Nowe Wiadomości Ekonomiczne I Uczone : Albo Magazyn Wszystkich nauk do szczęśliwego życia Ludzkiego potrzebnych wydane. T. 1, 1758, cz. 1

N O W E

EKONOMICZNE I UCZONE

M A G A Z Y N .

W fzyftkich nauk do fzczęśliw ego życia L u d zk ieg o potrzebnych w ydane

P r ż e z

WAWRZYNCĄ MITZLERA de KOLOF F ilozo fii i M edycyny D oktora,H iftoi iiRze-

czypoljpolirey Pifarza, rożnych Akade­

m ii ćudzozicm fldch T ow arzyfza I. K. M. K.

TOMU PIERWSZEGO

C Z Ę S C D R U G A

4

z b i ó r a r t i k u ł o w

I O porządnym 1 fztucznym u łoże­

niu ciała czło w iecze g o w p o w s z e c h n o ­ ści, przez D ok tora m i t z l e r a de k o l o f.

11. O fp o fo b a ch uftanowienia handlów w Polfzcze i p rzyprow adzenia ich do do*

\ Ikonałości. „ .

' XII. W ftep do G ofpodarftw a, R ozdział d r iio i, o fp ofobie w ypraw ow ania roli.

m m ) ( o ) ( « K A 2 M SS

I .

O P O R Z Ą D N Y M i S Z T U C Z N Y M

U Ł O Ż E N I U C I A Ł A C Z Ł O W I E C Z E G O w P O W S Z E C H N O Ś C I .

P r ż e i

D O K T O R A M IZ L E R A D E K 0 L 0 F .

§ i.

T

R ze c ż ta ż a d n e g o w y w o d u nie p o t r z e b u i e , b o k a ­ ż d y , c z ło w ie k na fię w e y r z a w f z y , w i d z i , że Z ciała i

■kości, iako Z ftały ch części, a ze krwi i in n y c h wil*

.. o ś c i , ia ko z cie kących części z ł o ż o n y ieft.

Z e zaśn aym n iey ieft ludzi kto rzyb y w iedzieli ż ia - kich części ftałych 1 ciekący ch fą oni złożeni , więc ieft rzecz potrzebna tu ie prżełoczyc i oznaczyć.

Ciało ludzkie dzielą ną pien i na członki, pień łkfa- da fie z g ło w y , fzyi , pierfi , i z brzucha. C złonki Zaś fą albo górne, to ieft, ręce, albo dolne, to ieft, nogi,

Głowa ikłada fię z tw a r z y , z przedn iey części gło- Wy , z t y l n i e y części g ło w y , z w ie rz c h u g ło w y , z

E łkronia

J a ) , P a r t it f o l i dat. (b) Fartet fiuidae-

$6 O porządnym i fztn tzn y m

lkronia z obu ftron głow y , z licow i z izczęki. C zęści zaś u ft, nofa iufzow każdemu fąznaiom e.

S z y ia , Ikiada fię zp o d garta, z iabłka Adam owego i z żadney części fzyi, to ieft, z karku. Pierli, Ikładaią fig ze dwóch cycków , z dołka pod pierfiach , i z mem­

brany która dzieli ferce od płuc, w ątroby i śledziony.

Brzuch, z w y fz fz e y części iego, tó ieft, ze slabizny w bokach pod iebram y, z okolicy p rzy pępku, i zn ifz- fzey części iego, to ieft, z okolicy udow ey, zb io d ro w , z okolicy m iędzy członkiem w ftydliw ym a udam i, z członka w ftydliw ego z okolicy między członkiem w fty ­ dliwym a zadkiem, i z okolicy przy clafce kości bio- drow ey.

Członki górne ciała ludzkiego, ihladaią fię z pleców , zpachow , z podpachow, z ramieni czy łopatki, złok - ćiow , z junktur ręki, z śrzodki ręki, z dłoni ręki, z ty ­ łu ręki i z palców.

Członki dolne tegolz ciała fkładaią fię z udow , z kolan, zko ftek u nog, z przodku nog, z śrzodku nog, Z

ty lu nog , z (topy i z palców u nog.

T e tedy fą członki zew nętrzne ciała,które podpadaią oku ludzkiemu które z części ftałych iciek ących fą z ło ­ żone. Stale części fg znowu na poiedyncze , i fpoio- ne podzielone. Poiedyncze ftale części fą, w w łafn yra rozumieniu, tylko fame żyłeczki lecz Anatom icy zo- wią także w dalekim rozumieniu ftafemi częściami t e , eonie tak bardzo, iak drugie, iak naprzykład rę­

k a , płuca i ferce fą zfobą fpoione. Zech cem y tu dać ow fzyftk ich w yrazn ieyfze epifanie.

Z y łe c z k a .ie ft częścią poiedynczą cienlza aniżeli nić przez którą w fzyftkie infze pozoftałe ftafe części fą łkupione. N iektóre żyłeczk i fą twarde, iakie fą W no­

gach , a drugie m iekczeyfze. Podług fwego położe­

nia , iedne fą rów ne , drugie poprzeczne, infze za­

kręcone, zawinięte w edług ułożenia członkow.

Ż y ły pulfowe fą rurki i takie rozdym aiące kanałki którzy fię Ikurczaig albo ściggaią i znowu fię lofzerzaią,

i ca

Uleżeniu ciula człowieczego 59 { e6 podfug ścieknięcia , ściśnięcia i rozfzerzenia fer*

ca fię porufzaią i dla tego nazywaią fig biiące. Fi*

gura ich ieft iak kręgiel , fą coraz wgfzfze, na koniec cale wąziuchne i prow adzą krew do wfzyftkich części ciała.

Ż y ły profte krw ifte lą podobne do przew rócone­

go kręgla, niemaią żadne bicie , fą z wielu fęczkow fpoione, ftaią fię coraz w iękfzem i, i w prow adzaiąkrew i infze wilgotność, czy li hum ory, ze wfzyftkich części ciała znow u do ferca.

Ż y ły fuchę, a po łacinie nervi, f§ białawe, podługo*

w ate i okrągłe, cząftki nakfztalt n id których niem o­

żna poftrzedzi u y jz y ć ż a d n e / w ew nętrzney prożno*

fei czyli cżczośći, ciągną fię od m ózgu i od m iazgi kości pacierzow ey grzb ieto w ey , zkąd wynikaią , do wfzyftkich części ciała i ftużą do czucia , porufzenis i karm ienia tychże części. B ło n k iiik u rk i fą podobne do ro zportartego p łu tn a , i maią rozm aitą pożyteczność.

Z w ią z k i, tym fię tylko różnią od błonkow , ze in~

fzą maią od nich pożyteczność, to ieft, że części a ofo- bliw ie W nogach m ocnolpaiaią, fą iednak ita k ie z w ią - zki co do ży ł fuchych niem al lą p o d o b n e, iakie fą W iu n k tu rz e nogi.

