de consideratione metaphisici naturae - secundum de consideratione phisici distantiae - tertium de consideratione mathematici doctrinae - quartum de consideratione loyci

modestiae - quintum de consideratione ethici iustitiae - sextum politici secundum iuristarum concordiae - septimum de consideratione theologici, s. 9 Quattuor igitur sunt sacrae scripturae sensus:

Hystoricus - qui narrat factum,

Allegoricus - qui per factum signat aliud intelli- gendum,

Tropologicus - quo significatur quid appetendum, s. 10 Quae est ista sapientia, quae Be ad audiendum tam magni­

fice exhoratata est.

s. 11 Unde sit ipsa sapientia.

Et hoc de secunda interrogatione /.../ ubi invenitur Ista sapientia et a quibus et qualibus, et ubi habitare con­

suevit .

Pro quo audiendum quid scribatur 8 c. /Job/.

s. 11 Quaternum genus hominum. Haec enim sapientia non inveni­

tur a quibuslibet hominibus sed tantum a quadruplicibus generibus hominum:

J i t prino ab hominibus sanctitate praedictis et puritate ornatis /.../

Secundo invenitur ista sapientia ab hominibus abstractis a mundi tumultibus et sollicitudinibus temporalibus / . . J

Tertio invenitur ab hominibus humilitate depressis.

Quarto invenitur sapientia ab hominibus devotionem fer­

vidis et contemplationem suspensis.

XX et una conditiones Spiritus Sancti:

1. Sanctus,

2. Multiplex ab effectu propter multiplicata dona, quae praestat,

3. Unicus formaliter et etiam effective quod uniens Deo /.../,

4. Subtilis, quia sanctos viros subtiles facit, 5. Modestus,

6. Dissertus /?/, 7. Mollis,

8. Incoinquinatus, 9. Certus,

10. Suavis, 11. Amans bonum, 12. Velox, 13. Humanus, 14. Benignus, 15. Stabilis, 16 . Securus,

17. Omnis virtutis,

126

a. 14

s. 17

s. 18

8. 19 s. 20

s. 24

8. 25

18. Omnia prospicuus, 19. Omnis spiritus capiens, 20. Mundus,

21. Subtilis.

Accedo ad quintam quaestionem seu interrogationem. Qua quaerebatur quae sunt ista magnalia de quibus a princi­

pio haec sapientia se locuturam /?/ promisit.

Iam autem si iuxta sextam quaestionem de praeceptis ludus scire aliquod volumus. Constat quod ipsa praecepta talia continent quorum sine observantia nemini /?/ patet in­

gressus /?/ ad regnum coelorum et a quorum observantia nemo excusari potest mortalium. Quid ista omnia quae lex naturalia omnis obligans mandat implicite ipsa sacra scriptura legem naturalem quasi virtutis /?/ sapientiam sustinendo mandat explicite.

Sit scientia <theologica> dignior aliis scientiis?

Et videtur quod non, quoniam certitudo pertinet ad digni­

tatem scientiae. Sed aliae scientiae de quarum principiis dubitari non potest videntur esse certiores sacrae doc­

trinae cuius principia seu articuli fidei dubitationem praecipiant - igitur aliae scientiae videntur ista dig­

niores.

Scientia sacra et sublimis aliis scientiis est dignior et eminentior.

Sacra doctrina dicitur imago bonitatis Dei.

{De dispositionibus hominis) ad contemplandum {'sacrae scientiae.)

{Epistola s. Hieronimi "Ad Paulinum de studio Scriptura­

rum" y "Frater Ambrosius mihi tua minuscula perferens de­

tulit et suavissimas litteras /.../ tamquam prologus seu prohemium generale ad ipsam introductionem"11.

{Pe amititia)

Amititia est causa generationis et conservationis. Et e contrario lis et odium causa corruptionis.

{De caritate)

{Esse et fraternitas)

Esse triplex est, scilicet: esse naturae, et esse morum et esse beatitudinis. Et ergo invenitur triplex frater­

nitas, scilicet:

M i g n e« PL T. 22 c . 540 i n .

Prima consurgit ex processu a non esse ad esse,

Secunda procedit ex processu ab esse saeculari ad esse spirituale,

Tertia procedit sive consurgit ab esse spirituali huius vitae ad esse vitae alterius /.../ omnes homines sunt fratres.

s. 27 Quaestio. Quis sit magis diligendus: frater naturalis aut spiritualis?

s. 28 Quod est dilectio, s. 29 (ite amore

Deus ex amore tribuat omnia dona.

