U N I V E R S I TAT I S M A R I A E C U R I E - S K à O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. XLVI, 4 SECTIO H 2012
Uniwersytet Mikoáaja Kopernika w Toruniu, Katedra Zarządzania Finansami
LESZEK DZIAWGO
Ekologiczna ewolucja rynku finansowego.
Umiarkowany optymizm
Financial market ecological evolution. Moderate optimism
Sáowa kluczowe: rynek finansowy, ekologia, spoáeczna odpowiedzialnoĞü biznesu Key words: financial market, ecology, Corporate Social Responsibility
WstĊp
Wspóáczesna gospodarka pomimo wielu niewątpliwych osiągniĊü nie moĪe byü, niestety, uznana za idealną. Jako istotne zagroĪenia wskazywane są m.in. niestabilnoĞü, podatnoĞü na kryzysy, uzaleĪnienie od polityki, dysonanse pomiĊdzy sferą gospodarki realnej a rynkami finansowymi. ZagroĪeĔ moĪna wymieniü jeszcze wiele. Dotyczą one równieĪ roli czáowieka i Ğrodowiska naturalnego w procesie gospodarowania. Nie dziwi wiĊc, iĪ trwają poszukiwania nowych koncepcji lub doskonalone są juĪ znane, aby usprawniü funkcjonowanie gospodarki. Z pewnoĞcią na czĊĞü wyzwaĔ odpowia- da koncepcja spoáecznej odpowiedzialnoĞci biznesu, którą naleĪy uznaü za jedną z najbardziej inspirujących dla wspóáczesnego biznesu. Coraz szersze jej stosowanie w praktyce budzi nadziejĊ na podniesienie spoáecznej jakoĞci procesów gospodarowania.
Celem niniejszego opracowania jest wskazanie jedynie na fragment koncepcji CSR
związany z jej waĪnym komponentem ekologicznym w odniesieniu do istotnej czĊĞci
gospodarki, jaką jest rynek finansowy. Zaprezentowano przykáady ekologicznego
zaangaĪowania instytucji rynku finansowego na przykáadzie produktów i usáug finan-
sowych oraz poruszono pewne wątki problemowe z tym związane. W rozwaĪaniach
wykorzystano takĪe wyniki badaĔ empirycznych przeprowadzonych przez autora w latach 1997, 2002 i 2009 na próbach reprezentatywnych polskiego spoáeczeĔstwa.
1. Ekologiczna ewolucja rynku finansowego
Jeszcze kilkanaĞcie lat temu aktywnoĞü komercyjnych instytucji finansowych na rzecz ochrony Ğrodowiska mogáa byü postrzegana w kategoriach pewnej ekstrawa- gancji lub abstrakcji. Jednak w ostatnim okresie rozpocząá siĊ konsekwentny proces ekologicznej ewolucji rynku finansowego. Instytucje finansowe usiáują przystosowaü siĊ do funkcjonowania w warunkach poszanowania Ğrodowiska naturalnego. Celem dziaáalnoĞci pozostaje oczywiĞcie zysk, natomiast jego wypracowanie uwzglĊdnia juĪ wymogi ekologii. Absolutne minimum w tym wzglĊdzie wymuszają przepisy prawa.
TakĪe uwarunkowania ekonomiczne pozwalają na szersze niĪ dotąd uwzglĊdnianie kryteriów ekologicznych – a takĪe rosnąca ĞwiadomoĞü ryzyka ekologicznego. Nato- miast w ujĊciu podmiotowym dodatkową presjĊ ekologiczną na podmioty finansowe wywierają spoáeczeĔstwo, pracownicy oraz akcjonariusze. NaleĪy równieĪ uwzglĊdniü inicjatywy miĊdzynarodowe w sektorze finansowym mające na celu promowanie zachowaĔ proekologicznych
1.
Systematyzując zaangaĪowanie instytucji finansowych w ochronĊ Ğrodowiska, moĪna wskazaü nastĊpujące zakresy aktywnoĞci (rysunek 1)
2:
• dziaáania wspierające (np. sponsoring, public relations),
• ekogospodarka wáasna,
• uwzglĊdnianie ryzyka ekologicznego,
• oferowanie produktów i usáug finansowych powiązanych z ochroną Ğrodowiska.
Zakresy zaangażowania na rzecz ochrony środowiska
Sponsoring organizacji proekologicznych
Ekogospodarka własna
Uwzględnianie ryzyka ekologicznego
Oferowanie proekologicznych produktów i usług finansowych
Rysunek 1. Zakresy zaangaĪowania instytucji finansowych na rzecz ochrony Ğrodowiska ħródáo: opracowanie wáasne.