M ufzkuły fą to czerwonawe kaw ałki mięsa , k tó ­ re fię m ogąrozściągnąćifkurczyć, i ftużą do porufzenia ludzkiego, fą złożone z r z e c ty zfam ycb żyłkow inej**

wow tk a n ey i przędzioney na lkureczce i fą podzielo­

n e na brzuch głow ę i ogon.

Ż y ły kleiow ate («) fą białe, gefte i fkurów ate czą­

ftki, które po w iękfzey części zakończenie m ufzku- iow czy n ią, gdy będą rozportarte tak iak błonka te d y fię "ow ią Apcneurofh,

W odnifte naczynia fą cienkie przezroczyfte ru rk i k tó re ciekącą w odę z oddalonych części przyw odzą

do ferca.

E 2 M leczne

(») Tcndines

^8 O porządnym i fztucznytn

■ . M leczne ż y ły prowadzą pokarm owy fok i Jcifzek do mieyfca deftynowanego na p rzyjęcie tegofz pokar­

m ow ego foku.

K an ały wyprożniaiące nazywa i 3 rurami które z gruczoł i z infżych wnętrzności odłączone wilgotności prżyim uią i w deftynowanych na to mieyfcach wypro- wadzaią.

G ruczoły i guzy zalkorne fą części które z (kupie­

nia naym nieyfzych pubowych i krw aw yt ż y ł , ner­

w ó w i pow iękfzey części z wyprozniąiącym m ieyfcent fą złożone i wfafną (kureczką obłożone, fą rozmaite­

go kfztałtu, koloru"i iefzeftwa, i do rozmaitych potrzeb fą deftynowanej a ofobliwie do wyprowadzenia pe- .wney w ódniftey wilgotności.

T łuftóść ieft oleyko wata lubftancya co w czczosciacli ik u ry ledwie nie We w fzyftkich mieyfcach ciała; (ku­

pią lie i do rozmaitych potrzeb ieft deftynowana od k to rey fzpig w kościach tylko względem m ieyfca i der likatności ieft rozróżniony;

K ości fą białe twarde i przez fię nieczułe, po więk- fzy ch części środkiem czcze, które dla wfpierania i ochrony części gibkich i miętkich ftużą.

Chrząftki(c‘<;fn/agz«w)fą cząftkami białemi, miętko- watem i trod ie przezroczyftem i, kościom podobnemi, które do nich pofpolicie fą przyrodę, daiąfię nagiąć i nie maią nic albo bardzo mało fpiku w fobie.

P azn ogcie, fą poniekąd podobne do chrząftek i co na końcach palców naklztałt płafkiego rogu wyraftaią

-W łofy fą' n ib y nkfi które na rożnych mieyfcach ciała a ofobliwie na głow ie bardzo długo wyraftaią -.ze (kury.

T e ted y fą części ftałe, które fię,poiedyncże nazy,- iWaią:

r . ..Części zaś ciekące-fą te, naftępuiące: o.; . . '■

K rew , albo fok czerw ony znayduiący fię w żyłach z ktorego w fzyftkie części ciała karmią fię i fw oy .wzroft maią i zkąd infze wilgotności na przyzw oite

m ieyfca oddzielone byw aią. W ed *

1 ma Iz gmko Uf* to hm madzi Sm; użytei przez Slir łeku i ftra\ tego

i wżi Sol która ofobli zwilg

U ło żen iu ciała człowieczego 59 W oda dek§ca,0 ) ieft fok klarowny pokarmo w y kto-

«.y ze wfzyftkich części ciała ieft prowadzony do ferca, S ło n aw od a(i)ieft wilgotność ftonowata,która fporzg- dza fię w żołfdku iw kifzkach z potraw i w k rew idzie.

M leko ieft fok biały który fporzadza fig u biały- g łó w w pierliach dla pokarmu dzieciom.

3 Pot ieft to woda ftonawa, która fię z pod Ikury przez pory potnifze wyrzuca na wierzch , do ktorego tran- fpiracya ciała także należy.

U ryn a ieft woda ftonawa,która fię w nyykach oddzie­

la i przez pęcherz urynow aty w ych od zy.

Nafienie ieft, fok b iały kleyftrowaty przeciefz lotliT w y który fporżfdafig w i|drach(c)dla produkcyi i w y ­ dania plem ienia ludzkiego , i zatrzym uie fię czyli za- ęhowuie wnafienpych miefzeczkach.

Sok m ozgo w yieft wilgotność z mózgu wytocz ona i ma fig za tak nazwane duchy żyiące.

Ł z y ieft woda z oczu wynikaiąca , która z ocznych guzków w ytryfku ie dla z wilgotnienia oczy.

U fio w a fzmalcowata m aterya gęfta i gorfzka , ieft to humor n ieczyfty który fig w ufzach ścięga i gro­

madzi.

Sm arkowm y ieft to flegmą gęfta i kleyitrow ata nie­

użyteczna która ż rożnych czjftek i gruczołek noia przez nozdrza i przez ufta byw a wyrzucona.

Ślina , w y p ły w a z rożnych cząftek , gruczo­

łe k uft dó tychże uft dla z w ilgo cien ia, maftykowama j ftrawienia potraw , onaieft bez żadnego fmaku. D o tego liczyfig iefzcze p o d o b n y fokzoftaigcy w g a rd le

i w żolędku. .

Sok pankreatyezny , ieft wilgotność klarowna , która wychodzi z gruczołów pankreatycżnych, przez ofobliwg rurkę do Skifzki dwtmaftu palcow ey dla zwilgocenia tam potraw,i dla lepfzego ftrawienia onych.

Z ołc ieft fok żółty g o rz k i, który przez łw oie ofo-

E j . . bliw e

(a) Lympha (b) Serum fanguinis (c) T eflicu li,

go 0 poYłtitJnym i jhtueśnym

b liw e rmeyfca dla wyrobienia pokarmów f dla tym Iepfzego porufzenia kifzek , do kifzki dwunaftu pal- c o w e y prżechodzi.

S ąieftcze infze niektóre ciekące cigści w cielelad t- kim lako to liquor proftatarum , mucus vreth r® , ,va- g in $, vteri, o których rzecze fig na fwoun m ieyfcu.

§ II-

N a tym z w ią z k u części ftałych i cieką- c y c h , i w zaiem nym onychze porulzaniu ży cie, zd ro w ie, choroba i śm ierć zafadza

f i ę .

W raz iak tylko związek tych części targać fig , i b ie g fw oy zw yczayn y odmieniać one poczną, gotow e f§ choroby. Ponieważ tedy p rzyczyn y chorob i zdro­

w ia , życia i śmierci w fam ym że ciele człow ieczym Zawarte fą , ia w n a ie ft, iako potrzebna lekarzom ieft wiadom ość i poznanie zupełne ludzkiego ciała ułoże- tiia. Złożony wprawdzie ieft człowiek z ciała i z du- śzy , lecz że w dufzy lekarftwo żadnych Ik u tko w , jako w fzczerytn duchufprawovvać przez fig niem oże, ch yb a tylko przez fpofobienie ciała, wigc famo tylko iy ią c e ciało właściwie podlega nauce , i umieigtności lekarfkiey.

