N O W E
WIADOMO
EKONOMICZNE I UCZONE
M A G A Z Y N
W fzyftkich nauk do fzczęśliw ego życia L u d zk iego potrzebnych w ydane
P r z e z
W A W R Z Y Ń C A M IT Z L E R A de K O L O F
F ilozofii i M edy cyny D oktora.H iftorii Rze-
I. K. M. K
T O M U P I E R W S Z E G O
C Z Ę S C P I E R W S Z A
X^X' CZARTORYSKICH i
czyp ofp olitey Pifarza, rożn ych A kade
m ii cudzoziem skich Tow arzyfza.
w W A R S Z A W I E
f O
W Drukarni M itzlerow fk iey
1758
.Z B I Ó R A R T I K U Ł O W . I. O B łocie nauki lekarfkiey w pow fze-
ch n o ści, w fzczegu ln o ści zaś o Jey fta- nie w P olfżcze.
II. O iftotnych częściach z których fię fklada zboże.
III. W ftęp do E k o n o m ii, albo golpodar- flwa porządnego.
IV . O małych przyczynach nayznaczniey- fzych fpraw ludzkich na tym św iecie.
V . Spofob n iezaw odny do zachowania w całości futer i innych w ełnianych Iprzę- to w od m ólow .
w I/
P R I V I L E G I U M
Sertnijfmi etc Potentiffimi Regis Poloniarum.
A V G V S T V S III, D El GB. ATI A,, REX PO- LONIiB MAGNUS DUX LITHUANIAB, R U S- s IAE , PRUSSIAE, MASOUIJE, SAMOGITI.S, KIIOVI./E , VOLHYNI£ , PODOLIAi, POD’
LAGHIiE, -LIUONIjE , SMOLENSCIjE , SE' UERIjE , CZERNICHOVIAQUE: NEC NON
HjEREDITARJO S DUX SAXONlvE ET PR1NCEPS ELECTOR,
^Jlgnificamus proefentibus ITtteris Noftris , quornm in- terelt, yniuerfis & fingulis. Cum generofus L n u - rentius M itileru s -de K olo/’, in a,ula Noftrą; Cońfilia- rius & Medicus , Academia; Moguutinac fcientiarum vtilium , in medicis & hiftoricis focius ordinarius, No
we Wiadomości Ekonomiczne i uczone , in fcieutiarum in Polonia inerem entum , typis impreflas euulgare in animum induxerit , Nobisąue fubmiffe fuppljcauerit, vt euitando damna , ąuibus eum' , tam exteri, quam mdigena; typpgraphi & bibłiopolae afficere poflent, re- impreffionem huius operis, tam in natura, quanr etiam aliam/in linguam translati, ad certum temporis fpatium inhibere dignaremur : Nos praefatac lupplicationi, vti iufta:, benigne annuentes , omnibus & fingulis in re- gno & dominiis Noftris exiftentibus typographis & bi- bliopolis mandamus, ferio inhibentes, ne prtefatas N o we Wiadomości Ekonomiczne i uczone, abfąue eonren*
fu generofi auctoris , quocunque idiomate imprimere
& reim prim ere, nec non compendia inde confici cu-
m e , intra fpatium viginti annoru|n audeant, fubpoe- na mille aureorum Hungaricorum , cuius fum m i di- midia pars auctori ad refarcienda darnna, fi całus exi-- Hat, altera pars dimidia, ad bona opera fecundnm iu- dicium fori competentis adiudicanda, reimprelTum ve- ło hocce opus in quacunque extra regnura typogra- phia confifcationi irreuocabili omnium. exem plarium , fi talia in regno & dominiis Noftris inuenientur, fub<
e fle , & prtefato auctori extradi debere, dedaramus, In quorum fidem praefentes manu Noftra fubfcriptas:
figillo regni muniri iuffimus. Datum VfchousE die X X V I. menfis Maji , anno Domini M D C C L V , regn vero N olh i X X II anno.
Illuftriffimi &Exęelienti{fim i Do-
miniioANNts Comitis in Kon- A dalberfusRakow fld Ikie & Białaczów a Matachowj- S . Reg. M . & Sjgilli c e , m a l a c h o w s k i , fupremi maiorls regn ilecre- Regm Cancelłani, figillatum. tarius.
A Y G Y S T Y S REX
C A N C E L L A R IA T U
: © 0 J A Ś N I E W I E L M O Ż N E G O
J M C I P A N A
J A N A
N A M A E A C H Ó W I C A C H
M A Ł A C H O W S K I E G O
K A N C L E R Z A W IE L K IE G O K O R O N N E G O
I V śp l E(e }efi przyczyn , dla których
M
p ie rw fzy tey pracy moicy tomik wielkiemu twemu lmieniowi, J A Ś N IE W I E L M O Ż N Y K A N C L E R Z U po- świecić powinienem, ^fako albowiem Kancie-
rzoni praw a Poljkie żalecai.i, aby nauki, i u- czonych ludzi mieli p o d fw ą opieką, tak do nas wzaiemnie n ależy, abyśmy prac najzych ra
chunek Kanclerzom oddawali. Co ia z dwoia- kiego tobie obowiązku czynić powinienem, i ia- ko naukami bawiący Jię, i iako twoy. Z twego
albowiem
bowiem rozkazu do Poljki przyiechałem, z a twoią rada w Polfzcze ofiadłem, twoiemi łaniami w ofiadłości moiey trzymamJie. j e żeli tedy cokolwiek podług drobnych Jit moich dodam wzroftu nauk w Polfzcze odradzają
cych fię, tobie to wfzyfiko będzie winna Oy- czyzna. Szczerze albowiem wyznaię , i p o ło mney chcę podać to pam ięci, i i ani tego tomiku , ani innych, o których zamyślam, ni- gdybym nie mógł wydać , gdybyś mię twoie
mi łajkami nie wfpierał. ffeieli to prawda na co fię naymędrfi ludzie iednojłaijnie zga- d z a ia , ze Medicina , F ilozojia, Fizyka ex- perymentalna , Matematyka , Ekonomia nay- więcey do zakwitnienia Pań/lwom pomngaią, fpodziewam fię, że ff. IV. IVn. Pan JJobro- dziey, te tomiki, w których treść wfzyfikich tych nauk, i wynalazki z teraznieyfzych nay- barziey autorow wybrane będą fię przenlada- iy, mile p rzy im ie fz, i mnie famego, który nie tylko w Medycynie , ale i w innych naukach całym fercem chcę Polfzcze flu z y c , uznajz bijćgodnym Pańfkicy fwey łajki, i protekcyi.
Niech łajkawe nieba zdrowie ff. W . IVn. P a na Dobrodźieia naydrozfze w dfugo letnicy czerjłwości zachowuią , abyś i Nayiasiuey- Jzemu Królowi jfegomci Panu Memu Miło
ściwemu,
ściwemu, i Oyczyznie fwoiey mac!remi rada
mi f t u i y ł iak naydłuzey. Niech i całemu twemu Domowi Pan n ayw yzfzy hłogoftawi>
aby zacni twoi Synowie id u yc n o t Oycbwjkich śladami, i d o ra d Rzeczypofpolitey publicz
nych z wielkim fwego Domu zafzczytem wcho
dzący, we wfzelka opływali pomyślność tak dla Oyca , iako i O yczyzny fw oiey pociechy.
Tego ż y ią c , tego i untierai u ty c zy ć nie przejłang który iejłem znalezytym Refpektem
J A Ś N I E
W I E L M O Ż N E G O
W . M. P A N A
* X
D 0 3 R 0 D Z I E I A
tiaytiizfzy sługa
M ulerus
jWv‘/5k\ /3ś\ /3ŚV/3Ś\':;/T.K\ /TfATO' sfe/lKWJOi ŻJK\ T O ' !^K''
P R Z E D M O W A .