1
L. Dziawgo, Zielony rynek finansowy. Ekologiczna ewolucja rynku finansowego, PWE, Warszawa 2010, s. 69–80; T. Murawski, Spoáecznie odpowiedzialny biznes w aspekcie ochrony Ğrodowiska na rynku kapitaáowym w ujĊciu wybranych instytucji miĊdzynarodowych, [w:] J. WĊcáawski, P. KarpuĞ (red.), Rynek finansowy – nowe perspektywy, Annales UMCS, sectio H: Oeconomia, vol. 44/2010.
2
L. Dziawgo, Zielony rynek..., s. 30.
Dotychczasowe rozmiary ekologicznego zaangaĪowania wielu instytucji finanso- wych pozwalają juĪ nawet na wyróĪnienie na rynku finansowym swoistych liderów ekologicznych. W instytucjach tych niemal we wszystkich zakresach moĪna wskazaü na znaczące inicjatywy Ğrodowiskowe. MoĪna przyjąü, iĪ poczynania te stają siĊ juĪ pewnym wzorcem dla pozostaáych instytucji finansowych w wyznaczaniu standar- dów aktywnoĞci na rzecz ochrony Ğrodowiska. Z uwagi na przedmiot dziaáalnoĞci instytucji finansowych naleĪy wyróĪniü aktywnoĞü w zakresie oferowania produktów i usáug finansowych powiązanych z ochroną Ğrodowiska naturalnego w gospodarce. Tu wáaĞnie naleĪy upatrywaü szczególnego i oryginalnego wkáadu biznesu finansowego w ochronĊ Ğrodowiska naturalnego
3.
NajwiĊksze grupy bankowe juĪ od kilkunastu lat dysponują odpowiednią ofertą, która jest stale rozszerzana. Do grupy tych instytucji naleĪą m.in. UBS, Credit Suisse, Deutsche Bank, Commerzbank, SEB, Raiffeisen Bank, HSBC, BNP Paribas, Allianz, a nawet banki wyspecjalizowane w private banking, jak Sarasin i Pictet. W ofercie tej znajdują siĊ usáugi zarządzania aktywami, tytuáy uczestnictwa w wyspecjalizowanych funduszach inwestycyjnych, funduszach private equity i venture capital, doradztwo finansowe oraz akcje i obligacje emitentów uznanych za przyjaznych ochronie Ğrodo- wiska naturalnego. Oferta powiązana z finansowaniem przedsiĊwziĊü gospodarczych o wysokich parametrach ekologicznych obejmuje setki pozycji.
Inwestycje uwzglĊdniające kryterium ekologiczne stanowią czĊĞü rynku inwestycji spoáecznie odpowiedzialnych (SRI – Socially Responsible Investment), który na koniec roku 2007 byá w ujĊciu globalnym szacowany na ok. 5 bln EUR, natomiast w roku 2009 juĪ na ponad 7 bln EUR
4. Aby zilustrowaü skalĊ przemian, moĪna wskazaü na pewne wybrane przykáady. Jednym z nich jest coraz powszechniejsze stosowanie indeksów spoáecznej odpowiedzialnoĞci biznesu, uwzglĊdniających takĪe aspekty ekologiczne, takich jak: Dow Jones Sustainability Index, FTSE4Good, Nasdaq Clean Edge Index, Standard & Poor’s Clean Energy oraz S&P Water Index, UBAI AktienIndex i wiele innych. Innym doskonaáym przykáadem inwestycji o charakterze ekologicznym na rynku finansowym jest funkcjonowanie etyczno-ekologicznych funduszy inwesty- cyjnych
5. Jednym z dynamicznych rynków regionalnych dla tego typu funduszy jest niemieckojĊzyczna Europa (tabela 1)
6. Na rynku tym zainwestowano w ten sposób ok. 23 mld EUR (2012 r.). Kolejnym przykáadem zaawanasowanych przemian jest szwajcarski bank Sarasin, wyspecjalizowany w private banking i wealth manage-
3
L. Dziawgo, Eco-offers of banks and investment funds, Uniwersytet Mikoáaja Kopernika, ToruĔ 2003, s. 18–21.
4
European SRI Study 2010, Revised edition, Eurosif, Paris 2010.
5
WiĊcej o kryteriach inwestycyjnych: G. Ulshoefer, G. Bonnet, Corporate Social Responsibility auf dem Finanzmarkt, VS Verlag fuer Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2009, s. 45–63; L. Dziawgo, Zielony rynek…; D. Krupa, Fundusze inwestycyjne odpowiedzialne spoáecznie, [w:] P. KarpuĞ (red.), Annales UMCS, sectio H: Oeconomia, vol. 46/2012.