§ III. V ,r C z ę ś c i ftafe co do zw ią zk u m ięd zy Ibbą, w ielkości, własności, ik fztaltu b ar- z o fąod Gebie rożne. Iedne fą cierpie­

li we abo czu łe, drugie nieczułej iedne żłob­

kowate

Ułożeniu ciała człowieczego __ 61

kowati (a) inne dziurkowate, (b) abo bar*

z o fubtelnemi luchcikami p o to w e m i i za- (k o r nenii od natury opatrzone.

§ IV ,

Początkową przyczyną w fzyftk ich fta- łych części, fą ż y ie c z k i, (c) z których fig Jdztaituią , i zawziątek fw oy maią. A

■według rożności tych zyłeczek, rożne tez ieft na w zaiem części ftałych m ied zy To­

bą powiązanie. T e zyteczki dzielą fię t r o ia k o , iedne fą fuchę ( d ) drugie mięfi- Jłe (e) inne kłeiowate. ( / ) Z fuchych p och o ­

dzą zyiy fuchę i b ion k i , z mięfiftych p o ­ chodzą m ufzkuły , z k leiow atych chrzę- f t k i, p a zn o g cie, i kości.

§ v.

C zęści cieczne ciała czło w ie cze g o tak­

że fą d w o ia k ie: iedne , których fig zmy- fłami tykać m o zem , iako to krew , m ia­

zga , abo ( g ) fok b ia ły , w który fię po-

E 4 trawy

(a) C oncavae. (b) Porofae. (c) Fibrae fe n fila- menta. (d) Nerveae.( e) Carnofae. (f) fendinojie

f g ) Chylili. ' . .

e>z o porządnym i fztucznym

trawy w żołądku obracał ) , i tam daley.

D rugie fą dziwnie fubtelne i pod zm yfły nie p o d p a d a ń ce, których iednak b y tn o ść w ciele lu d zk im pokazuie m o c ich roz- pychniąca. Starodaw ni autorow ie na­

zw ali ichfpiritu s vitalesi abo duchy ż y w o ­

tne. : i

T e duchy ży w o tn e , abo nayrzadfze czfftki w cie­

le ludzkim , fkładaią fic m etylko z naylepfzych i nay- ruchliw lzych części krwi i hum orow w odniftycb do pom ykania abo poftępowania obchodzącey kiw i' ffu"

żących ( i) ale też Z cząftek pow ietrznych, nadpowie- trz n y c h , i ognia fłonecznego , k tó re w fzyftkie wiel­

k ą moc ukrytą ( z ) w fobie zawierają , cooczew iście ftw ierdzaią nietylko p ow ietrzne pom py (k ) ale te$

C hym iczne doświadczenia.

§ VI.

Cafe ciało nafze łkłada fię z n iezliczo­

nych , w iękfzych, m n iey fzy ch , i malucz­

k ich , że tak rzekę, kanałkow, z których iedn e tak fą drobne i fubtelne , że doy- | rżane b y ć nie m ogą.

P okazuie fię to w rozbieraniu ciała p rzeż Anato­

mią , k ie d y naczynia iego w ołkiem farbow anym w y­

pełnione bywaią.

§ VII.

(h ) Ly/npht. ( i ) yis tlujtica. (k ) Anttia.

Ułożeniu ciała człowieczego

§ VII,

G d y tedy c z ę śc i rzadfźe i w ilg o tn e p r z e z te rurki p ław em przechodzą, po^

rufzaią fię żyłeczki na w zor nitekfplecio- nych m iędzy fobą wiążące fię , z , k t ó ­ rych fię one kanaiki fkładaią, abow iem przechodem fw ym rozpierać usiłuią uścia tych ż y łe k , kanaiki zaś one iako cząftki ftałe rzadf/ym fię odpieraią i pod obn e po- rufzenie fprawuią. N a tym w ięc fpor- nym porufzeniu oboich części ciałą, iedy- n ie , lu d /k ie i w fzyftkich zw ierząt życie fa d ow i fig.

C o fię widzieć na oko daie w wielolicznych ęho- robach , iż członki te iuż na nic nie bywaig przyda­

t n e , w których fię to potufzenie p rzerw ie, iako w paralizii: a kied y zgoła uftanie ono potufzenie w ia k ie y części , tedy ta część cale pfować fię m a fi, iako na- przyktad , g d y fig wda piekielny ogień ; kiedy zaś w całym ciele nie będzie tego porufzenia , śmierć ieft gotowa..

§ yni?

Rzecz złożona z części przyrodzeniem o d fiebie rożnych , które nie fą ścisłe z fob ą iłą c z o n e , i łatwo od fiebie oddzielo*:

E 5 ne

# 4 Q p o n jih iym i f u u n n y m

ne b y ć m og§ , p od lega fkazie. N a fże ciało Układa się z takow ych części , iako t o : w odrtilłych , tłu ftych , fą letro w y ch , ziem n ych , foln ych , i przeto fkazeniupod- jpada.

Rzecz ted y podziwienia p efn a, ze lubo ciało nafze tak ieft fkazifte , może fig iednak dość długo (Razie edeym ow ać przez wfpomnione części porufzenie i wyrzucenie fzkodliwych. C zego p rzyczyn y dofyć jawne odkryiem y.

§ IX. I

_ I t n fkażitelnieyfze zda się b y ć ciało na-

i

fze weyrzawfzy na pom iefzanie tak w al­

czących z fobći c z ę śc i, tym barziey ie g o ułożenie do dłużłzey trwałości przez to o d nay w yżfzey m ocy ieft fporz^dżone,i pa­

trząc na to fpoienie , nazwać się m oże ciało człow iecze nieiak§ maching , ale m achin§ dufzg i żyw otem obdarzony.

K ie d y rzecz iaka z rożnych części złożona będzie ku końcowi temu , aby pewne obroty w edłu g prze- pifu fw ego odprawowafa , nazywa fię machin}, n. p.

m ły n y , folufze , z e g a r y , & c. W tyeh nie ż y ijcy c h machinach , g d y choć iednego koła , z§bka , ftrony di akować będzie, zaraz fię w obrotach fw ych zwycZay- nych miefzać m ufźj. Ponieważ tedy ciało nafze tak­

że z lożnych części na to złożone ie ft, ab y podług ■, twoich uftaw pew ne obroty w y k o n y w a ło , może fig z

te y

Ułożeniu ciała człowieczego 6i -1 tey m iary nazwać machin§. C o ieft łacno do poię- c ia y g d y ż iak prętko w iedney części ten potrzebny obrót abo zatam owany, abo zepfuty będzie , całe c ii'

ło fliazę ponofić muli.

§ X.