TW 1 O we ci dzieło ofiaru i ę Łafkaw y Czytelniku, któ-
V
re jed yn ie d li rozfzerżenią Nauk w Polf. cze o- -*- dem nie znowu podięte i w ypracow ane ieit.Nauki , aby w Panftwach należycie k w itn ę fy , me dość na tym , iż fie wielka część obyw atelow o na
b y cie onych ftara, lecz nad to trzeba , dolkonaley o fiow o wynalezionych lub wydoskonalonych pizez o ce narody umiejętnościach zafięgac wiadomości , w one pilniey w g lą d a ć, i w fwoy pożytek obracać. Prze
to żadnego prawie w całey Europie Panftwa nie nay- d u ie m , gd zieby miefięczne Pifm a, abo ofobliwe o umieictnościach wiadomości na każdy mieliąc w yda
w ane nie b y ły , które , nietylko o n o w ow yfzłych K bęgach {w yn alazkach cudzoziemfkicii u p e w n ia j, ale też fwych Rodakow uczone dzieła światu wiado
m e czynią. Pollka dotychczas , ( m ewiem dla la- k ie y czafow przeciw ności)' Pism tych m iefięcznyct m ieć nie m ogła. Cudzoziem cy małą zawfze wiado
m ość o Naukach w Polfzcze kwitnących m iew ali, a P o lacy iefzcze m nieyfzą o Naukach i uczonych dzie
łach Cudzoziem ców. Starałem lic nayprzod w dzie
jach uczonych Kroleftw a Pollkiego , abo ,. tu actis litterariis R egni Polani« , zaflać obcym Narodom wiadom ość o lianie nauk i umieiętnosci w 1 ollzcze, a to Łaciulkim ięzykiem , abym w lzędne zrozumia
n y b y ł ; dopiero , k ied y fzczegulme Polakom o te- xaznieyfzvm wydofkonaleniu nauk w cudzych ia- iach wiadomość dać m yślę , oyczyfta do tego mowa nayfpofobnieyfza b yć fię zdała, aby ztąd me tylko u- c z en i, lecz i mniey w naukach biegli ludzie, pożytek m ieć mogli. Cęl i koniec m ey pracy le ft, o tych
ffckich naukach i umiejętnościach traktować, któ-
;e do ufzczęśliwienia doczefnego życia tego pom o
cne być mogą. Podfug m ego zas' zdania i rozlądku, fzczęśliwość życia doczesnego na tym zależy , aby człow iek był zdrowym , bogaty m , i mądrym. D ® {zachowania zdrowia , i przywrócenia on ego, gdy lig {nadwątli, lłuży Nauka lekarfka. O wfzyftkich czę
ściach tey nauki będę fię ftarał tak dołkonafą dać wia
dom ość, aby i wnuukach nie ćwiczeni zrozum ieć, i iakikolwiek pożytek brać m ogli; naybarziey zaś , a- b y ftan fzlącbecki ofobno w .lwych dobrach miefzka- iący , w medoftatku dobrego I.ekarza, fam fobie w chorobach poradzić m ogł. D o otrzymania , lub za
trzymania bogactw należy umieiętność Ekonomiczna, 0 te y w ię c, a ofobliwie o now ym wydolkonaleniu e n e y , tak iaśnie pifać mam wolą , aby i ptofty w ie
śniak te y n a u k i używ ać , i podfug je y przepifow z p ożytk iem rządzić lię mogf. D o nabycia mądrości 1 poloru rozumu, pomaga nayprzod Filozofia i F iz y ka , w edfug wfzyftkicb części i całey rozległości fw ey wzięta. Bo im barziey czfow iek iftotę wfzy-
’ ftkicb rzeczy przenika, tym mędrfzym fię ftaie. A - ni też w ątp ię, ze Theologiczna i Prawna umiejętność do ufzczęśliwienia życia ludżkiego wielce ieft po
m ocna; lecz pierw fza, i m ego ftanu zabawą nie ieft, i tak wielu zacnych liczy mężów na to wyfadzonych;
druga zaś, ile ze fię do cudzoziem/kich Praw ściaga, m niey zda fię być potrzebna, gd yż Pollka wfafnemi prawami i uftanowieniami Seym ow em i podfug da
wnego zwyczaiu fwego rządzi fię. W fzakże , rożne wiadomości do wyzwolonych nauk, M echaniki, i cy wilnego obcowania należące, przydane będą; Iłowem:
tak mieiiączne te Pifma ułożone będ ą, aby fie rożn e
go ftanu i kondycyi Czytelnikom na iakikolw iek po
ż ytek z g o d z ć m ogły.
Je ż e li ted-y rzecz ieft niewątpliwa , iż takow e fta- I tania do wlłnwienia i rozfzerżenia nauk w Polfzcze flu żą, ,i też famę nauki do ufzcześkwienia obyw ate
lom
Iow fą pomocne , uprafzara ufilhie wfzyftkich oycży- in ie fw ey życzliwych fynow , a naybarziey w dobru p.ofpolitym fzczfrze kochających fię P an ów , aby mig w tey pracy fw ą dobroczynności.} wefprzeć ra c z v li.
ponieważ dotychczas naym nieyfzey za dofyć liczne trudy moie nie odebrałem nadgrody.
Każdego miefiąca częs'ć iedna wydana będzie , * po dokończonych 12. Tom ikach przyda fie Reieftr dla fnadnieyfzego znalezienia rzeczy wkażd«y czę
ści Zawartych. Kom u fię będzie podobało zamówić na rok, z.tpłaci za w fzyftkie 12 częs'ci, przy odebraniu p ierw fzey t2. rynf: drugie bez nowego kofztu fwoich czafow oddane będą , ofobno zas' część tylko iedna przedana b yć nie m oże, boby fig tym fpolobem w ie le kliąg defektow ych zoftało. Im iona także fub- fkribentow przy końcu dwunaftey czgs'ci w ydruko*
w ane będą.
Zalecam mię i prace moie tw o iey łafce ż y c zliw y Czytelniku, w W arfzawie dnia 16. Października 1758-
o IST O C IE
O I S TOCI E
N A U K I L E K A R S K I E Y
W P O W S Z E C H N O Ś C I , W C czćgułności zaś o je y danie wPolfzczes
P r z e z
M I T Z L E R A de K O L O F .
§ L
Auka Lekarlka ieft w iad om ość rzeczy zd ro w ych i fzk od liw ych , ku zacho
waniu , ile b yć m oże, zdrow ia i ży
cia ludzkiego ffużąca , iako też na ulecze
nie w fzczętych chorob przez należyte, i dobrze fp orzgd zon e śrzodki.
Iż przez t f wiadom ość iz e c ż y zdrow ych i f, kodli- w ycli życie nafze dtużey zachować rriożemy, niż in
ni te y wiadomości n ie mai§cy , iże częftokroć nie- hefpieczne choroby przez zgodne śrzodki uleczone b yć m ógg, ktoreby inaczey śmierć pewng fpr w i y , pokazuie codzienne doświadczenie, ■ W idzie my ,
A iako
2, O I f i o c i e
inko w barbtrzyńlkich kraiach, którym na ludziach w Lekarlkiey nauce biegłych fchodzi, w ięcey nierównie, ofobliwie z zaraźliwy cii chorob, umiera, niż uobyczay- nych N arodow , którzy przyrodzonych srzodkow po
dług przepiiow Nauki Lekarlkiey zażywaią. Wfzak- że 1 nayproftfzych ludzi-naturalna chęc do ży cia , mi
łość iego, i potrzeba, pobudza do fzukania pomocnych srzodkow przeciw chorobom , iakoż niektóre z po
m yślnym (kątkiem nayduią. Nawet nierozumne b y dlęta Itaraią (ię o lekaiilw a na fwe choroby. Ropu
cha od Paiąka ukłota , fzuka ziela babka zwanego , i tym hę leczy. P fy'traw ą hę purguią. Ptak Ib is , a- bo czarny Bocian dziubem fwym lekarltwo fobie da- ie , gdy mu hę w żołądku zatwardzi. Je ft tedy nie- m ńiey dziwne iak fzkodliwe tych m niemanie, którzy m ów ią , iakoby Naród ludzki żadnych lekarltw nie- potrzebow ał. Z ycie i zdrowie ludzkie tak wielu przy
padkom ieft podlegle , iż łatwo oboie utracić można.