6
„Oeko-Invest” 2009, nr 439; M. Deml, H. May, Gruenes Geld, Balance, Stuttgart 2005; M. Deml,
H. Blisse, Gruenes Geld, Hampp Verlag, Stuttgart 2011; M. Jeucken, Sustainability in Finance, Eburon
Delft, Delft 2004.
ment. Bank ten jest znany z faktu, iĪ oferuje aĪ 14 etyczno-ekologicznych funduszy inwestycyjnych. Ponadto jest to dziaáalnoĞü konsekwentna, poniewaĪ pierwszy z nich bank wprowadziá na rynek juĪ w roku 1994 (tabela 2).
Tabela 1. Etyczno-ekologiczne fundusze inwestycyjne w niemieckojĊzycznej Europie w roku 2012
Typ funduszu Liczba funduszy
Akcyjny 108
Obligacyjny 33
Mieszany 18
ETF 8
Fundusze rynku pieniĊĪnego 2
Fundusze funduszy 11
Ogóáem 180
ħródáo: „Oeko-Invest” 2012, nr 498.
Tabela 2. Etyczno-ekologiczne fundusze banku Sarasin (2011 r.)
Nazwa funduszu Typ
funduszu
WartoĞü mln EUR
Rok wprowadze- nia na rynek
Sarasin New Power Fund Akcyjny 97 2007
Sarasin OekoSar Equity Global Akcyjny 257 2005
Sarasin Sustainable Equity Europe Akcyjny 65 2008
Sarasin Sustainable Equity Global Akcyjny 59 1999
Sarasin Sustainable Equity Global – Emerging Markets Akcyjny 49 2010 Sarasin Sustainable Equity Real Estate Global Akcyjny 34 2007
Sarasin Sustainable Equity Switzerland Akcyjny 301 1994
Sarasin Sustainable Equity USA Akcyjny 89 2010
Sarasin Sustainable Water Akcyjny 248 2007
Sarasin Sustainable Bond CH Obligacyjny 112 2001
Sarasin FairInvest Bond Universal Obligacyjny 32 2002
Sarasin Sustainable Bond EUR Obligacyjny 151 2003
Sarasin FairInvest Universal Mieszany 163 2001
Sarasin OekoSar Portfolio Mieszany 192 1994
ħródáo: „Oeko-Invest” 2011, nr 487.
2. Aspekty Ğrodowiskowe na polskim rynku finansowym
Koncepcja spoáecznej odpowiedzialnoĞci biznesu od dawna jest obecna w pol- skim biznesie, takĪe finansowym. Skala przemian polskiego rynku finansowego w zakresie CSR jest juĪ na tyle zauwaĪalna, iĪ po raz pierwszy Polska zostaáa wy- mieniona w opracowaniu European SRI Study in 2010 uznanej instytucji Eurosif
7. CzĊĞü aktywnoĞci podmiotów rynku finansowego odnoĞnie do CSR dotyczy ochrony Ğrodowiska. Są to inicjatywy dotyczące ekogospodarki wáasnej, uwzglĊdniania ryzyka ekologicznego, ale takĪe liczne dziaáania sponsorskie i marketingowe. Pojawiáy siĊ nawet oferty ekologicznych produktów finansowych o charakterze lokat, obligacji, certyfikatów i jednostek uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych (rysunek 2), co Ğwiadczy o szczególnej aktywnoĞci proekologicznej wybranych instytucji finansowych.
Rysunek 2. Produkty proekologiczne polskiego rynku finansowego ħródáo: opracowanie wáasne.
Prezentując syntetycznie najwaĪniejsze przykáady ofert produktów i usáug fi- nansowych o charakterze ekologicznym na polskim rynku finansowym, nie moĪna pominąü Banku Ochrony ĝrodowiska, który juĪ od początku lat 90. finansuje ochronĊ Ğrodowiska naturalnego. Wprawdzie moĪna zgáosiü pewne uwagi krytyczne pod adre- sem tej instytucji – ale jej dotychczasowy dorobek na rzecz ochrony Ğrodowiska jest imponujący
8. Atutem banku jest równieĪ fakt, iĪ ma status spóáki publicznej, której
7
European SRI Study 2010, Eurosif, Bruksela 2011.
8
www.bosbank.pl.
akcje są notowane na GPW. Skala finansowania ochrony Ğrodowiska oraz obecnoĞü na gieádzie pozwala zaliczyü ten bank do czoáówki instytucji finansowych zorien- towanych ekologicznie nawet w skali miĊdzynarodowej. Za jedyną porównywalną instytucjĊ moĪna byáoby uznaü niemiecki UmweltBank.