Poniew aż ciało nafze z niepoliczonyeh w iękfzych , m nieyfzych kanałkow , i z drobni uchnych nakfztalt w lofow trąbek Ikłada się , w których rozliczne hum ory ptynćj, n azw ać się m oże maching mifter- lio w odng (a)

Anatomia fwiężfzych cżafew odkryła nam , iż fię

■ żadna część nię nayduie w ciele ludzkim , ktoraby fig nie fkfadała z tych maluczkich kanatkow przefyłaia- cych humory ziędńych do drugich ż y łek , których kanałkow ufcia tak f§ fzczupłe, że famym okiem doy- iz m t być nie m ogą, ztąd nied ziw , ie z zatkania tych kanałkow w iele w ynika chorob,

§ XL

W machinie mifterno w od n ey , czyni porufzenie w o d y lub inney rzeczy ciek§~

cey, p o w ietrze za cisn io n e, w ciałach zaś ludzkich humory przez m oc taiemną ży­

łe k , nazwana uis ela/lica, ru fzan eb yw aij, ktorc żyłki ruchem fwym ścilkaujcym , i

znow u

(a j H ydraulice

6<S O porządnym i fztuczńyt«>

znow u się rozw od zącym , w się naciąga, i§ h u m ory, i daley one p o m y k a j.

§ XII,

M o c p oczą tk o w a , od k to rey wfzyftkie fufzania i ob roty w ciele nafzym naypier- w fz y zaczątek b io r§ , cała 'wfercu ieft za ­ warta, a potym w żyłach pulfow ych , iako w tych , które przez nieuftailność ściłka- nia się i rozw odzenia się , za w fze się ru- fzaig. Iako tez i inne kanaiki rożnych peine h u m orow , f§ złożon e z żyiek ta­

k o w y c h , co tęż m oc s^ifkania śię i roz^

w odzen ia się w fob ie mai§.

T o w fzyftko ż nauki koto rozbierania ciała ieft do­

świadczeniem utwierdzono.

§ XIII.

N ic na św iecić nie dzieie się bez przy­

czy n y , i żadna nie ieft m achina, ktoraby n azn aczon ego fobie końca nie miała. N a- fze ciało tak mifternie Ipraw§ T w ó rcy naym ędrfzego ieft Iporzędzone , aby w nim , rozumna dufża na obraz Bofkiwy-;

kfztałtow ana miefzkała.

G d y

I{łożeniu ciała, człowieczego 6 ^ G dy te d y człow iek od T w ó rc y fw ego do końca pewnego z niczego w yprow adzony ieft , aby przez, dni fobie wym ierzone zdrowo zyt na sw iecie, w y k ia - cza przeciw woli i rozrzedzeniu Bolkiem u, kiedy fw e zdrowie przez nieporzgdny życia fpofob wgtli, abp też Zaniedbywa nadwątlone naprawiać.

§ XIV.

Części rzadfze ciała nafzego zg n iło ści i (każeniu barziey f§ p o d leg łe , niż części ftałe.

Bo każenie fig nic nie ieft innego ty lk o rożw ifza iiie części z fobą ztgczonych , które ikiadaig z żywio łoW pomiefzanych rzecz iednę. ('«)' a że cząftfei rzad.

fże bumorow nie fg tak z fobg zwigzane , iak części ftałe n. p. chrzęjłki, b/onkit kó/cigj przeto f | ikażiteU

nieyfze. . . .

§ XV.

D ośw iad czen ie uczy , ze rzećzy ciek§- ć e , g d y długo b ezp oritfzen ia ftoię, fpo- fobii] fię do z g n iło ś c i, k ied y zaś f§ wp&- fufzaniu, lub ruchem w ew n ętrzn ym wfio- b ie , lub zew n ętrzn ym co do m ieyfcaj Wolne fi] od fita/y.

Zgnilizna nic nie ie ft, tylko oddzielenie fię czgftek rożnych od fiebie , to zaś b y w a riaybarziey kied y r z e c z y f§ wfpoczynku na m ieyfcu , i kied y czaftkt tfuftfze i migżfze wkupg fig fcfiodza ,"a fubtelnieylze olatnig Ł acn o ted y każdy doyść m oże, iz rzeczy

od

( a ) M i x t u m

6g O -porządnym i fztucznym

ód każenia fię famym ruchem zacbowiug fig, ponieważ przez to rożne częftki miefzaia fig z fobg, i wzaiemnte

fig wigżg. ;i; *

§ XVI.

C iała nafże , iako i innych zw ierząt ta k fą od m ądrego T w ó r c y u ło ż o n e , że ich części rzadfzc w uftawi.cznym zofłaią rufzaniu fię, i b ez przeftanku obrot fw o y d o kola odprawuią.

Poki to w ciałach Zaęhowuie fię , poty fg zdrowe, iak p ię tk o zas w k t o r e y części obrot tych w ilgich r z e ­ c z y zaftanow i fię , ma fię ta c z c ić do zgn iło ści, i.w y . nikaig zaraz gorgezki i bole.

§ XVII.

D o tuczenia i rózraftania fię ciał p o ­ trzebne fą rożne hum ory pom iarko wanie zm iefzan e ; gdy. zaś przez uftawiczny. w k o iocieczn y obrot te cząftki odm ianę b io ­ rą , i przez to zm ącone , floniaw e , i nie*

pożyteczne ftawaią fię , trzeb a tę nieczy- ftó ść z ciai fp ro w a d zić, aby im nie fzko- dzifa.

Na ten koniec ty le ieft w ciele fporzgdzonych od T w ó rc y odbytow ych części do wyrzucania tych fzkó- dliwych w ilgoci, iako to ; nos, m acherzyna, k ifz k i, i cała (kora Ktorgfmy powleczeni. $ X V III.

Ułożeniu cia ła człowieczego

§ XVIII.

Poniew aż tedy rzadfze części ciała tg liiai^ w ła sn o ść, że za czafern do tuczenia ciała niefpofobne ftai§ fię , i wyrzucane b y ć m u fz§ , potrzeba , aby na ic h m ie y - fce naft a p iły inne czyftc i dobrze umiar­

kow ane h u m o r y , ieżeli ciało ma zdrowe zoftaw ać.

U b y w a n ie dobrych humorów nadgradzaią pokar­

m y i napoie , które cztowiek w fię bierze , dla tego T w ó rc a naym ędrfzy , do rozwiązania , traw ienia, i przygotowania fwieżych zawfze i potrzebnych humo­

rów , iakie fg mleczne i żotciowe , rak w iele naczyiś fporzgdził , iako t o : ż o łą d ek , w ą tro b ę , śledzionę, zyfy mleczne , i tam daley.

§ XIX.

2, te g o , co fię dot§d m o w ifo , oczewi*

ście fię pokazuie, iż rośnieriie i zachowa­

n ie cia ł, iedynie i nayprzod zaw ifto o d w kołokrzażnego obchodu krw i i innych h u m o row , potym od wyrzucania części n iep otrzebn ych , i p ożyw an ia zd row ych potraw i napoiow .

i § XX,

O porządnym i fztucznym

§ X X .