G d y zaś i famym chorym , i (tanom pofpolitym w ie
le natym należy , aby każdy , bieg życia fw oiego do krefu od (twórcy lobie na znaczonego doprowadził, b y ła b y to nierozm yślność, podanych od ftw o rcy i na
tu ry ku zachowaniu h eb ie, srzodkow niecbcieć uży
wać. D rugi rodzay ludzi ie ft, któ rzy przeto uży
wanie lekarltw zarzucaią, iż każdemu (m ó w ią ) czas p ew ny naznaczony ie ft, w którym umrzeć muli. Na to łatwa odpowiedź. Ponieważ mądrość i wfzechm o- cność ftworcy tak wiele rożnych zio ł, d rzew , korze
ni , krufzcow & c. z niczego w yprow adziła, które ku wfpomożeniu i zmocnieniu zdrowia ffużyc m ogą , i Pi- fmo S. Lekarza chorym zaleca , tedy fłabe być muli to mniemanie , iż każdemu godzina naznaczona ieft , w k to re y koniecznie umrzeć muft. G d y b y to prawda b y ła , tedy ani ftw orcy, zgodnych ku leczeniu rzeczy fiw o rz y ć, ani Lekarza chorym zalecać nie trzeba b y ło , bo ieśli godzina iefzcze nie p rz y fz ła , toć lekarltw zażyw ać nie potrzeba, gd yż kto um rzeć iefzcze nie-
. m ai
N au ki Lekarfiiey 3 m a; ieżeli za i p rzyfzła , toć i tak lekarftwo ieft nie potrzebne , ponieważ nie pomoże. T o z d an ie,.k tó re fię poftanowienioin Bofltim fprzeciwia , nawet u prpftęgo gminu m ieyfca iuż mieć nie powinno. Nauka L e k ar fk a , nad w fzyftkie inn e, ludziom z wfze poży- tecznieyfza ie ft, chociaż, nie zawfze Iku tekfw óy od
biera ; i dla tego w definic/i ie y przydano : ile być może. W fz y fc y ludzie na fm ierć fię rodzę, a ieżeli k t ó r y , rych leyfzey śmierci przyczyny fam w lobie no- l i, iakie lą : polyp y , abo łkazone wnętrzności , & c.
nie ieft rzecz Lek arfk iey N auki, z tych zepfowanych częs'ci ludzkich now e i zdrowe ftw o rzyć, ani to uczci
w e m u L ekarzo w i, ( który to wlzyftko czynił co tyiko do niego należało) na oczy wyrzucano by ćm a, iż k to nieuleezoną chorobę złożony zpod iego reki na drugi świat p o fze d ł; iako fię to częfto w Polfzcze przytra
fia, k ie d y w takicli okolicznościach m niey baczni L e karza oflawiaią ; właśnie iakoby lekarlka nauka na to b y ła , aby z śmiertelnych ludzi nieśm iertelne u czy
niła. L ek arz p rzyftęp u iący do leczenia powinien nale
żytych,a zgodnych, i dolkonale przyprawionych s'rzod- k ow używać, których przyprawienie do obiasmenia Le- karlkiey Nauki należy. N nylepfzy rzem ieślnik bez zgodnego narzędzia niepozornego nie u czyn i, a iakoż po Lekarzu fpodziewać fię możem , aby podłemi le- karftw y dobrze leczył? T y c h nafzych czafow wfzędzie niem al rzecz lekarlka w tey m ieizc znacznie upadła, a ofobliwie w Polfzcze ; mało ieft Lekarzow takich, kto rzyb y fami z należytą pilnością i dozorem lekarftwa przyprawowali, owfzem wielu ieft ty ch , którzy fpofo- bnos'ci do przyprawawania ornych nie mnią ; fpufzcza- ią fię więc na A ptekarzow , u których iedno i ro fame lekarftwo częftokroć odjliebie fię rożni, nie tylko far
bą i'sm akiem , ale iftotnemi częs'ciami, a zatym ani łkutek jednakow y z nich b yć może. T a k fię częfto
kroć w Aptekach , iak w kuchniach dzieie. N iechay dobry i podły kucharz też fanie potrawy-gotuią, i zie-
A z dney
4 O I f l o c i e
dney fpiżąrnt przyjprawy biorą, przecież od dobre
go Kucharza iadło smakowitfze i polilnieyfze bę
dzie , niżeli od podleyfzego kucharza zgotowane.
N ie inaczey w Aptekach hę dzieie , w których ma- teryaty abo p rz y p ra w y ,,o g ie ń , dozor, i umieiętność
■tych , którzy lekarftwa gotu ią, nie zawfze fa równie dobre. W cudzych Kratach kędy fą uprzyw ileibw a- ne zgromadzenia uczonych Lekarzow , którym na
w iedzenie i doświadczenie A ptek zlecone ieft , p e
wni e y fz e nnyduif lic lekarftwa , i lepfzy wnich po
rządek , w Polfzcze t l ś , gdzie z ufzczerbkiem pofpo- Utego debra ten porządek iefz.ze wprowadzony nie ie ftt wolno każdemu po Aptekach gotować i przeda- wcc, co fig podoba , chyba ze kogo fumnienie , i do
bre im ię, do pełnienia doikonałego powinności fw oiey i urzędu pobudza. Rzecz tedy ieft lpraw iedliw a.aby Lekarze fzcżerze bliźniego fw ego rato w aćch cący, fami nayprzednieyfże le k a rftw a przyprawoWali , podług rady fławnego Hofmana. Powinni t e ż , wiadom eiuZ lekarftwa barziey wydoikonalic, i na cięfzkie choroby coraz fkurecznieyfze w ynaydow ar, w ynalazfzy zaś, zu
pełne ich opifanie dla dobra choruiących , przynay- m niey po śmierci fw oiey potomnym wiekom zofta- wować. T y m fpofobem , dobre do leczenia śizodki Wcięliśmy od Langa , Scabla, M yn/tcbta, Locatella , IDippela , Sydenhama , Starkeya , LLodela , Ludowika, B ecb cfa , lV ildegan fa, Borhaitego, Hofmana, i innych w ielu. I gd yb v ci tak zacni ludzie, około w ydosko
nalenia fw ey nauki pilnie nie pracow ali, nie m ie lib y sm y zaifte tak w iele zgodnych i łkutecznych lekaiftw . Jedn akże może kto Wierzyć te m u , aby lig w Polfzcze takowi ludzie n ayd ow ali, którzy godnym Lekarzom i znaiącym fig, za złe maią, kiedy princypalnieyfze le karftwa fwoie fami gotuią i fporządzaią a w C hym ice coraz głębiey fzperaią? kto powie, i i fig nad tym ba- wia z ufzczerbkiem dochodu dla A ptekarzo w , kiedy o d iie b ie w ynalezione fkuteczue lekarftwa dla porno-*
Natuti Lekarfkiey ę cy bliźniego fWego obiawiaią , i iak icb u iy c potrze
b a , n a u c z a j ? a przecież lą thcy ludzie , którzy iż fami nic dobrego w ynaleść abo uczynić nie m ogą, drugim w wykonaniu dobrego dzieła przefzkodz.ć fta- raią fig. Lecz nierozum , praw dy nigdy iefzcze nie zwoiował.
§ II.