Kolejnym pozytywnym i powaĪnym przykáadem proekologicznych przemian na polskim rynku finansowym jest indeks gieádowy spóáek odpowiedzialnych spoáecznie – RESPECT. Jest to pierwszy tego typu indeks w Europie ĝrodkowej i Wschodniej, co zwraca uwagĊ na stopieĔ zaawanasowania implementacji koncepcji CSR na polskim rynku finansowym. MoĪna przypomnieü, iĪ nazwa RESPECT jest skrótem od sáów responsibility, ecology, sustainability, participation, environment, community oraz transparency. Początkowo w indeksie uwzglĊdniono akcje 16 spóáek wyróĪnionych ze wzglĊdu na cechy ekonomiczne, spoáeczne i ekologiczne. W roku 2012 w indeksie ujĊto juĪ 23 spóáki.
Jeszcze innym przykáadem jest oferowanie produktów strukturyzowanych po- wiązanych z ochroną Ğrodowiska, za które moĪna uznaü m.in. „Good Energy” and
„Green Energy” (BRE Bank); „Alternative Energy”, „LeĞnictwo”, „Ochrona Ğrodo- wiska”, „Woda” (Raiffeisen Bank); „Przyjazna Planeta” (BZ WBK) czy teĪ „New Energy” (Barclays).
TakĪe na rynku funduszy inwestycyjnych moĪna wskazaü na ekologiczne oferty.
Od lat istnieją fundusze DWS Zmian Klimatycznych oraz Allianz EcoTrends. Z kolei grupa SKOK zaoferowaáa fundusze etyczne SKOK Etyczny 1 i SKOK Etyczny 2
9. Co waĪne, równieĪ najwiĊksza firma ubezpieczeniowa, PZU, przedstawiáa swoją ofertĊ, w której uwzglĊdniono aspekty ekologiczne. Jest to subfundusz PZU Energia Medycyna Ekologia. Przedmiotem inwestycji subfunduszu są papiery dáuĪne i udzia- áowe emitowane przez spóáki z Europy ĝrodkowej i Wschodniej wyspecjalizowane w wytwarzaniu energii odnawialnej i recyklingu
10.
Wpáyw tematyki ochrony Ğrodowiska na oferowane produkty i usáugi finansowe jest zauwaĪalny takĪe na rynku kart páatniczych. Millennium Bank zaoferowaá kartĊ páatniczą MasterCard ze znanym powszechnie logo WWF – World Wide Fund for Nature.
Przykáady zaangaĪowania instytucji finansowych na rzecz spoáecznej odpowiedzial- noĞci biznesu, w tym na korzyĞü ochrony Ğrodowiska, są coraz szerzej prezentowane publicznie zarówno w raportach rocznych, jak i osobnych raportach dotyczących CSR, a przede wszystkim na wáasnych stronach internetowych, najczĊĞciej w dziale relacji inwestorskich
11. Wskazując na politykĊ informacyjną sektora finansowego dotyczącą CSR i ekologii, naleĪy wyróĪniü Millennium Bank, który publikuje oddzielne ra- porty CSR, oraz BRE Bank, który jako pierwszy bank wprowadziá standardy GRI w publikowanym rocznym raporcie CSR.
9
www.skok.pl.
10
www.pzu.pl/tfi.
11
Szerzej: D. Dziawgo, Relacje inwestorskie, PWN, Warszawa 2011.
3. Krytyczne ujĊcie
Na rynku finansowym uczyniono juĪ wiele dla Ğrodowiska naturalnego. Mając ten fakt na uwadze i doceniając ekologiczne zaangaĪowanie instytucji finansowych, moĪna jednak zwróciü uwagĊ na istotne kontrowersje wokóá aspektów ekologicznych na rynku finansowym. Krytyczne ujĊcie tematu nie ma jednak na celu dyskredytacji aktywnoĞci na rzecz ochrony Ğrodowiska naturalnego, ale sáuĪyü wskazywaniu na problemy, wyjaĞnianiu ich, a w efekcie usprawnianiu proekologicznych przemian na rynku finansowym.