Amor caritatis sit amor maxime liberalis, s. 30 <(De amititia)

1 . Communicatio naturalis, 2. Communicatio economica, 3. Communicatio politica, 4. Communicatio divina.

s. 32 Quaestio. Utrum de credibilibus nobis revelatis necessa­

rium sit ponere fidem infusam?

s. 34 Libris canonicis et sacrae scripturae non est credendum nisi primo credendum est ecclesiae approbanti et testl- ficanti libros illos,

s. 37 <De fide)

s. 38 (De credibilibus.)

s. 39 "Legimus in veteribuB nisLoriis".

Ista est secunda pars huius epistolae secundum divisionem /.../ in qua parte beatus Jeroniwus suaui intentionem ex­

plicat Buper hoc quod quaesivit Pa^xus /.../ ad sacrae scripturae intelligentiam pervenire possit etiam sine doctrina errat.

"Legimus in veteribus historiis quosdam lustrasse provin­

cias novas /.../ Et tamen quia Philosophus erat, maior emente /?/ se fuit",

s. 40 Quaestio. Utrum studium praeteritorum ex historiis sit utilius reipublicae quam studium futurorum ex astris?

s. 41 (Qui) fuerunt veri seu legitimi amatores sapientiae. Cur non accesserunt etiam aliqui philosophi populum iudeorum ut consecrant cum sacerdotibus et prophetis eorum?

s. 46 De Pytagora.

s. 47 Quaestio. Utrum infideles possunt veri philosophi nomi­

nari et velut legitimi sapientiae amatores?

128

51

52 54

55 56 57 58

59 60 61

64 65

66

67

"Ad Tytum Livium lacteo eloquentiae fonte manentem".

"De ultimis Hispaniae Galliarumque finibus quosdam ve­

nisse nobiles legimus /.../ Appolonius sive ille Magus, ut vulgus loquitur, sive Philosophus est Pythagorici tradunt".

Quaestio. Utrum liceat theologis adducere vel Introduce­

re aliqua per curiositatem ex philosophis et poetis?

(Studium de curiositate^

"Sequitur tunc in littera de dicto Appolonio intraret Persas /.../ semper se melior fieret. Scripsit super hoc plenissime octo voluminibus Phllostratus".

De paradiso quorum nomina sunt: Phison, Syon, Tigris, Eufrates.

Bragman.

(De sobrietate) (De ebrietate)

Utrum aliqua gens sive Bragmanorum sive quaecumque alia, virtute naturae possit recte et iuste vivere secundum na­

turam?

Utrum dicta gens Bragmanorum secundum praedictum modum vivendi fuerit in statu salutis?

Utrum etiam tempore legis Christi gentiles iuste secun­

dum legem viventes sint in statu salutis?

Ut philosophiae studium et sacrae theologiae sit apud Deum meritorium?

(De nominibus gentium) Elemitae, Caldei, Medi, Assirii, Parthi, Syrii, Phenices, Arabes, Palestinos, Philistlnli.

Mensa Solis.

(Doctrina Apolonii Philosophi)

Q. Utrum infideles veri philosophi nominantur et velut legitimi sapientiae amatores valeant?

Phllostratus, Protagoras, Democritus.

De Anaxagora, Archimedes, Parmenides, Promotheus, Demo- stenes, Plato, Socrates, Pytagoras.

Q. Primo: Ut in aliqua gens viribus naturae possit recte secundum naturam vivere?

Q. Secundo: Utrum gens Bragmanorum secundum suum modum vivendi fuerit in statu salutis?

Q. Tertio: Utrum tempore legis Christi sicut ante ipsum aliqui gentiles secundum legem naturae sint in statu sa­

lutis?

Q. Quarto: Ut philosophiae studium vel studium sacrae theologiae et sit et fuerit apud Deum meritorium.

^Meritum

Triplex ergo est meritum, scilicet: meritum exigentiae, meritum congruentiae et meritum indigentiae.

Ad dubia igitur Utrum scilicet aliqua gens viri­

bus naturae possit recte secundum naturam vel naturalem legem vivere? Et: 2° Utrum gens Bragmanorum secundum suum modum vivendi fuerit in statu salutis?

De lege naturae.

Studium sacrae doctrinae est meritorium vitae aeternae.

"Quid loquar de saeculi hominibus? cum Apostolus Paulus vas electionis et magister gentium, qui de conscientia tanti in se hospitis loquebatur /.../ et legeretur illa Demosthenis Oratio, quam adversus cum habuerat, miran­

tibus cunctis atque laudantibus, suspirans ait: Quid si ipsam audissetis bestiam, sua verba resonantem11.

Conditiones requisitae ad catholicum doctorem, cuiusmo- di /?/ fuit beatus Paulus ^10 conditiones.

Paulus Apostolus vidit Petrum et Jacobum.

Disputatio Petri <^et > Pauli.

Differentia Petri et ;> Pauli.