Lekarź tedy p o w in ien m ieć zupełny o rzeczach zd row ych i niezdrow ych wiado
m o ść , ieżeli chce , przez rofiropne ich u ż y w a n ie , życie lu d zk ie, ile b y ć m oże zach ow a ć, i w fzczęte ch orob y grunto
w n ie leczyć,
D o nabycia tey w yfo k iey w iadom ości potrzebne fą inne nauki ium ieigtności , iako to : Anatomia, F i
z y k a , C h im ika, i Mechanika; do zupełnego zaś poię- cia i otrzymania tychże famych umieietności , -powi
nien każdy wprzód b yć dobrze w y ćwiczonym w Filo
zofii i M atem atyce. dopierCnadzieig fobie czynie mo
że, ftać lię za czafem prawdziwym Lekarzem , zwłafz- cz a, kiedy iefzcze do tych umieigtności długie rze
czy doświadczenie przyftąpi. R zecz tedy ielt niepo
dobna, aby kto m ógł by ć dobrym Lekarzem , nie bg- dgc w pomienionych naukach b ie g ły m , chociaż b y fig przy chorych zawfze bawił, i rożnym chorob ikutkom abo własnościom z pilnością lig przypatrywał. Ko nie dość na tym, aby kto umiał opowiadać ia k ie fą te y lub in n ey choroby Ik u tki, co lię na ten czas w cho
rym ciele ludzkim dzieie , lecz nadę-wfzy Itko potrze
b a , pokazać p rzyczyn y ,z których to złe pochodzi, z tych przyczyn chorobg dowodzić, i b y ćp ew n y m , iż te fą fame prawdziwe żrzodła choroby , a nie inne. D o
pięto , głgbiey w fame p rzyczyny w eyrzaw lzy , łac-
A i »»ey
6 O I f l o c i e
niey" onym zabieć można będzie Nie b y w fz y zaś 'Epizod temi naukami ośw iecony, ani fię nauczywfzy Praw i zwyczaiow n a tu ry, lubo kto des'wiadczenie ja
kiekolw iek mieć może, i podfug tego p raktykow ać, przecież błądzić częito, i iako w ciemności poftępować będzie. R zeczieft pofpolitemu dobru fzkodliwa , i uża
lenia godna, ze w M ed ycin ie potrzebowanie Nauk iefz- cze tak w eyrzec w Polfzcze niech cą iakoby należało, lubo wielu ieft dobrze o tey potrzebie wiedzących.
G d y b y to przedlięwzięli , nie b yło b y tak wielu p ło
ch ym i niedofkonałycb Leknrżow, k tó rz y g d y tniey*
fcr gdzie in d zie/ dla fiebie m ieć nie m o/a , groma
dnie do Polfki fię ćisną i ludzi m orzą. W niedoftat- ku uczonych Lekarzow ( i n ki cła w Polfzcze mała ieft liczba) nie wjzbraniaią fię życia Iwego p ow ierzyć n ie umiejętnemu ani doświadczonemu iakiemu przycho
dniowi, b yleby mu laka baba flara dobre zalecenie dała.
§ III.
R zecz ok oło krorey N auk a Lekarflka fię b a w i, ieft człow iek, co do ciała z y ią c e g o , którem u zdrow ie abo zachow ać, abo p rzy w ró cić ftara fig: D zięli fię' więc na dwie pryncypalne części , to ieft na naukę w zględem zachowania zdrow ia., Hygiene zwaną , i na naukę w zględem przyw ró
cenia zdrow ia , Thercipia rzeczoną.
§ IV.
C hcący człow ieka z d r o w ie zach o w a ć, abo ftracone onem u p rzyw rócić , pow i
nien nayprzod m ieć w ia d o m o ść o w fzy- , ftkich
N auki Lekarfkiey y
ftkich częścia ch , zkrorych to przedziw ne b u d o w a n ie ciała ludzkiego fig (Idada , i o tym , do czego która czgśc lłuźy abo p o m ocna ieft ; p o w in ien znać fig na ch oro
b a c h , na przyczynach i (kutkach ich; p o w inien do(konale w iedzieć, które fg znaki ch orob y i zdrow ia, nim fig na leczenie be- fpiecznym dumnieniem odw ażyć m oże.
R z e c z , która w Filozoficznym fenfie umieiętno-
<ci§ zwana b y ć chce, ta powinna b yć długim fzeręgiem niezbitych dow odow , zfobą złączonych i rozum ludz
k i przekonaiących potwierdzona ; a iakoż mi ten ta
k ie dow ody około zachowania lub przywrócenia zdro
w ia , p rzyw ieść m oże, -który iefzcze nie w ie, na czym w łaściw ie zdrowie abo choroba zależy t a używ anie te y wiadomos'ci, o zdrowych iniezdrow ych rzeczach, 1 a ho aphkacya ie y na ludzkich ciałach truciiiiei fze ie ft, niż niektórzy mniematą. Bo to , co człowie;-; w fie b ie rz e , nie w fzyftko ieft przez hę i z fw oiey t y k o natury , zdrowe abo niezdrowe , ale barziey podług u ło ż e n ia , konftytucyi i kom plexvi ciała zażyw ające
go , rzecz iaka zdrową i niezdrową b y w a ; tak co je
dnemu fzkodzi, drugiemu pom aga, wfzyftko tedy na fkutkach które czynią potraw y, napoie, lekarftw a, ta
ko też na (klitkach i operacyach przeciwnych , które w ciałach lu d zkich , moc trawienia fprawuie, zależy.
Poniew aż tedy ta operacya przeciwna ( reaciio) w cia
łach ludzkich częfto rożna ie ft, przeto toż fam ole- karftw o w tymże famym ciele ludzkim , cale rożne infzem czafem fprawuie (kurki. U czony L ekarz o filutkach potraw , napoiow i lekarftw , tylko podług kom plexyi i ułożenia w ngtiznego ciał ludzkich, tych napiow, lub lekarftw za zy waiący cli, lądzie ma.
A
4
§ V.I G IJłocie
§
V -U m iesętności , które do nabycia wy- źey nam ienionych nayprincypalnieylzych d w óch c z ę ś c i, N auki Lekar/kiey, ftu ią , i koniecznie poprzedzać mai;? , te : R o z
bieranie całego ciała lu d zk ieg o , abo A n a tomia. N auka o jzdrowiu ciał lu d zk ich , ab o P !y f i o l o g i ai N auka o znakach , po których d ochodzić m ężem i fgdzic o ch o robach , a b oSentiotica. D o tych N a u k przyłączon e f§ te, iako p ierw fzym d op o- m agaiice.- N auka o prow adzeniu porz§, d n eg o życia, abo D icetetica, U m ieiętn o ść do przyprawienia i zg oto w an ia lek rftw , abo A ptekarjka,i rany opatrui^ca, abo Chi
ru rgia.o
Włiś -iwe części Nauki L ekarfkiey fą te p i f / ; Phy- (iologia , H ygiene, Pathologia , Scmioiica, i Therapia, D iu tizy z a ś , iako fław ny Hofman liczg rylko cztery, k tó ry Semiotikg w 1’athologii zam yka, co w izyftko ie- d«o ieft.
§ VI,
C zło w iek złożony ieft z d w óch iftotnych c z ę śc i, iako tOj z dufzy r o z u m n e y , i z
ciała bydlętom /p oln ego.
I g prawcig iako z doświadczenia dofyć wiadomg przyi-
N a u h L ek arjk iej 9 p rzyim uiem y , i lubo pokazać nie m ożemy, iak duch w ciele dzsai;,, abo ciała w duchu , nic to iednak Naa*
ce L ek aifk iey nie wadzi. Filozofow ie przez tyle w ie ków to obiasnić ftarali t g, iednakże nic znacznego nie dokaznli, tym barz;<;y obiasnienia wtym od Lekarzow w ycio sać nie należy , którzy tylko za cel nauki fwe.y maię człowieka co do ciała w ziętego .