Przeto nie ieft trudno p ozn ać , że cho­

ro b y w ynik ać m ufzę, kiedy w kołocieczny ob ch od krwi i innych h u m orów , w iakiey fię części zaftartow i, abo zb y w a ięce czę­

ści p rzez od b yt odchodzić nie b ę d ę , lub też pokarm y i napoie nie będę dobrze w żolęd ku ftrawione j i że śm ierć naftąpić m u s i, (koro rzadfze części ciała w fw ym ob rocie uftanę.

T o rozrządzenie , którym natura ciała nafze prźy żdrowiu zachowuie j powinien każdy lekarz dolkona- Ie miec' fobie wiadom e , i um ieć iako w tym poiiłko-

•wać naturę , i ong ukrzepiać g d y o ffab ieie, do cżegó w iele innych potrzeba um ieigtności.i wiadomości t 0 , czym niżey.

§ xxh

Poniew aż ciało nafze ieft m achinę, kto*

rey części ścislefę z fob ęfp o io n e, p o w in n o też b y ć m ied zy temi częściami o fo b liw e zgadzanie fię, to zaś zgadzanie fię nic nie ieft, tylko wzaiem ne ruchu udzielenie.

T a prawda ponieważ ieft w ielkiey uwagi w kunfz- cie lekarlkim , chcg ią przykładami obiasnic, z których razem pokaże fię , że namienione zgadzanie fię od wzaicm nego ruchu udzielenia pochodzi. K ied y cboź znała krwi cząftka w fubtelnych żyłkach cztonkow z e ­ wnętrznych , iako to rąk abo n o g , zatamuie fig , na-

tychm iaft

Ułożeniu ciała człowieczego 71 tychmiaft ta cżęśc czerwienieie , zapala fię , fen prze­

ry w a , i fprawuie burzenie w e w fz y ftk ie y "k rw i, lubo z przodku w iedney tylko części ten obrot krw i b y ł zaltanowiony. T a k też gdy w[części iak iey ciała, na- p rz y k ła d w płucach znatęienja gfofu zbytn iego, iako fię kaznodzieiom przytrafia, abo w nogach z natarcia mocnego , krew fię barziey porufza , na tenczas całe ciało zaczyna fię rozgrzew ać , a tym fam ym refzta k rw i , i humory barziey fię wzrufzaią. K ie ­ dy k rew w wątrobie i śledzionie zaftanowi fię , cierpią przez to żo łą d ek , k ifżk i, i inne części które ż niemi fą złączone , abowiem przez to zaftanowienie fię przefzkoda fię dzieie ftraWności , lub mocy tra- w iącey. Ztąd też pochodzą w iatry, kurcze, ramie­

nia ż y ł fuchych , chociaż żołądek i kifzki w fobie fą zdrowe,

§ XXII.

P on iew aż tedy z dośw iadczenia iawno ieft, że w fzyftkie cialan afzego części dla zachodzgcey m ięd zy fob§ zg o d liw ości cierpiętliwe f§ , n afze zaś ciało fiklada fię z części ftaiych i rzadfzydh; idzie zatym , że nie tylko części rzadfze w nayod legley- fzych rzadfzych,i ftafe w n ayo d legleyfzy ch ftaiych, ale też części rzadfze w ftałych, a ftafe w rzadfzych przez tęż z g o d liw o ś ć fkutkuif.

T o przykładami barziey oświecić fię m oże. K ie d y Żołądek w iatry nadymaią , iako fię trafia w chorobie śledziony , pochodzi ztąd tęfknota ferca , ciężki od­

dech, częfte bolenie głowy. Żołądek więc iako część

F (lała

-2, O porządnym i fztucznym

ftała wpufzcza tę niemoc do p łu c, naczynia zaś onych do krw i, którey Ąj pełne. N aym nieyfza cząftka wnę­

trzności iadern fpoźytey trucizny ikazona fprawuie w ielk ie wom ity , drżenia członkow , m dło ści, poty zimne , a na refztę śmierć. Ja k ieg o nie przynofzą jiiebefpieczefiftwa glifty w wnętrznościach, otworzenie - ż y ł , zrzynanie nagniotków , kiedy przez niedolkona- łość abo nieuwagę cyrulika żyła która będzie nar.u- fzona? G dy tedy z"obrażenia iedney m ałey części całe ciało cierpieć i trupieć może, iawnie fię pokazuie , że boi nie przez co innego tylko przez porufzenie w za­

jem ne po całym ciele fię fzerzy, daley m ów iąc, gd y dok oła obieg krwi ihum orow tak w iele w żyłach i ich ł.echliwości, ż yły zaś przeciwnie w częściach rzadfzych dokazuią , i przez to ty le przypadków byw aią przy­

czyn ą, każdy iawnie widzi , iak w iele ieft na tym , wiedzieć tego złego żrzodło i p rzyczyn y, tem u, kto- b y chciał gruntownie i dofkonale leczyć. I ta ieft powinnpść dobrego, lekarza , który w poznaniu tych wfzyftkich przypadków ma b y ć dobrze w yćw iczo n y i.umieć do famego gruntu tych chorob przeniknąć.

§ xxnr.

Mai§ tez duchy żyw otne dla teyże wza- iem ney z g o d liw o ś c i wielką m oc dok azu ­ j e ; ] w duchach zw ierzęcy ch , (a) a wza­

jem nie duchy zw ierzęce w duchach ży- wotnich,

T e w ilg o c i, które fie od mózgu oddzielaią , i do fprawowania porufzenia, oraz do czułości w żyłach ftu­

żą , nazywaią iię duchy z w ie rz ę ce , te z a ś , które fą w m n ie y lz y m m ózgu i oddzielaią fię od n iego , zowią lie duchy żyw otne. Praw dę tego , co fię teraz mo-

w iło ,

( a ) S p i r i t u s a n i m a h s

Ułożeniu ciała człowieczego 73 w iło , popiera doświadczenie. Bo zaraz iak piętko zaftanowi fig w fercu to pornfzenie , tamuie fię w f :y ftko władnienie m y ślą , i człowiek odpadać od rozu­

mu zaczyna. Jm zaś ruch w olnieyfży krew ma w mózgu pomagając do oddzielenia duchów zw ierzę­

cych , tym fpofobnieyfzy ieft człowiek do władnienia m yślą i pamięcią. A ieśliby b y ł ruch krwi abo zbyt w o ln y abo zbyt poryw czy w mózgu , doświadczamy, ze ztąd pochodzą myśli nie do rz e c z y , i częltokroć fzalenftwo. Na tym że fundamencie i to ieft, że ikłon- liosci i obyczaie ludzi ftnfuią fię do póftanowienia, u- łozenia , umiarkowania Wnęrrznego (a) ułożenie zaś to i umiarkowanie wnętrzne pochodzi od rożnego o- brotu krwi w moZgu. O wfzem wtym że fatnym czło­

w ieku , rożnych czafow , gd y przez m ocnieyfzy tru­

nek prgtfzy krwi i humorow obrot w mózgu pobudzi, rożne fprawy i żam yffy w nim w idzie? fig daią. T a k gd y kto pomiarkowanie w.ypiie (klenicg w ina, krew w nim i duchy nieco żyw iey fię obracaią niż innych czafow, a przeto ochotnieyfży , i do rozpoczęcia dzie­