Q. Quaeritur utrum recte Paulus Petrum increpanter emen­

daverit vel reprehenderit utrum Petrus utrumque peccave­

rit terminendo eos qui ex circumcisione erant et subtra­

hendo et suggerendo se a conversione fidelium de genti­

bus?

De Petri simulatione et de eiusdem a Paulo imprehensione.

^De^ energia.

Sciendum energia est interior labor vel operatio.

Energia oritur ex quinque causis.

"Nec hoc dico, quod sit allquid tale in me /.../Ncn quid invenias, sed quid quaeras, consideramus etc."

Istud est capitulum 3-m. Et continuatur sic. Supra pro­

bavit b. Jeronimus per multorum exempla quod homo debet quaerere doctrinam hic tollit a se ambitionem docendi ut vitat arrogantiam /.../

"Mollis cera secundum se et ad fornandum facilis, etiam si artificis et plastae cessent manus, tamen totum est, quidquid esse potest".

Plastee sive plastator dicitur formator /.../ Isajas/.../

Deus formans terram et faciens eam /.../ /Is. 45/.

s. 89 De memoria modus discendi.

Dubia:

Primo: Utrum quidam natura ingenio non dedit aliis viri­

bus per exercitium vel studium attingi possit?

Secundo: Utrum diversitas ingeniorum se teneat ex parte corporum /.../ vel etiam /•••/ ex parte animae?

Tertio: Quaeritur quomodo et unde proveniat quod unus est ingeniosus valde ad unam scientiam et ad unum arti­

ficium et ad aliis rudis et ineptus?

s. 90 Q. Utrum scilicet diversitas ingeniorum se teneat ex para­

te corporis solum vel etiam ex parte animae?

Q. Quaeritur quomodo et unde perveniat quod unus est in­

geniosus valde ad unam scientiam et ad unum artificium et ad aliud rudis et ineptus?

"Paulus Apostolus ad pedes Gamalielis legem Uojsi et pro­

phetas, se didicisse, gloriatur /.../ et ad obediendum Christio: et parati subiugare cunctam inobedientiam".

Ista est secunda pars capituli in qua hortatur Paulinus ad studium /,../^>

s. 92 ^Impugnationes catholicae fidei )>

Prima istarum impugnationum tangitur in non carnalia, Secunda ibi destructionem omnem altitudinem,

Tertia ibi captivantes omnem intellectum, Quarta ibi et ad obediendum Christo,

Quinta ibi et Patri subiugare omnem inobedientiam.

Ex quibus omnibus colligamus quoniam utile sit et salub­

re studium et exercitium sacrarum scripturarum et hoc per adeptionem salutaris et finalis bonum ipsius hominis ca­

tholici.

"Thimotheum scribit, ab infantia sacris litteris erudi­

tum et hortatur ad studium lectionis, ne negligat gra­

tiam, quae data est ei per impositionem manus presbyteri".

Ista est tertia pars huius capituli in qua beatus jero­

nimus ostendit doctrinam sacram necessariam exhortando Paulinum ad studium diligens sacrae scripturae ex scri­

pto beati Pauli. Et probat in triplici statu scientiam praelationis episcopalis.

s. 93 "Tyto praecipit ut inter ceteras virtutes episcopi quem brevi sermone depinxit scientiam /.../ ut potens sit ex­

hortari in doctrina sana, et contradicentes revincere /Tim. 1,9/.

s. 95 "Sancta quippe rusticitas sibi prodest: et quantum aedi­

ficat ex vitae merito /.../ Et in Deuteronomio legimus:

Interroga patrem tuum, et anuntiabit tibi seniores tuos et dicent tibi /Deut. 32,7/. In psalmo quoque 118 Canta­

biles mihi erant iustificationes tuae in loco /.../ In lege Domini voluntas eius: et in lege eius meditabitur die ac nocte". In ista parte incipit capitulum quintum epistolae beati Jeronimi /.../

s. 95 Q. Quaeritur hic ut fortasse moderni temporis status ec­

clesiae requirat tam scolares et magistros status spiri­

tualis praelaturae?

b. 96 De sacerdotibus curatis sive episcopis qualiter debeant erudire subditos,

s. 99 "Daniel quoque in fine sacratissimae visionis ait iustos fulgere sicut stallas et intelligentes id estdoctoe /.../

et qui ad iustitiam erudiunt multos, quasi stellae in perpetuas aeternitates” /Dan. 12,3/.