§ VII,
D ufza pom ocą ciała zmyffami obdarzo
n eg o p ozn aie wfzyftkie rzeczy, i o nich ftp dzi, i porufzenia fprawuie. Scifie zatym złączenie fig D ufzy z ciałem ,nazyw a ży
ciem , ip o k ik t o wfzyftkie zabaw y łatwo i bez boluodpraw ow ać m oże, p o ty zdrów ieft.
T e praw dy , także z doświadczenia iawne fg, i dal*
fzycb dowodow niepotrzebui§.
§ VIII.
A że dufza do dobrych m yśli fpofobna n ie ieft, kiedy ciało chore, w ięc i do tego pom aga lekarlka nauka , która rozum o- ftrzy, i przy używaniu ieg o nas utrzymuie.
§ IX.
Ponieważ tedy człowiek mc Izlacherniey- A
5
fz e g o <io O I f t o c ie
fz e g o , n icd rożfzego nie ma nad zd ro w ie, i używ anie rozum u, na których w fzyftkie inne doczesne fzcżfśliw o ści f u n d u iffię , iaw nie fię zt§d pokazuie cena i wielki p o- <
żytek lekarfkiey nauki.
Poki Narodu ludzkiego na sw iecie ftanie , p oty Nauka lekarfka “w wielkim zawfze poważeniu będ zie, i każdego czafu po wiiacli i miaftach , w p ok oiu , i na w o yn ie potrzebna. Bo ciała nafzetg m aif własność, i i fię za czafem pfuią i fłabieią , a gd y więkfza część ludzi wprow adzeniu um iarkowanego i porządnego ży
cia w ykracza , Nauka lekarlka coraz potrzebnieyfza fię ftaie. A ni trzeba uczciwym Lekarzom życzyć fo
b ie , aby w iele chorych mieli , któ rzy raczey rady ip rz e p ify daią do zachowania zdrowia fłużgce, podług k tó rych iednak mała część ludzi fprawuie fię.
§ X.
T o , na czym fię cala nauka lekarfka , iako na fundamencie zafadza, left doświad- czenie, i rozum.
§ XI.
D o s w iadczenie na tym zależy, aby w fzy
ftkie przypadki pilnie u fiebie uw ażał,któ
re fię przy zd r o w y c h , ch orych , umieraig- c y c h ,i umarłych zdarzaig.
A le ie te przypadki fą praw ie niezliczone, rżecź ieft ruepo-
N auki Lekarjkiey u niepodobna , aby Lekarz fam na w fzyftkie patrzeć’
i one uważać m ógł, ani też krotkość życia iego , na to w yftarczy. Powinien te d y , nietyłko z fieb ie famego i z drugich chorujących doświadczenia coraz wrękfze zbierać, ale i te doświadczenia-które od wziętych L e- karzów fą na piśmie nam zoftawione , przez pilne czytanie , niby własne fobie uczynić, powinien przy chorych zoftaiąc nie tylko pilne mieć oko n aw fzy- ftkie przepadki , ale też wiedzieć , iak flawni L ek a
rze od fam ego początku te y nauki, w tyćhabo owych przypadkach z chorymi poftępownli, ftowem, dobrze biegłym b y ć powinien w e wfzyftkich dzieiach Lekar- lkicli. N ad to, powinien znać fię dolkonale na A na
tom ii, nie tylko z czytania ksiąg i k upferfztych ow , lecz ile możności, iakie ieft wnętrzne ułożenie ludz
kiego ciała przez rozbieranie onego fam dochodzić i ^ przenikać.
§ XII.
R o z u m , na tym za le ż y , aby przyczyn tych przypadków , które pod zm yfly nie podpadaig, pilnie fzukai i dochodził.
T o fię dzieie , kiedy kto miane iuż doświadcze
nia ze wfzyftkiem i okolicznościami pilno rożw aża, w fzyftkie własności iego roztrząfa, ip otym te w fzyftkie zfo b ą znofi, dla powzięcia różnicy abo podobienftwa i rów ności, zkąd łatwo potym wnofic można, co za złe zatym przypadkiem naiiępuie, abo nie , i co za p rz y czyna. T ym fpofobem Lekarfka Nauka nayprzod powftała. Ludzkie ciało to ma z fie b ie , i z fwego u- łożenia , iż zdrowym b yć zaw fze, nie m oże, to ie ft, nie może Zawfze łacno i bez bólu zabaw do życia na
leżących odprawowmć ; gd y ted y w powftaiącey cho
robie z w rodzoney flUonności do zdrow ia, famo fig rato-
j» ■ O 1 f l o c i e
ratować fzuka , i na potym od podobnych przypad
k ów fig zachować, przeto w ielefpofobow i śrzoćkow piobowano. Czgfto przypadek fam trefuńkiem ao od
krycia pomocnego śrzodkapoćhop dał, czglto tajemna cd fam ey natury podana rada.
T e wynalezione ku poratowaniu zdrowia ludzkie
go śrzpdki nayprzod na łłupacb i ścianach K o ściel
nych ryfowiG i fpifywac łtarożytność kazała, iako też chorych na tnieyfcach publicznieyfzych wyltawiuć, aby przechodzący fpofob iaki do leczenia ich podali, Potym pew nych ludzi wyfadzono naopatrowam e i le- i: renie chorych , przez co nauka i um ieiętnośćLekarlka {-e r ty ć hę zaczęła. D o objaśnienia ie y n ie mało tez ogtądowanie wnętrzności przez K apłany,w y wngti zeni£
ciał umarłych inam afzczenie cnych , opanowanie ran, nawet famo bydląt zabiianie pom ogło ; aż na k o n iec, pzęftę rozbierania ciał żyw ych zwierzęcych , i ludzi p rz-z lo ż ie choroby żamorzonych w prow adzono, o przyczynach , początkach , odmianach , Autkach 10- z r y c lf chorób pilniey fig badać p oczęto, lekarftw wła
sności i m ocy lepiey poznane, z więkfzą pilnością przy- prswowąne i używane b y ły ; przez to wfzyftko Nau
k i le k a i/ k a do więkfzey coraz dolkonałości przyfzła.
Kippocrates nayprzod m iedzy wy zwoionemi Nauka-, mi Lek.tr ftie y umieigtności dał m ieyfce , i pierw fzy na Im ię praw dziw ego Lekarza żaftużyf, Po nim rożne I tarze w lekty aborodzaye powitały, iako to : od Ga
lena., od Ar,, Bo iv, od Paracelja, i Heimom a , i innych, k tó rz y przy c z y n y chorób z rozmaitych i podług fwe-.
go upodobania przyjętych, niby prawd naturalnych, dowodzili , aije im fchodziło na poznaniu ciała ludz
k iego i ułożenia ie g o , iako też na wiadomości prawd P izjrcznycn, barziey Naukę Lekarfką zaćmili, niżob- i iśinli , ,-.ż gdy Htirvaus, rodem A nglik, dolkonale o- pifał cały bieg i obrot k rw i ludzkiey po w fzyftkich ciała częściach,łi przeto p ew ny fundament te y L e k a r- fltiey Nauki założył,
N auki Lekarjkiey 13 T y c h czafow do żadney iu i fek ty p rżyw iązyw -ć fię nie potrzeba", ponieważ całe ludzkiego ciała uło
żenie doikonale zrozumiane , przeniknibrie i opifaue ieft , a wfzyftko na niemy lny cli prawdach z A natom ii, z nauki z ie ln ey , z F iż y k i, C h itn y k i, Mechaniki w zię
tych , żafadzone. Ztyfn wfżyftkim Nauka Lekarfka do n ayw yżfzey dofkónałości iefzcze przyprowadzona nie ieft, gd yż w niey wielu iefzcze takich rzeczy tiay—
duie fig', które wytłumaczenia i obiasnienia potrze
b u j : (kutki wprawdzie ich fą wiadome , lecz p rzyczy
n y nam niewiadome i ukryte. W takich tedy oko
licznościach , przyftoi raczey nieumiejętność i nie- wiadomość fwoig fkromnie w yznaw ać, niż próżnym i chełpliw ym gadaniem to chciec w drugiego w m ów ić, czego fam nie rozumie Zacni ludzie i w yfokiem i przymiotam i od Boga obdarzeni , iako to : Fryderyk Hofman-, Herman Borhave , Gerard ihin Swieten, vtlH H a ll er, i inni, iefzcze coraz wigcey w y n a y d u j-p rz y czyn i m ateryi do pracowania około wydołkónalenia Nauki. L ekarłk tey' dla pofpólitego dobra ludzkiego na
rodu. M łodzi z iś LekalZe dobrze uczynią, itżeli lig do żadney fekty , dawnych , lub poin ieyfzych Laka- rzow nie przyw iążą , lecz ze w Izy reki ca to ria fw ó y pożytdk zbiorą, co iie z doświadczeniem i rozumem Zgadza , a całą naukę fwoig na prawach i zwyczaiach natury" Zafadzą.