Spoáeczna odpowiedzialnoĞü biznesu i ochrona Ğrodowiska, choü coraz powszech- niejsze w codziennej aktywnoĞci gospodarczej sektora finansowego, pozostają Ĩródáem wielu kontrowersji, poczynając od nieĞmiaáych pytaĔ, a koĔcząc na zdecydowanej krytyce. Niejednokrotnie są to wątpliwoĞci uzasadnione. NaleĪy przypomnieü niektóre z nich. Dotyczą one m.in. (rysunek 3):
• idei spoáecznej odpowiedzialnoĞci biznesu (teoria), oraz
• implementacji zaáoĪeĔ tej idei w praktyce biznesowej (praktyka), natomiast w obu powyĪszych zakresach, teoretycznym i praktycznym:
• rzeczywistych motywów wprowadzania zasad CSR,
• zakresu dziaáaĔ opartych na idei spoáecznej odpowiedzialnoĞci biznesu,
• skali tych poczynaĔ,
• sposobów ich realizacji oraz
• skutecznoĞci tychĪe dziaáaĔ
12.
Z kolei osobno naleĪy jeszcze rozwaĪyü praktyczne funkcjonowanie CSR w okre- sach kryzysów gospodarczo-finansowych, co uwidoczniá aktualny kryzys. Spowodowaá on bowiem przewartoĞciowanie priorytetów dziaáalnoĞci instytucji finansowych, co byáo do przewidzenia.
Analizując aspekty kontrowersyjne, naleĪy zaznaczyü, iĪ liczne i powaĪne wątpliwoĞci budzą juĪ same motywy podejmowania dziaáalnoĞci na rzecz ochrony Ğrodowiska przez instytucje finansowe, a są to przecieĪ dopiero fundamenty idei oraz implementacji CSR. Nie ma bowiem absolutnej pewnoĞci, czy uzasadnieniem dla aktywnoĞci proekologicznej jest przede wszystkim zmniejszenie kosztów, wsparcie sprzedaĪy czy teĪ moĪe przekonanie, iĪ nie moĪna szkodziü Ğrodowisku naturalnemu.
PowyĪsze wątpliwoĞci są jedynie najprostszymi przykáadami. OczywiĞcie moĪna przyjąü zaáoĪenie, Īe wskazane motywy nie wykluczają siĊ wzajemnie, ale pewne wątpliwoĞci nadal pozostaną. Spór moĪe zatem zostaü przeniesiony na wyĪszą páasz- czyznĊ aktywnoĞci ekologicznej, jaką jest zakres i skala dziaáaĔ podejmowanych na
12
L. Dziawgo, Zielony rynek…, s. 182–183.
rzecz ochrony Ğrodowiska czy teĪ sposób ich realizacji
13. Ponadto, niestety, uzasad- nionym przedmiotem sporu jest skutecznoĞü podejmowanych dziaáaĔ ekologicznych.
Kontrowersyjne aspekty CSR
Idea CSR Implementacja idei CSR
Rzeczywiste motywy wprowadzenia CSR Zakres działań podejmowanych w ramach CSR
Skala działań podejmowanych w ramach CSR Sposoby realizacji działań podejmowanych w ramach CSR
Skuteczność działań podejmowanych w ramach CSR
Rysunek 3. Kontrowersyjne aspekty spoáecznej odpowiedzialnoĞci biznesu, w tym takĪe ekologiczne ħródáo: opracowanie wáasne.
WątpliwoĞci jest wiele. Z uwagi na dąĪenie do usystematyzowania aktywnoĞci ekologicznej biznesu moĪna nawet wskazaü na wystĊpowanie pewnych faz ewolucji ekologicznej w gospodarce, w tym takĪe na rynku finansowym. Początkowo w za- sadzie kwestionowano koniecznoĞü uwzglĊdniania aspektów ekologicznych w pro- wadzonej dziaáalnoĞci gospodarczej. NastĊpnie, co wcale nie byáo áatwe, uznano, iĪ naleĪy uwzglĊdniaü wymogi ochrony Ğrodowiska, choü problemem byá stopieĔ tegoĪ uznania. W kolejnych fazach zadowalano siĊ podejmowaniem rozmaitych dziaáaĔ na rzecz ochrony Ğrodowiska. Natomiast w kolejnym stadium „ekologizacji” gospodarki aktywnoĞü ekologiczna biznesu przyjĊáa formy bardziej kompleksowe i usystematyzo- wane, z zastosowaniem zróĪnicowanych kryteriów oceny, klasyfikacji i standardów.
Jednak wyzwaniem nadal pozostaje adekwatny pomiar ekologicznego zaangaĪowania instytucji finansowej. Ideaáem byáaby wiarygodna miara o charakterze syntetycznym.
Z pewnoĞcią konieczne bĊdą dziaáania zespoáów interdyscyplinarnych, aby rozwiaü przynajmniej czĊĞü wątpliwoĞci (m.in. z zakresu ekonomii, prawa, biologii, chemii, nauka technicznych).
13