In ista parte ostendit beatus Jeronimus veritatem sacrae scripturae ex dignitatis fastigio. Et ostendit eruditam iustitiam /.../>

s. 100 ' \De doctoribus)

Doctores tytulares seu facti, Doctores pastorales ordinarii,

Doctores ad consumationem sanctorum, s. 100 <^De Jerarchia)

s. 102 ^De jerarchia angelorum)

Serafini, Cherubini, Throni, Dominationes, Principatus, Potestates, Virtutes, Archangeli, Angeli,

s. 103 Ordo clericorum.

s. 104 Seraphini, Cherubini, Throni, Dominationes, Principatus, Potestates, Virtutes, Archangeli, Angeli,

s. 109 Q. Quare modo cessant spirituales illuminationes et in­

spirationes homini ab angelis?

s. 110 "Cur dicitur Paulus vas electionis? Nempe quia vas legis et scripturarum sacrarum erat armarium".

In ista particula beatus Jeronimus consequenter ad prae­

dicta sensum suum continuando ostendit^

s. 111 Duo gemelli Jacob ( e t / Ezav.

132

s . 112

s. 113 s. 114 s. 115

8

.

8. 117

8. 117 8. 118

8

.

s. 123

s . 124

Electio divina.

"Pharizei stupent in domini doctrina; et mirantur in Pet­

ro et Johanne quomodo legem sciant /.../Et unde illa vox obsecro - In principio er?.t Verbum et Verbum erat apud Deum, et Deus est Verbum. Logos Graece multa significa­

tur; nam et verbum est, et ratio, et supputatio et causa uniusque rei".

{De meditatione) Disciplina.

Q. Utrum aliqua credenda supernaturalia sint homini re­

velanda et inspiranda necessaria ad salutem?

Theodocti.

Sacra scriptura.

"Hoc doctus Plato nescivit: hoc Demostenes eloquens igno- ravit".

Ad sacrae scripturae studium:

Primo: Ex studiositate philosophorum, Secundo: Ex imitatione sanctorum, Tertio: Ex utilitate scriptarum.

In hoc quinto capitulo consequenter iuxta divisionem alias scientias ostendit similiter quae sacra scriptura non potest haberi Bine interiori vel exteriori doctore) (Plato et platonici de Verbo Dei)

"Perdam inquit, sapientiam sapientium et prudentiam pru­

dentium reprobabo /I Kor 1,19/. Vera sapientia perdet falsam sapientiam /.../ Lex enim spiritualis est, et re­

velatione opus est, ut intelligatur, ac revelata facie Dei gloriam contemplamur".

(De) prudentia.

(Divisio prudentiae}

(Figurae Christi)

Abel, Isaac, Joseph, Agnus, Jeremias.

Ad quaestionem igitur qua quaeritur: Utrum Plato vel De­

mostenes sciverint puro intelligentiae aspectu et per claram revelationem divinam hoc misterium, quod Johannes a revelata intellexit de Verbo in divinis. Et quomodo in principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum?

"Liber in Apocalipsi septem sigillum signatus ostenditur:

quem si dederis homini scienti litteras, ut legat res­

pondebit /.../ Eadem hora credit eunuchus, baptizatur, fidelis et sanctus est; ac magister de discipulo effici-

tur plus in deserto fonte Ecclesiae, quam in aurato sy­

nagogae Templo reperit".

Hic consequenter tertio ostendit quod sacra scriptura non potest haberi sine interiori vel exteriori doctore ex eius difficultate et insolubilitate inaestimabili: St primo ostendit beatus Jeronimus sacrae scripturae diffi­

cultatem in generali /.../ Secundo ostendit sacrae the­

ologiae excellentiam et difficultatem in comparatione ad alias artes et scientias / . , . / )

"Haec a me perstricta sunt breviter neque enim epistola­

ris angustia evagari longius patiebatur ut intelligeres te in Scripturis sanctis sine praevio et ductore et mon- strante semitam, non posse ingredi".

In hoc capitulo 6° sive in principio huius 6*^ capituli prologi galeati concludit beatus Jeronimus suam inten­

tionem ostendens ad quid haec omnia induxit ut Paulinus scietur quod sine doctore non posset sacra scriptura in­

telligi} "Taceo de Gramaticis, Rhetoribus, Philosophis, Geometris, Dialecticis, Musicis, Astronomis, Astrologis, Medicis, quorum scientia mortalibus vel utilissima est, et in tres partes scinditur in doctrinam rationem et usum usque in ad minores artes etc."

In ista parte secundum divisionem alias scientias osten­

dit beatus Jeronimus scientiae sacrae scripturae intel- ligentiam et difficultatem et hoc in comparatione ad om­

nes alias scientias /.../ )

<(De divisione scientiarum eeeundum Hugonem^

Gramatici.

Rhetorici*

Philosophia moralis et naturalis.

Geometrici.

Dialectici /de sophistica/.

Musica:

1. mundana, 2. humana,

3. instrumentalia.