§ X1I L
Theoria tedy do dobrego i p om yśln e
g o używania N auk i Lekarikiey barzo ieft potrzebna.
Prawdziw a Th eoria w lekarikiey Nauce na tym zależy , aby kto to wfzyftko , co iie w chorobach
przy-
14 O I f l o c i e
przytrafia z pew nych'praw d dowodzić, w ytłu m aczyć, opifywać, pomocą tych prawd żrzodła i przyczyny cho
rób odkryw ać m ógł, ztych dopiero pokazać generalne prawa iak w chorobach powfzechńie ohchodzićiig trze
ba , toź w fzczegulności , iak naprżykład w t e y cho
robie fobie poftapic ma, co za srzodki i lekarftwa, któ
rego czafu, iakim porządkiem, w iakiey wadze zażywa
ne b yć maig , a to wfzyftko podług kom plexyi i uło
żenia choruiącego ciała ; to dofkonale znaigcy L e k arz może niemal zaw fze, przed czafem upewnić, na co ta choroba w ynidzie. G d y zaś tego w fzyftkiego z A natom ii, F iz y k i, M ech aniki, & c . uczyć fig trzeba, łatw o każdy poznaie potrzebę T h e o ry i w Nauce Lekar- łk ie y . Ztgd w yd ziw ow ać fie niem ożna owemu mnie
maniu , iż kto może bez T e o r y i , bez zw yż namienio- riych nauk ftaćfie Lekarzem ; które iednak mniemanie ta k ie ft pofpolite w Polfzcze, żen aw et rozumieig, iako- b y Nauki Lekarzow i fzkodliwe b y ły , a fama tylko praktyka i doświadczenie b y ły doftateczne na u czy
nienie kogo Lekarzem . Nic na całym św iecie ftać fig bez p rzyczyn y , nie może , toć i w fzyftkie łkutki abo odmiany w ludzkim ciele mufzą pochodzie, i dziać fig za przyczyną iaką , iezeli tak , wiec rżecz ieft iaw na, iż wprzód znać i dochodzić przyczyn trzeba , ieżeli łkutki oddalić chcemy. Poznawać p rzyczyn y rzeczy w ielk aieft mądrość, krora ch yb aw p .zeciggu wielu lat pd-zeznieuftanną pilność i ofobliwena wfzyftko baczenie nabyta być może. A iakoż ten dobrym Lekarzem b y ć może, abo choroby le cz y ć chce, których p rzyczy
n y iemu nie fą wiadom e ? T o ż to ieft T h e o ry i nie z n a ć, ani naukami być oświeconym . Ile p ro fty czło
w iek z famego tylko patrzania na ftoneczne lub Xig- życa zaćmienie fgdzic m oże , chociażby dzień i noc niezmrużońym okiem patrzał , ieżeli wprzód wiado
mości mieć nie będzie o b ie g u , o m ieyfcach, o w ła snościach S ło ń c a , X igżyca i ziemi , ty le , abo iełz- eze i m niey pozna nieuczony, które fą p rz y czy n y cho
ro b y ,
iyt,
cho-
■alne trze- eho- kto- ywt-’
uło- Le- ć, na iego ieba,
?kar- mie- :nio- lanie mko- ylko czy*
kii?
abo aćli?
ivna, eżeli ecży u lat enie :-zem ,czy- i nie czio- Xię- i noc iado-
wla-
ielz- clia-
f>
N auki Lekar/kiey i j
ro b y , chociażby codziennie chorych od w ied zał, ieze- li wprzód nye nauczy fię, iakie ieft wngtrżne ciała ludz
kiego ułożenie , iakie części , iakie własności tych rzeczy, ktoremi fig człowiek karmi, iakie prawa, z w y - cz u e natury ,, i iaka m oc, dzielność, przym ioty poru- fzenia. YVige iako fig to daleko od fiebie ro żn i, do
wodzie czego z iawnego doświadczenia, z eczew iftych
pr iwd, i niezbitemi argumentami , a przeciwnie , bez dowodow żadnych , tylko na famym mniemaniu pole
g a ć , tak wielka ield różnica m iedzy prawdziwie uczo
nym i nieuczonym Lekarzem .
W m flępuiaesy części opifana będzie przedziwna flru - ktura abo ułożenie ciała ludzkiego wpowfzecbności.
I S T O T N Y C H C Z Ę Ś C I A C H Z których fię ik ład a zb oże.
( Z C o m ffifen t. B o n o n . T . I I . p . I . p . 1 2 2 . )
f j ^ A p e w n e ci, k tórzy fię ftaraiij poznać g j to,czym fiękarm iem y iż y w ie m y ,z d a - waię m i fię naśladować w y ro k o w A- pollina, który nakazuie każdemu ażeby fię u czy ł p ozn ać fiebie fam ego. B o gd y m y fię w patruiem y fzczegulnie w ciało, a n ie
śm iertelnego i B ofkiego D ucha, to ieft, du-
*6 O iflotnych Częściach
T y nie bierzem y na u w agę, co iefteśm yjm fzeg o , iak właśnie to czym fig karm iem y, A za tym Greko wię* Rzym ianie i Arabowie^
tak tako Francuzi i W łofi, którzy tam tych ż wielka fwoią {lawą dościgli, uczynili,bar- z o dobrze fig p rzyłożyli byli do opifiania i do oświadczenia Iftoty i natury potraw.
T y le oni łożyli pilności i ftąrania nato, że m y g d y m am y w p o d ziw ien iu ich w y śm ie
nite d ochodzenia , m usiem y fig tym bar-*
d ziey d ziw o w a ć temu, że w tey m ierze nie dociekli w izyftkiegp. Jefi: tedy rzecz bar
d zo piękna g d y k to w zględ em potraw kto- rerm fig karm iem y co n o w eg o d ociecze i odkryie, do czego czyni nam nadzieig nie tylko w ielka m n o g o ść, ale tez prawie nie
zliczona tychże potraw rozm aitość;
T o uważai^C Pan Bekkary b ez żadnego nam yflu obrocil fwoig pilność ok o ło tych potraw które Tą naypo/politfze i ku do ihmiu cn ych nayprgtfze i n ayłatw ieyłze.