ła iakiego fpofobnieyfży fig ftaie ; kiedy zaś nazbyt fig naphe gorącego trunku, i przez to barZiey fię krew w obrOcie fwym poiubzy, niż potrżeba, ha tenczas czło­

w iek taki rzeczy dziwne poczyna i mowi , iako więc w ludziach pijanych w idziem y. T a k też ró w n ie , gd y b y kto nad miarę ufypiaiącego lekaiftw a z a ż y ł, jakie ieft fok m akow y , łacno przeż to pamięć i ro­

zum ftracić może. D o tego, kom uż ieft niewiadomo, iak dziwne fnuie m yśli , i fpraw y rozpoczyna u ludzi melahcbolićznycb pomielzana fantazya ? zoftaie ie- fzcże namienić o ofobliw ey pożyteczności w igkfzego i rnnieyfzego mózgu , o ktorey , lubo pełno fw arow m iędzy u czonem i, te iednak fprżeczki 1 fpory , te ­ go, cośmy powiedzieli, naym niey nie ołłabiaią, g d y ż to pewna , że mozg tak w iękfzy iako i m nieyfzy , tg

F z dwoiaką

( a ) T e m p t r a m e m u r n .

I

74 O porządnym i fztuczńynt

dwoiakam a pożyteczność, nayprzod, że wilgoci abo humory ż y ł oddziela na których zawifl ruch w izy- ftkich w ciele naczyń i czfonkow , p ow tore, ze czym dufzę w ciele czuigc| rzeczy zew n ętrzn e, i poznawa- i j c j onych iakość.

§ XXIV.

Z tego w fzyffkiego pokazuie f i? , i f lu d zk ie ciało naydofkonalfzg ieft machi­

ny , króra w edług wfzyftkich przepifoW nauki b iid o w n ic z e y , («) perfpektyw ney, (b) w o d n ey ( 0 i tam daley, ieft wydo- ikonaiona , i ze' w fzelki dowcip ludzki u- ftawać mufi w poięciu m ędrości teg o naz w yżfzego Budo w niczego, k to iy w izy- ftkie części tak m ądrze zfo b ? p o fp rzęg ał, ź e ’fię każda od fiebie przykłada i p o m o c daie c i a ł u do otrzymania za ło ż o n e g o koń­

ca , to ieft, w fzyftkie ftuz§ do w y g o d n e­

g o bytu i mięfzkarcia dufzy w ciele oraz;

do rozm nożenia plem ienia ludzkiego.,

Przedtvm wielu obrażało to Iłowo : M achina, ztgd, iź nieftulznie wielu mniemało , iakoby fi? wtym dzia­

ła krzyw da T w ó rc y , gd y b y iego tak przecudne dzie- fo zwane było m ach in |, któr^-i ludzka i-ękavvyfra wia m oie. L ecz nie w eyrzeli w wielk§ roznicf , ktoia zachodzi m iędzy maching żywotem obdarzona, i mie-

(a) Mecbanicat. (b) Opticae. (c) H ydranlkac.

Ułożeniu ciała człowieczego 7 , Azy machin§ tiie.żyiącf. Pierwfza ieft iedynie czy­

nem fam ego T w ó rc y , któ rey naymędrfze dow cipy nie przenikaig , druga ieft dziełem ludzkim , ftabyni, w io tch ym , ikazift/m , ktbre naym nieyfzego do pser- v/fzey niema podobieńftwa.

Ił.

O SPO SO B A C H U S T A N O W IE N IA

H A N D L Ó W w P O L S Z C Z Ę , i P R Z Y P R O W A D Z E ­ N IA IC H D O D O S K O N A Ł O S C L

Z

cie , ieft dziełem naywyżfzey m ądro­

ści T w ó rcy fam ego,m iędzy innem i, iztą d iaśnie poznać m ożem y: Iż ta nieskończo­

na m ądrość każdey krainie i części świata fw e fzczcgulne dary natury udzieliła, bez których ludzie w infzych kraiach miefzka- ią c y , iuż to dla p otrzeb y, iuż dla w y g o d y trudno fię ob ey ść m ogą. Ztąd zaś p o ch o ­ d zi Społeczność, lub łpolne obcow anie n a w et m iędzy n ayod ległeyfzem i naroda­

m i; p oniew aż zbyw aiących krain fw e g o to w arów w zaiem nie fobie d o w o ż ą ; one na infze zamieniaią , albo inaćzey ie fobie nagradzaią; który to rodzay fpraw ludz­

kich kupczeniem fię z o w ie lub handlami.

F 3 N a

O Spofobach uftanowienia

N a tych w ięc handlach po więkfzey części w fzelkie fzczęście Pańftwa zawiffo. Przez to bow iem m oże Pańftw oftać fię bogatym , m ocnym , i Szczęśliwym , k ied y w nim han­

dle kw itną, i w dofkonaiym fię znayduię ftanie. Przeciwnie , rzecz pewna ie ft , że w fzelki naród do niczego nigdy nieprzyi- d zie , który albo cale żadnych handlów nie prow adzi, albo nie dobrych i fzkodli- w ych w tey m ierze używa fpofobow , W ie k nafz przez nauki o św ieco n y , tyle fprawu- ie w rządach nawet i publicznych interes- fach , iż wfzyfcy niemal M onarchow ie u- filnie fię ftaraif , w Pańftwa fw oie w pro­

w a d zić handle, i one do dofkonalości przy- p ro w a d tić. Zaczym zdaie mi fię , rzecz b y c potrzebna , i ku k o ń co w i tego choć k rótk iego pifimia ze wfzech miar ftuż^ca, ab yśm y śrzodki i wfzelkie f p o f o b y , do uftanow ienia handlów z obcem i nacyami w P o lfz c z e , i przyprowadzenia ich do d o­

skonałości, doftatecznie opifać i przełożyć ufiło ali.