Astronomici

(De astronomia et astrologia)

Q. Quare astrologia, ut dicit Hugo, partim naturalis est et partim supersticiosa?

Q. Utrum astrologia sit ad scientias prohibitas oonnec-

tanda?

s« 138 Q. Utrum observatio signorum ad prognoscendos futuros eventus sit licita vel supersticiosa?

Q. Utrum possit esse vera causalitas rei futuri vel non?

s. 139 De imaginationibus astronomicis.

Imaginationes astronomicae, astrologicae, nigromantioae.

s. 142 Q. Quare uno tempore, monitio uno et sub una eademque coeli positione concepti, diversa habent fata quae illos perducant ad diversarum horarum nativitatem?

De eligendis diebus quibus uxor duci debet, s. 143 Fatum.

Mathematici dicunt quod fatum est vis positionis siderum in nativitate vel conceptione alicuius,

s. 144 s'De voluntate)

Mala voluntas non est a Deo.

s. 146 Q. Quaeritur si saltem circa huiusmodi ex astris iudicia sint licita et certitudinem habeant?

(De medicina)

Sequitur littera: "Et in tres partes scinditur: in doc­

trinam rationem et usum usque in ad minores artes"

(Diviaio scientiarum secundum beatum Jeronimum \ gramatica geometria

rhetorica musica loyca astronomia arismetica medicina s. 147 De medicina,

s. 148 Colores rhetorici, s. 149 Artes liberales.

s. 150 Q. Quare dicitur doctrinalis scientia mathematica?

s. 151 De morali philosophia, s. 152 Sapientia et scientia.

Doctrina, ratio et usus, s. 153 Phisica, ethica, logica.

s. 154 Q. Utrum vocatae artes (pyromantia, ars magica etcy pro­

hibitos et Bupersticioses sint?

Mathematica.

Mathematica dicitur doctrinalis scientia quae abstractam considerat quantitatem,

s. 155 Q. Utrum etiam ars alchemica sit mortalibus satis vel pa­

rum utilissima sicut de aliis scientiis dixit beatus Je-

156

156

157

162 162

164

166 167 168

170

171

ronimus ln textu?

"Ad monores artes veniam, et quae non tam lingua quam manu administrantur. Agricolae, caementarii, fabri,metal­

lorum lignorumque caesores, lanarii et fullones, et cae- teri qui variam supellectilem et villia opuscula fabri­

cant absque rectore doctore esse non possunt quod cupiunt usque in quod medicorum etc."

<,De operibus^

1. Opus Dei, 2. Opus naturae,

3. Opus artificis imitatoris seu simulantis /?/ naturam.

An, unde, quid, quale, cur.

Sapientia contemplativa.

;Divi8io disciplinarum mechanicarum secundum Hugonem) Navigatio, venatio, agricultura, medicina, theatrica.

<(De fabribus)

Pictores, fullones, sculptores etc.

Q. Utrum artes factivae/?/ ornamentorum armorum aut eo­

rum quae sunt ad salutem humani vel ludum et huiusmodi sint in re publica suscipiendae aut prohibendae?

\De alchimia et astrologia)

Q. Utrum aliqua 3cientia vel ars in hac vita ad perfectun et ad summum deduci possit vel iam forte sit deducta?

Sibilla Hildegardis.

sDe fide)

"Quod medicorum est promittunt medici, tractant fabrilia fabri usque ibi sola scriptura scripturarum ars est".

Postquam ostendit beatus Jeronimus multipliciter quod absque doctore ad sacrae scripturae lntelligentiam per­

veniri non potest)

Q. Quaeritur primo quare dicat praedicta b. Jeronimus ut iam audistis fere in qualibet arte inveniantur ydiote et vulgares qui de hiis quae non noverint /?/ se intromit­

tunt et tractant et saepe tales sunt superbi ores et prae- sumptiores quam legitime et scolastice docti in ista ar­

te?

"Taceo de meis similibus, qui si forte ad scripturas san­

ctas post saeculares litteras venerint /.../ Puerilia sunt haec, et circulatorum ludo similia, docere quod ignores imo, ut cum stomacho loquar, nec hoc quidem ac ire quod nescias".

3 . 183

s. 184

s. 185

s. 186

s. 190

s. 191 s . 177 s . 179

Continuatur sic superius beatus Jeronimus reprehendit et reprehensionem fecit contra indoctos qui magistri fleri volunt antequam fuerint discipuli. Hic modo in hac lit­

tera Invehitur amplius contra doctos qui per sua ingenia subtilia et saeculares scientias contra expositiones sa­

crae scripturae facere praesumunt y Omen.

n, Sibillae^>

Q. Utrum inter gentiles fuisse sybillas, poetas, vates sive prophetas sensu bono de Christo tamquam amicos Dei inspiratos a catholicis sit asserendum?