W igc przy tey okazyi w ynalazł w p iżen - n ey mące d w oiak i rodzay części oneyże, które to czgści iako fig w ielce m igdzy To
bą różnią tak fnadnie bard-zo m ogą bydż ód fiebie od dzielone i od każdego pofirze- zone. Pierwfza czgść miała u n iego do -
ik o n aie
z których fie fklada zboże i j ...
diotiufć podobienftwo do tych rzeczy które zw ykły bydż w y ciągnione z rze
c z y zż ie m i wyraffaiących. T a w ięc w fobie nicpodziw ienia g o d n eg o n ie za
wierała, Druga zaś takiey była w ła
sn ości , że p od łu g p odobienftw a tylko b y n iogia bydż w yprow adzona z fam ego zw ierzęcego ciała, i ta Pana R ekkarego w pod ziw ien ie wprawiła, Ztym w fzyft- kim nie tak lię bardzo dziw ow ał temu, z e fię ta rzecz tak miała, iakreniu, że rpzmai- tym A utorom m ogła bydz nieznaiom a,gdy w żadney Xiędze nic o niey nie czytał. D o - m oft zatym Akadem ii w' Roku iy28. o tym Twoim .wynalazku d ość obfzernym Pifm em ,
które ia tu krotko zebrać zech cę,
N aypierw ey iednak przytoczę to, iakftę m ogą te części od fiebie oddzielić. N a to m ałey potrzeba pracy. W ziąć albow iem mąki znaylepfzey pfzenicy, która ieft śrze- dnie zmielona, tak żeb y od o tręb o w b y ła w o ln a , gdyfz od nich powdnna bydż zu
pełn ie czyfta, ażeby uniknęła wfz elki eg o podeyrzenia iakiey mięfzaniny. T ę wfy- pać na w od ę zupełnie czyftą,on ęrozm ącić lo z k ło c ić , lefztę łprawi płukanie, gdyft;
w oda zabiera te w fzyftkie cząftki m ą k i,
® kto-
i8 O Iftotnych Cze/ciach
które m oże z dobą pociągnąć w gorę,a dru
gie zofta w u ie nienaruiżenie na dnie, G d . daley pot) m te czrftki które w oda na dnie zoft iwila rękami w ym iefz,i one pod refztą pozoftatey w o d y gn ieciefz, redy (ię znich uczyni p o w o li iedna miętka i bar- d ziey niż m ożem y w ierzyć lepnąca maffa p od o b n a do iak iego w yśm ien itego kley- ftru, k tóry u w ic iu R zem ieślników m oże bydż przygodnie zażyty. C o tu zaś dziwne
g o ieft to , że fię ten niby kleyfter iuz po- n m n iepozw ala m ięfzac z w odą. R ef/ta infzych cząftek które woda unofi, ptywa- i c przez nieiaki czas na n ie y , czynią ią ni
b y mleczna. A potym upadaią po trofze na dno , i ufadżiwfzy fię tam nic trżymaią fię tego z fobą lecz za naym nieyfzym o- nycn wzrufzeniem podnofzą iię nakfztalt prolzku iak iego znow u do gory. N ic nie ieft p o d ob n ieylzego do nich iak krochm al albo bardziey fą p raw d ziw ym krochm a
lem. T e redy fą dw oiakie rodzaje części m ąki pfzenney, które Pan Bekkary w ziot przed % do Twoich rob ot chym icznych i z których o n , aby ic byt r o z r o ż n ii, pier- wTzy rodzay kley ftrow aty, a drugi kroch
m alny, zw y k t nazyw ać.
T e
z który oh Jte fk!aita ż lo z e
T e tedy dwa rodzaie w fp o m n io m ch Części tak fię bardzo m iędzy fob ę różnię, ze kiedy ie albo przez d ygeftyę, albo przez dyftillacyę,rozw iężefz i od d /ielifz, i p o d ,u g
kunfztu C hym icznego w ycięgn ielz te częft- ly. zktorych fię (kfadaię m e z ie d n e y tylko ip o ie d y n c z e y rzeczy lecz z e d w óch i to bardzo odm iennych zdaię fię p o ch o d zić.
B o k iedy część krochmalna p ok aźn ie fw o y rod zay i takow e flawia przed nami fw oie iftne częftki które z ziem i zwy<
k iy p o c h o d z ić , tedy ćzęść kleyftrowa- ta zapiera fię także przed nami fw e g o po czętku i tak się w ydaie we w fzyftkim iak „ g d y b y p ochodziła od zw ierzęcia. Ż e
b y śm y to ty m le p ie y zrozum ieli, trzeba nam na fam przod w ied zieć w p o w fzec h - n ości iak się odm ienne rzeczy z ziemi i Znasienia pochodzące, tudziefz zw ierzęta p rzy dygeftyi i dyftillacyi zachow uię.
Przy dygeftyach które fprawuie w oln e i nieprzeftanne ciepfo nie przychodzę ni
g d y częftki zw ierzęce do p ra w d ,iw ey i zu p ein ey ferm entacyi czyli rob o ty , lecz Częściey do n aygorfzey zgniłości. l i d a zaś i infze nasienne rzeczy fatne przez się ferm entuię, i robię, i n igd y nie gniię, chy-
B a ba
20 O Tjlotnych Częściach
ba ze fię do tego fżtuka chymiczna przy
łoży. D-aią także przy ferm entaćyi i ro
b ocie iaw ne znaki kwafti, których nigdy nie znać przy dygćftyi zw ierząt, g d y gnić pocrynaią. Kiedy fermentacya i robota poprzeftanie , wydaią z fiebie zio ła i na- fienne rzeczy iakąś foczyftość w inną lub kw alkowatą , zwierzęta zaś *gdy gniią u- rynow atą. Z tam tey p o fp o lid e w yciąga fię gorący i pnfaiący duch i zawl/.e nie ma
ło kw aśney f o l i , ztey zaś ani iedne żiar- k o kw aśney foli,.lecz niem ało łu g o w a tey foli. N ak on iec zioła i n a f enne rzeczy
do fermentaćyi i robieniu fw oun zoftawuią nie m iało tarta r u fu i falis fixi, czyli folitrzy- m aiącey ogień , krorey foli w zg n iłych cząftkach zwierzęcych bynaytnniey nie znaydziefz. T a tedy ieft rożność m iędzy ziołam i i nafiehnemi rzeczami a zw ierzę
tami przy dygeftyi.
Kiedy części zwierzęce i nafienne k tóre fą iefzcze św ieże i nienarufzone dyft) 1 nie
m y, co fię z w y k ło dziać przy nieco gorę- tfzym ogniu, tedy w takowe naftępuiące i-ozpułzczaią fię i rozdzielnią rzeczy. Z zwierząt w yciągam y n aprzodw odę, która ieft bez żadnego lm ak u , po tym ducha żó ł
tawego
1
z których^fte fkJada zło że 2 1
taw ego i to fu gotaw ego, daley naftępuie d ość wiefe foli,która także ieft fugo wata, lo- tliw a-ew ap oru iąca ifucha lecz z o le \k ie m żółtym lub pięknie iak złoto zafarbowanym lekkim i śmierdzącym zmięfżana. Która z tym w fzyftkim gd y b ęd zie od tego ofey- ku oddzielona, w ydaie fię, iak śnieg biafa.
N a k o n iec gdy dodadzą w ięk lżego ognia, p o d n o si fię do gory gruby czarny cięfz- ki i bardzo śm ierdzący oleiek, a na (podmie naczynia w ktorym dzieie się dyftyllacya zoftaie się rzadka lekka cale nie fnraczna i bardzo czarna ziemia, która iednak w o - twartym ogniu (tak iak g o nazyw aią) ftaie się białą Z tey niewydoftawnm y żadney1 fo li, choćbyśm y i i i naybnrdr.iey pławili.
Y tak się ma rzecz z dyftyllacyą zwierząt.
Z iofazaś i nasienne rzec y wydaią naprzód wodniftą i nieco kwaskówatą w ilgotno ć, która potym g d y się w ięeey doda o g n ia ftaie się kwasnięyfzą i czerwoną,wrym w y ch od zi znich lekki i żó łty o leiek , a n a k o niec bardzo kw aśny i cięfiki duch, przy którym w ychodzi także cięfzki gru b y i czarny oleiek, który ieft do finofy p o d o bny. Zaczyni przezto ro/nią się, pod ug p olp olitego zdania C hym ikow zw ierzęta
B
3
od2 a O iflttnych Cze (ciach
od żioł i nasiennych rzeczy , i tak ta roz- n o ść g d y wfzyftko zb ierzem y w kupę w y ch od zi na to że się z zw ierząt ługow ate a z żioł i z nasiennych rzeczy k w a śn e iftne . cząfłki daią w y cią g n ie.