Kiedy o uftanowieniu handlów mowie- m y , przez to rozum ieć nierrzeba, iako- b y śm y twierdzili, iż w Europie takie Pan

ftwa

Handlów W Poljzcze, '7*7 ftwa fię znayduią, w któreby żadnych telz- czehandlow z cudzoziemcami nie w prow a­

dzono. N ie 5 niemafz zaifte w nalzey czę­

ści świata , kraiu żadnego, któryby Two­

ich kupców niemiał. W fzęd y ci dla p o ­ trzeby i w y g o d y życia ludzkiego, w ielkie m nóftwo takowych to w a r o w do Panftwa p rzyw ożą,i p oiedyńcz o ieprzedawaią, k tó­

rych albo natura kraiu w łafn ego nie da­

ła, albo ob y w a tele z nieum ieiętności i nie- doftatku d ob rego p orząd k u zrobić ich nie potrafią. Lecz takow y fpofob kup­

czenia Pańftwu bardzo fzk o d zi, i b ez in­

nych żrz o d e ł, łub p om ocy doftateczney do zbogacenia kraiu, ftały b y ć nie m o ż e ;•

b o przez to, naturalnie m ów iąc, pieniądze p o w o li coraz, i nieznacznie-zPanftwa fię w yprowadzaią. D o uftanowienia w ięc h an dlów to przedewfzyftkim należy, aże­

b y w fobie b y ły takie, które z pożytkiem Pańftwa całego, obiecuią trw ałość na za­

w fze nieodm ienną.

Prawda to, że ci M onarchow ie, k tórzy to chw alebne przedfięwzięcie maią, p o ż y ­ teczne handle w fw oich Pańftwach uftano- w ić , nadew lzyftko naybardziey fię ftara- i ą , w ielkie iarmarki z a ło ż y ć , i one przez

F 4 wfzelkie

j% O Spofobach uftanowieitia

w fzelkie śrzodki d o tego flużęce , fta- w ne uczynić. Lecz , lu b o ia zakłada­

nia w ielkich iarm arkow , gd y po temu fę o k o lic z n o śc i, bynaym niey nie odrzucam ; to iednak nie ieft praw dziw y i pew ny fpo- fob do p ożytecznego prowadzenia han­

dlów . M oże bow iem m ieć Pańftwo iar- marki nayfław nieyfze , na które c u d z o ­ ziem cy liczn ie fig zieżd ża i|, a przytym ie­

dnak , wielce fzkodzęce dobru pofpolite- nau handle p row adzić. Bo iezeli na w iel­

k ie iannarki iedynie cudzoziem fkie tow a­

ry b y waię przyw iezione i w Pańftwie przę­

dą w an e, tedy iarmark rakowy nic infzego nie ieft, iako w ir w ielki, który pieniądze Pańftwa , d o fiebie p oryw a, i one zPań- jftwa wyprowadza bez nadziei e p o w r ó ­ cenia. A daymy też , że cudzoziem cy niektórzy , wzaiem nie tam fkupuię to­

w ary dla fiebie , i z tey przyczyny n ie­

co pieniędzy w Pańftw ie zoftawuię,iednak- ze ten m ały zyfk, w zg lęd em o w ey w ielkiey ftraty pieniędzy , które corocznie zkraiu w y c h o d z ę , albo m ało co, albo nic nie zna­

czy ; to zaś famo tylko m iey fc e, w któ­

rym iarmarki, b y w a ię , ten dla fiebie ma pożytek

Handlów w Pcljzczc

pożytek,źe przez to dlużey nieco bronić fię m oże p rzeciw k o pow fzechnem u ubóftwu.

Jasna zatym rzecz ieft, iż na w ielkich iar- markach bynaytnniey nie zależy dobre u- ftanowienie i p row adzenie handlów p o ży ­ tecznych.

A le p od obn o z ą d fą d zić niektórzy bę- d § , iż niemafz zatym lepfizey rady i fpo- fobu , do w prow ad zenia pożytecznych h an d lów , iako , zakazać w yw ożenia pie­

niędzy za g ra n ic e, i temu w fzelkiem i fi*

la m ii m ocnym dopilnow aniem przefzka- d za ć . Praw da, że w P ańftwach niektó­

rych tego fpofobu u ży to , i takow y zakaz ob w iefzczo n o; lecz p odług m o ieg o z d a ­ nia nic nie ieft tak niep od ob n ego, iako za­

kaz taki. Każdy b ow iem kray potrzebnie o d cudzoziem ców w iele , to w arow , które w nim dla położenia, i natury iego, nie ro- dzg fię. B ez w ielu zaś z tych rzeczy o- b yw atele kraiu dla p otrzeb y i w y g o d y życia lu d zk ieg o ob eyść fię nie m og§. A ch ociażb y(w ściśleyfzym rozumieniu rzecz biorąc.) b ez w ielu z tychże to w a row o*

b e y ść fię m ożno b yło : lecz teraznieyfzy od ludzi w zięty fpofob życia , raz ie na

F j zawfze

Jo 0 Spofobach ufianomenia

za w fze potrzebncm i uczynił: zaczyni bar- dzo b y ęięfzka, i w o ln o ści fpraw ludzkich, którą każdy dobry rzą d p o z w o lić m uli, w ielce przeciwna rzecz b yłab y,gd yb y pod­

danych z tey w olności w yzu ć chciano. Za­

k a z a n i e w ięc w yw ożenia p ien iędzy za gra*

n ic e , albo ieft zfam ey iftoty fw oiey n iep o­

dobne , albo poddanym w iele z potrzeb i w y g ó d życia uięioby ; bez wątpienia b o ­ w iem zapłacie trzeba cudzoziem com za to­

w a ry , których potrzebuiem y od nich. Ła­

cno zatym poznać m ożna, iż w fp o m iony zakaz do uftanowienia handlów mc zgoła nie p om aga, i że cale inaczey rzeczy uło­

żyć potrzeba, kiedy pożyteczne handle w Pahftwo maią b y ć w prow adzone.

Pierwfźy'Fundament pożytecznych han­

dlów z obcem i narodami ie ft; ażeby przez nie w ięcey pieniędzy, lub złota i śrebado Pańftwa p rzy w o żo n o , aniżeli fię przez też handle za granice w yw ozi, I na tym fun­

dam encie wfpierać fię p o w in n o to w fzy- f t k o , co k olw iek fię przed lię bierze i czy­

ni do uftanowienia handlów dobru pofpo- litemu fłużących. G d y tedy handle z ob- sem i Pańftwami prowadzić m ożna albo

przez

Handlów w ^{Polfzcze %i}

przez oyczyfte lub d o m o w e , albo p rzez cudzoziem lkie tow ary, a do tego ieżeli niepodobna rzecz ie f t , aby na iedynym fprow adzeniu tow arow cudzoziem lkich p rofitow n y handel fię zafa d zai, iakoś- m y d ow ied li , idzie zatym naturalnie infza fundamentalna reg u ła , to ieft: Z yjk rzeczy lub towarow wkraiu iakim znaydu- iących fię , które za granice wychodzą, pow i­

nien p rzew yzfza ć wydatek na cudzoziemjkie to­

w ary , które wzaiemnie do Pańftwa przew ie­

zione bywaią. K onfekwencye za tą idące regułę , podadzą nam w fzelkie potrzebne łp o fo b y do uftanowienia handlów .