"Videlicet manifestissima est Genesis in qua de natura mundi, de extordio generis humani, de divisione terrae,de confusione linguarum, de descensione usque ad Aegiptum gentis scribitur Hebreorum".

MojBes.

Divisio librorum:

1. aliqui sunt legales, 2. aliqui sunt historicales, 3. aliqui sunt sapientiales, 4. aliqui sunt prophetales,

"Patet Exodus cum decem plagis, cum decalogo, cum mysti­

cis divinisque praeceptis /.../ Isaiae explet vaticinius^

dicentis: Emitte agnum. Domine, dominatorem terrae, de petra deserti ad montem filiae Sion" /Is. 16,1/.

In hac littera beatus Jeronimus ostandit difficultatem librorum veteris legis /.../,>

Triplicia praecepta:

1. moralia, 2. ceremonialia, 3. ludicialia.

Sciendum est diligenter de filiis Israel.

Divisio regnum Israel.

"Duodecim prophetae in unius voluminis angustias coarc- tati, multo aliud quam sonant in littera, praefigurant /.../ et stantem Dominum super murum litum vel adamanti­

num, et uncimum pomorum, attrahentem supphicia peccato­

ribus, et famen in terram: non famem panis, neque aquae, sed audiendi verbum Dei".

In hac littera beatus Jeronimus ostendit difficultatem

librorum 12 parvorum prophetarum magie quam minor magno­

rum )

s. 192 \De passionibus animi)

Tristitia, gaudium, timor, spes, s. 194 (De caritate)

Q. Quare Johannes dicat "Deus caritas est"?

s. 195 Quattuor peccata Iudeorum.

s. 197 Fames Verbi Dei.

"Abdias, qui interpretatur - Servus Dei - pertonat con­

tra Edom sanguineum, terrenumque fratrem. Fratris quoque Jacob semper aemulum hasta percutit spirituali".

Iste Abdias fuit dispensator domus Archas/?/ regis Isra­

el)

8. 198 "Jonas - Columba - pulcherrima, naufragio suo passionem Domini praefigurans, mundum ad poenitentiam revocat: et sub nomine Ninive, salutem gentibus nuntiat".

Hic agit Jeronimus de Jona propheta qui columba interpre­

tatur pulcherrima, quia ipse dictus est filius veritatis)

"Micheas de Morasthi - Cohaers Christi, vastationem amui- tiat iiliae latronis, et obsidionem ponit contra eam:

quia maxillam percusserit iudicis Israel".

Sciendum circa maturam de Michea propheta, sciendum quod ait Jeronimus)

"«ahum - Consolator orbis, increpat civitatem sanguinum, et post eversionem illius loquitur: iäcce super montes pe­

des evangelizantis et anuntiantis pacem".

Interius /?/ Jeronimus tangit tertia de iste propheta) s. 199 "Abduc - Luctator fortis et rigidus, stat super custodiam

suam, et figit gradum super munitionem, ut Christum in cruce contempletur et dicat: Operuit caelos gloria eius, et laudis eius plena est terra. Splendor eius, ut lex erit: cornua in manibus eius, ibi abscondita est forti­

tudo eius". Iste propheta ad litteram prophetavit de de­

solatione civitatis Babilonis ad consolationem duarum) s. 200 "Sophonias - Speculator et arcanorum Domini cognitor,

audit clamorem a porta piscium, et eiulatum a secunda, et contritionem a collibus. Indicit quoque ululatum ha­

bitatoribus pilae: quia conticuit omnis populus Chanaan:

di8perierunt universi, qui involuti erant argento".

Circa istum prophetam Jeronimus duo tangit. Primo nominis

138

Interpretator quam praemittit et convenit lstl prophetae^

8« 201 "Aggeus - Festivus et laetus, qui seminavit in lacrymis, ut in gaudio /•••/ et veniet desideratus cunctis genti­

bus". Circa istum prophetam primo beatus Jeronimus tangit interpretationem nominis - "festivus"^

Se Messia.

Jhesus Nazarenus,

s. 202 "Zacharias - Memor Domini sui - multiplex in prophetia sua Jesum vestitum sordidis et lapidem oculorum septem, candelabrumque /.../ sedentem super pullum filium subiu- galias".

In isto propheta agitur de reversione Iudeorum a capti­

vitate babylonica et de reaedificatione templi in Jeru­

salem

s. 203 Misticae candelabrum Ecclesia est. Quattuor quadrigae - quattuor regna: Chaldeorum, Persarum, Grecorum, Romano­

rum.

s. 204 Messias.

Messias 3ervus Sei.