T o w przód przełożyw fzy id ziem y zn o w u do części z których się (kłada pfzenna m ąka to ieft do kl.yjirow atry i do kroch
malmy. T e pochodzą z iedn ego fzczegul- n ie rodzaiu , zdaw aią się iednak tak p rzy dygeftyi, iako p rzy dyftyllacyi p och od zić od dw óch rodzaiow odm iennych. Kroch
malna pokazuie iak ośm y doftateczm e iaż namierrilgiż należy do tych rzeczy, k tó re pochodzą z ziem i i znasienia. K leyiłro-
wata zaś ma tak wielkie podobienftw azrze- czami pochądzącem i z zwierząt, że k to b y n ie wiedział iż ona pochodzi ze zb o ża , bez żadnego namyffu utrżym ow ałby iż p o ch o
dzi z zwierzęcia.
Z echcem y uczynić tu początek od dy- gełt) i, przy ktorey nie znayduiem y, przy klayftrow atey części m ąki, żadnego znaku iakięgo kwafn, v» kilka dni ftaie się śm ierd zą cą, (kazi się i zep fu ie d o f z c z ę t u , iw pa- da wplugawą z g n iliz n ę inko iakie ścierw o.
T o co w padnie w zgniliznę odłącza się i
rozdzie-
s których fis {klada zhoie 2 1
rozd icla się wnalaney na to w odzie, tylko się nafpodzie zoftaie odrobina czainiaw ey inateryi, a ta ielt naypodobnieyfza do zgni
łe g o i zeiputego mięła. Krochmalna zaś częśc zdaiesię na początku w yd aw ać z sie
b ie niew iem coś k w aśn ego , potym iefz- cze iaw niey poczyna kw aśnieć lecz na k o niec zabiera nie tylko w inny zapach, ale tez i w inny fm a k ,k to iy ta k że udziela w o dzie ftoiącey na niey. W reszcie im bar- d ziey tamta ieft łkfonna d o zgnilizny tym bardziey ta zatrżymuie fw o ) kwas. han Bekkary trzymał ią dłużey niż
40
. dni wdniach naygorętfzych latr, i to na m ieyfcu bardzo nieprzyzw oitym do tego, ażeby się tym prcdziey m o g ła z e p fu c , ztym wfzy- flkim zatrzymała zaw fze w fobie fw oy k w ałkowaty zapach i fn ak i zoftała za- w f e w fw oiey całości i w fw o im nienaru- Beniu.
Ztądprzyfzfa mu ochota w od ę p rzyk to- reyftałasię dygeftya tak części klayftro w a tey iako ikrochm alney łp rob ow ać. Lecz- w fz) ftko w ychodzi o mu na p ierw f e. W o da,która wzięła była w się cokolw iek króch- m alney części, zachowała się tak iaXo wlzy- ftkie kwaśne upłynne r z e c z y ,g d y infze ia-
B 4. kie
z ą O Iflotnych Częściach
kie kwaśne foki nalano do niey bynay- m niey się nie odm ieniała, lecz gdy doda
no do niey foli iu g o w a tey lub foli w inney czyli la gro w ey, wten czas burzyła się cho- ciafźci zwolna i potym traciła fw oię prze
zroczy ilo ść i przez m oc przeciw ney fob ie foli pufzczała na dno biaław e c z a lłk i, na- k o n iec farbowała fok fia!k ow y, chocialz- ci pom iernie znacznie iednak czerw ono.
D ruga zaś w óda która nieco zach w yci
ła w się klayftrowatych części czyniła toż fam o co ługow ate uplynne rzeczy zw y kły czyni:-, w arzyła się i b u rzy ła g d y p rzy - m ięfzano iak iegok olw iek k w a fu , odm ie
niła fw o y k olor i po zeyrściu 1 ilku dni o- fid za ła także na dnie fubtelny i m iękki p r o fz e k ,’ przy czym Pan Eekkary niechciał p o m in y c milczeniem niektóre okoliczno
ści. które ob ferw ow ał przy w fpom nioney t imianie farby , i opow iedział to co na- łlęp uie : iż g d y on przylał w ódki ferwafe- ro w ey , czyli oddzielaiącey do tey W ody, tedy ona dołlała nadzw yczaynie piękny i iasno zielony farbę, która zdaw ałafię po
tym zaw f.e coraz ciemnieyfża. D uch czy
li fpiritus yitryolu nadał iey czerw on aw y farbę, dyftiilowany 'zaś ocet ledw ie iy co
zafar-
z których fię fklada zboże V2J
zafarbował. G d yb y to b y ł w iedział Et- mnlier, wtenczas gd y chciał b y ł odm ianę koloru przy pokarm ow ych fokachwyłufz- , czy c i oświadczyć, tedyby b y łp o d o b n o n ie potrzebow ał zażyć doświadczenia i expe-
■ rynien tu Fludda. T e n F lu d d w yprow a
dził z chlcba pewną fol, która choć była bardzo biała , gd y iednak wfzklance bvła ftarow n ie zachowana d ha floiice wyfta w ioną nabierała p ow oli fioletow ego albo purpurow ego k o lo r u , tak iako i pokar
m o w y f o k , k tóry bardzo ieft b iały a
* przeciefz fię w k r ew odm ienia. Ku te
mu d o m y fio w i m ogła b y bydż przy wie
dziona także Pana Bekkareg© dopiero w fponm iona odm iana w ody.
Lecz chcem y p ow rocie do nafzey przed- tym nam ienioney w ilgotn ości, ta m ąciła w o d ę która b yła nabrała wfię , fublim o- w ane żyw e frebro-, niem niey mąciła w o dę która była na brała w fię cukru faturno w e g o w czym zdawała fię naśladow ać fol łu gow atą a do tego pulzezała na dno profzek bardzo biały i miałki, co przy fu- b lim ow an ym ży w y m frebrze tylko fama lo tliw e i ew aporuiące ługow ate fole czy
nią. W ięc maią ob ie r
/
26 O Iftotnych Czfłcidth
p e n ie'w ła sn o ści tych części z których fą w zięte i w yprow adzone. Co fię też .przy dyftyliacyi pokazało d o ść w yraźnie, gd yż ta w ilgoć i upiynna rzecz,która przy dyftyl- lacyi wyfzla pokazała w fzyftkie znaki kwa- fu, a zasra, która wyfzła zd ru g iey ,p o k aza ła rzecz łu gow aty.
A iako hę to w obudw och częściach p fz e n ię z n e g o zb o ża , to ieft w klayftrowa- tey i krochm alney p o k a za ło p r z y dyge- f t y i , tak fię też iw ty m z g o d z iła zupełnie dyftyllacya, b o g d y te c z ę śc i św ieże ie fz c z e i nienarufzone i przez żadną dyge- ftyą nie nadwątlone zoftoły dyftyllow ane,te
dy w ydała z fiebie c z ę ś c klayftrowata na p o czą tk u cok olw iek m efm aczn ey w o d y , w krótce potym u ryn ow atego ducha , na refzćie dwoirty gatunek oleyku i foli la.
tliw ey i ew aporuiącey wtakiey m n o g o ści w iakiey z ty le fz rogu ieleniego z w y k ło w y ch o d z ić. T e wfzyftkie w ię c r z e c z y p o k a zu ią znaki z w ierzęcey natury.Kroch
malna zaś c z ę ść dała n ap rzód co k o lw ie k w od y , potym nierów n ie w ięcey kw aśne
g o ducha, nakoniec niemało o b o y g a oley-
• ku i zawfze zachow ała znaki k w afk ow a- tey rzeczy , k tóre to znaki pokazuią iż
nale-
należ;
łow.
A
idyft
mierii
nalazi także na ży wfzy nazy\
mu fi przy phiki fter i:
coby ftrow Bekk
lefię,
dovv;
iako;
wyże
należ czyni podo zklei;
niwci
pfzen