leżeli w ięc tow ary kraiu iakiego własne, a za granice w y ch o d zące, w ydatek na t o ­ w ary cudzożiemfkie w zaiem nie do Pań­

ftw a przychodzące , p rzew yzfzać maię , tedy to dw oiakim tylko fpofobem do Iku- tku przyprow adzone b yć m oże. T o ie ft: albo liczba przychodzących cudzo- ziem fkich tow arow pow inna b yć umniey- fzona , albo zyfk i w yw ożenie to w a ro w w łafnych pow iękfzone b yć powinno. Ia- koż w fam ey rzeczy te iedyne fą fp ofoby, na których za la d z a ćfię, i p om yśln y fuk*

ces w uftanow ieniu han dlów obiecać fo-

i s ' bie

ja O Spofobach uflanowitnia

biem ożna; a ieśli rzeczp ilnieyu w ażyćm ar m y , tedy obadwa w lp om n ion e fp ofoby d o tego fy potrzeb n e, b o iedn ego fię tyl­

k o z nich trzymaiyc , bardzo w iele prze- fzkod znaleść fię m oże. Będziem zatym m ó w ili naprzód o tych śrzodkach, które fiuży do um nieyfzenia przychodzących cudzoziem lkich tow arow .

N a y p ierw ey Monarcha, który w fw ym Pańftwie handel ftaly i pożyteczny chce u- -ftanowić, p ow in ien ftarać fię, m iećzn aio- m o ść doftateczny wfzyftkich przychodzą­

cych i w ychodzących z krain to w a r o w , i- w iedzieć, w iele tak te, iako i tamte ze w fzy- ftkim w ynofzy. Potym p ow in ien kazać z regeftrow celnych nayściśleyfze i naypil- nieyfże w y p ity czynić , i zrobiw fzy g en e­

ralny tabellę , w fzyftko na niey do nay- m m eyfzego napifać , to ieft : iakie to w a­

ry, co do iftotyi ceny ich, przez rok zPań- ftw a ieg o w ychodzy, i do n ieg o p rzych o­

d zę , ażeby iednym fpoyrzeniem zaraz m ó g f p o zn a ć, izali, i iak w iele, przycho- dzyce tow ary wzaiemnie fię przewyżtzaiy.

A dla w iękfzey tych tabel n ieo m y ln o ści, mogy w ypify z regeftrow celnych inne co

do

Hatidlom w P o lfz cie 83

do przychodzących, i inne co do w y c h o ­ d zących z kraiu tow arow b y ć czynione, a potym iedne znofić trzeba z drugimi.

Chcąc zaś iefzcze beśpieczney w tey m ie­

rze poftąpić, m ożna przykazać w fzyftkim k u p c o m , manufaktorom i wfzelkim rze- m ieśn ik om , ażeby rachunek zdali, co za tow ary oni roku przefzlego profto z cu­

dzych kraiow {prow adzili, a w zaiem nie, co z to w a ro w W Paiiftwie fię znayduią- cych profto za granice wydali. Z tych tedy troiakich różnych w ypifow i tab el, łacno pozn ać m ożno b ę d z ie , iakie zPań- ftw a towary w y fzły , i do n iego przy- f z ły , a o r a z , co za zylk z p ierfw fzych , i co za wydatek na drugie. Ztad w ięc g d y fię p o k aże, że przychodzące cu d zo- ziem lkie towary o g ó łem przew yżfzaią liczbę i cenę , za granice w ychodzących w łasnych to w a r o w , pow inna R egencya, ze w łżelką pilnością ( używaiąc do tego w zw yż w fpom ionych tab el) upatrować i dośw iadczać, izali m iędzy przychodzącemu cudzoziem łkiem i towarami nie znayduie

f ię w iele takich, które , co do iftoty fw o ­ iey, i co do w łasności kraiu, w famym Pań- ftwie rodzić f i f , albo fporządzone b yć

tnogti

84 O Spofobacb uftałiowienia

m o g ę ; trzeba b o w iem to fobie m ieć za gruntowną i ftałą regułę, że w fzyftko t o , cokolw iekw Pańftw ie famym założyć i m ieć m ożna , z cudzych kraiow fprowadzone b y ć nie p o w in n o . A zatym trzeba wf/.el- k iep o trze b n e dyipozycye u c z y n ić , i ipo- fo b o w Zażyć, ażeby wfzyftkie takow e to­

wary w Pańftwie fam ym fpórządzano , i żeb y to wfzyftko ziemia w ydaw ała 5 c o ­ k o lw iek ona rodzić może.

W ty m tedy punkcie n aypietw fzę uw a­

g ę żafluguią w fzelk ie rodzaiem anufaktur, p on iew aż ftużą do odzienia i innych p o ­ trzeb , b ez których żaden o b ey śc fię nie m oże , i zatym tak znaczne fum m y pie­

nięd zy zPańftwa za nie w ychodzą. M ó ­ w ią c zaś w fzczegulności o Polfzcze, w tynl ieft otla n iefzczęśliw a., że bardzo m ało manufaktur m a , i dla tego bardzo fzkodli- w y handel z cudzoziem cam i prow adzi.

Patrzmy tylko na damę albo kawalera P o lfk ie g o , wnet uztlamy, iż w fzyftk o, co­

k olw iek na fobie m aią, od n ó g aż dogfo"

w y,cudzoziem fki ieft towar, a co ieft nay- więkfze niefzczęście , do tego iefzcze w Polfzcze ok a zało ść wielka co do fukien

p amfie.

Handlów w P o lfs c ie 85

panuie:, i we zw ytzaiu ieft j co Pańftwu, tym ieft rze cz fzkodliw fza, im m niey ma­

nufaktur w nim fię znayduie. A przecięż niem afz kraiu ża d n eg o , któryby albo ma- t-eryałow do tego niemiał na p o g o to w iu , albo łacnym fpofobem ich nie m ó g ł z płodu ziem i własney m ieć , czyli też ina- czey fię o nie poftarać; a Polfka zaifte nie­

mal w fzyftk o to m a , cok olw iek do p o ­ trzeby i w y g o d y życia ludzkiego należy.

Iedyńie tylko rzecz cała zawiffa naprzód od d ob rego rozporządzenia i łp ofob n ych g ło w } któreby też manufaktury i hafidle coraz b ard ziey ufundowały, i mądrze nimi rząd ziły, a potym i od pracow itych rą k , przez k tó r e b y , raz założone manufaktury w fw ey dofkonałości fię utrzym yw ały.

T a k naprzykład podobna ieft rzecz w P o lfz c z e , przez zap łod zenie iedwabnic m ieć fw oy ied w ab ,ia k ow fa m y m fkutkuiuż w ielu d ośw iad czyłojok rom tego zaś możrta i przez handle iedwab furo w y fprowadzać.

W ełn a także w fzędy fw o ia być m oże, a co fię tycze cienkiey w ełny, do mięfzania przy robieniu cienkich fukien potrzeb n ey, m o­

żna i tey doftać przez handel, iakoż Anglia fama