Triplex prophetia impleta de Christo, s. 205 Messias rex.

s. 205 "Malachias aperte, et in fine prophetarum, de abiectlone Israel et vocatione gentium /.../ et in omni loco sacri­

ficatur et offertur nomini meo oblatio munda".

Colendum totum istud scribitur de Malachia in primo ca­

pitulo y

Be sacerdotibus male offerantibus.

s. 206 Q. Quaeritur utrum tempus adventus Christi promissi /?/

sit praeteritum vel futurum?

3. 207 "Isaiam, Jeremiam et Ezechiel, et Daniel quis possit in­

telligere vel exponere /.../ claro sermone pronuntiat usque in David, Simonides etc."

In hoc passu beatus Jeronimus agit de quattuor prophetis maioribus

Q. Quare Iudei Christum non cognoverunt et maxime legis periti?

Messias est Bubiectum librorum propheticorum.

Virga - baculus, s. 208 Aquilo.

s. 209 Phylohistoricus.

Historia - narratio rei.

s. 210 Q. Quare populo Dei postquam multiplicatus esset incepit habere reges Deus locutus est eis per prophetas eo modo quo dictum est?

s. 211 "David, Simonides noster, Pindarus et Aeaeus, Flaccus quoque Catullus et Serenus, Christum lira personat et in decachordo psalterio ab'inferis excitat resurgentem us­

que in Salomon pacificus".

Ista est I6a particula primae partis principalis capituli /.../ huius prologi galleati in totam Bibliam. In qua particula beatus Jeronimus tangit quodammodo continentiam libri Psalmorum

s. 213 Quomodo quaeritur hic quis sit auctor libri Psalmorum?

Q. Quaeritur quod si diversi psalmi vel hymni divinae laudis habuerent sub antiquo testamento melodias a David inspiratas /.../ apropriatas. Quare illae melodiae de cantatoris psalmorum non fuerint receptae a Christianis et quare moderni Iudei perfidi non utuntur talibus mo­

dis?

Q. Quaeritur utrum psalmi, hymni et orationes Ecclesiae utilius ceteris melodiis decantentur distinete loquendo inc i tarentur?

s. 214 Q. Qualiter debeant esse cantus, melodia in Divina Ecc­

lesia?

<^De canto reprehensibile )

s. 215 Q. Utrum per melodiam vel davidicam liram aliquis exci­

tare possit de somno mortis ad vitam?

Quadruplex est somnus: realis - mortis, aegritudinalis - separationis, spiritualis, carnalis.

3. 216 De musica.

s. 217 "Salomon, pacificus, et amabilis Domini, mores corrigit /.../ sanctorumque nuptiarum dulce canit epythalamium".

Hic beatus Jeronimus tangit in quodam generali continen­

tiam librorum sapientialium y s. 218 De sacramentis,

s. 219 ^De matrimonio)

"Esther in Ecclesiae typo populum liberat de periculo /.../ partes convivii et diem celebrem mittit in poste­

ros".

Consequenter beatus Jeronimus in ista particula tangit

140

difficultatem quantum ad spiritualem intelligentiam li­

bri Esther qui intitulatur a regina Esther

s. 220 "Paralipomenon liber, id est, instrumenti veteris epi- thome /.../ et innumerabiles explicantur Evangelii quaes­

tiones", s. 220 "Epythome"

"Esdras et Neemias - Adiutor - videlicet et Consolator a Domino /.../ Socraticum illud in nobis impletur. Hoc tan­

tum scio, quod nescio".

Ista iam ponitur ultima particula istius primae partis huius septimi capituli, in qua particula beatus Jeroni­

mus tangit continentiam et difficultatem libri Esdrae}

s. 221 '(De proselitis^)»

De reperatione librorum per Esdram.

De Salomone disputants, s. 222 Uessias.

(De ordine librorum sacrae Scripturae^

s. 224 Q. An aliquid verum sit quod homo nescire non possit.Ut­

rum omnis error sit peccatum?

(De scientia humana^

De ignorantia.

s. 226 Q. Utrum homini in hac vita sit possibilis alicuius rei cognitio comprehensiva?

Q. Utrum pro hac vita de aliquo vero possit haberi cer­

titudo et evidentia summa?

Q. Utrum aliquis intellectus erratus possit esse omnia innesciens/?/ ?

"Tangam et Novum Testamentum breviter Evangelistae quat­

tuor Matheus, Marcus, Ducas et Johannes /.../ et quasi rota in rota volvuntur et pergunt quocumque eoa flatus

Sancti Spiritus perduxerit".

Testamentum vel sic Evangella breviter et Novum Testa­

mentum scilicet ad declarandum qua ratione Scripturae Divinae dicatur Testamentum Dei )

s. 227 Libri Novi Testamenti.

s. 228 Q. Quare Christus legem novam non dedit per se nec dare voluit a principio in scripta, sicut data fuit lex anti­

qua? Visio Ezechielis

(Quattuor animalia:) Hamo, leo, bos, aquila.

Quattuor regna: Chaldeorum - leo, Medorum et Persarum - - homo, Grecorum - bos, Romanorum - aquila.

"Paulus Apostolus ad septem scribit Ecclesias /.../ Su­

per quo tacere melius puto, quam pauca scribere".

Quodammodo de scriptis in parte praecedenti quattuor {Epistolae sancti Pauli)

"Actus Apostolorum nudam quidem sonare videntur historiam /.../ animadvertemus pariter omnia verba eius, animae longuentis esse medicinam"

In quo passu quem dando tangit beatus Jeronimus conti­

nentiam in generali libri Actuum Apostolorum et eius des­

criptionem )

"Jacobus, Petrus, Johannes, Judas /.../ ut rarus sit qui non se earum lectione caecutiat".

Hic beatus Jeronimus insuper tangit difficultatem septi­

mi libri Novi Testamenti scilicet Epistolarum canonicarum sive catholicarum)

"Apocalipsis Johannis tot habet sacramenta /.../ in ver­

bis singulis multiplices latent Intelligentiae".

Hic beatus Jeronimus tangit difficultatem octavi libri Novi Testamenti et ultimi totius libri)

Liber prophetalis.

(Libri Novi Testamenti:^

1. Aliqui sunt legales ut liber Evangeliorum, 2. Aliqui sapientiales ut liber Epistolarum, 3. Aliqui historicalea ut liber Actum Apostolorum, 4. Alius liber prophetalis.

"Oro te, frater carissime, inter haec vivere /.../ ac de Hermagore tumiditate effutiam, quidquid quaesieris, tecum scire conabor".

Hic congruentius incipi post octavum capitulum et ulti­

mum huius Epistolae Jeronimi ad Paulinum) (De meditatione)

Meditatio, gratio, operatio, contemplatio.

Secundum doctores 3a sunt genera sacrae meditationis:

Primum consistit in circumspectionem mortis, Aliud in perscrutatione mandatorum,

Tertium in investigationem operum divinorum.

Differentia inter cogitationem, meditationem, contempla­

tionem.

Sex gradus contemplationis.

Q. Quare Deus velit omnis ad agnitionem veritatum perve­

nire?

s, 236 De simplici stilo Sacrae Scripturae.

Q. Quare cum Deus velit omnis ad cognitionem veritatis pervenire Spiritus Sanctus ita dictaverit Scripturas, quod stilus retraheret ah earum studio et lectione?

Differentia inter scripturam divinam et humanam, s. 237 Tria sunt, quae omne studium impediunt:

Neglegentia, imprudentia, fortuna,

s. 238 ^De necessariis) ad plenam cognitionem scientiarum:

1. Oratio devota, 2. Sollicitum studium.

s. 239 "Habes hic amantissimum tui fratrem Eusebium /.../Victus atque vestitus divitiae Christianorum sunt".

Hic incipiunt aliqui octavum et ultimum capitulum huius epistolae et prologi

s. 240 (De hiis quae sunt ad sapientiam consideranda ) ( V e dilectione Dei)

Q. Quaeritur cur sacra scriptura non habeat telem fruc­

tum et effectum hodie in hiis, qui ei vacant, eam docent, eam cotidie noscitant?

s. 242 ^De avaritia)

Q. Quaeritur unde originaliter morbus iste(avaritia) ge­

neretur et quibus remediis curari possit?

s. 243 "Si habes in potestate rem tuam, vende: si non habes/ . . J Facile contemnit omnia, qui se semper cogitat esse mori­

turum" .

In ista parte beatus Jeronimus consequenter consulit vo­

lenti renuntiare saeculo y

s. 244 Q. Utrum omnis christianus teneatur saeculo renuntiare seu exire de mundo?

Mundus sumitur multipliciter <^4 sensus^

s. 245 Q. Utrum licitum sit Christiano, maxime religioso, sua repetere in iudicio?

s. 246 Quattuor propositiones ex b. Thoma/quoad renuntiationem e t c . ^

s. 248 Meditatio mortis.

s. 249 "Incipit prologus in Pentatheucum /.../ possim nec opes alterius aliorum paupertate foedari" .12

Iam Domino concedente generali prologo expedito in totam

F r a e f a c io S . H ie ro n im i P r e s b y t e r i i n P e n ta te u c h u m M oysi ad D esid eriu m « B i b l i a S a c r a V u lg a ta e E d i t i o n i s S i x t i V« R a tis b o n a e e t Romae 1914 r . s . XXXI i XXXII.

12