204
K R O N IK A ŻYCIA N A U K O W E G Otej dyscypliny socjologicznej. Zdaniem A. G o łaszew skiego przekonanie o w ażności religii w życiu jednostek i w życiu zbiorow ym oraz przeświadczenie o tym, że religii należy przy
pisać uprzywilejowane miejsce w wyjaśnianiu procesów funkcjonowania i rozwoju społe
czeństw, odnaleźć m ożna w twórczości wielu autorów w historii myśli społecznej, a także w publikacjach wielu współczesnych uczonych reprezentujących zróżnicowane stanowiska te
oretyczne i m etodologiczne w socjologii. Ta
wielość punktów widzenia stanowiła i stanowi niezbędną podstawę rozwoju socjologii religii.
Konferencja wrześniowa w Zaborow ie m iała charakter przeglądowy, inform owała bow iem uczestników o stanie wiedzy w p o szczególnych dyscyplinach i subdyscyplinach socjologii. N ależała do przedsięwzięć bardzo udanych zarów no pod względem naukow ym , jak i organizacyjnym.
A ndrzej K sią żek
Międzynarodowa konferencja pt. „Przemiany we współczesnym społeczeństwie: teoria i empiria”
W dnich 8— 12 grudnia 1988 r. odbyła się zorganizow ana przez Instytut Socjologii Uniw ersytetu Szczecińskiego konferencja naukow a nt. P rzem iany we współczesnym spo
łeczeństwie: teoria i empiria, grom adząca ob ok przedstawicieli szczecińskiego środow is
ka socjologicznego zaproszonych gości z o ś
rodków krajowych (Poznań, Kraków, W ar
szawa, O pole, K oszalin) oraz zagranicznych (Ryga, Rostock, G öteborg).
Przedstawiając m otyw y i cele zw ołania konferencji dyrektor Instytutu Socjologii U niw ersytetu Szczecińskiego L. Janiszewski podkreślił, iż stanow i ona prezentację, a jed nocześnie konfrontację d ok onań Instytutu (i szerzej, środow iska szczecińskiego) w toku realizacji programu badaw czego „Przem iany w społecznościach Ziem Zachodnich i P ó ł
nocnych”, obejm ującego m.in. zagadnienia przemian struktur społeczności m iast porto
w ych, społeczne procesy marynizacji w regio
nie nadm orskim itp. Konferencja nie kończy podejm ow anych przedsięwzięć badawczych, ale stanow i podsum ow anie pew nego ich eta
pu. Przy w spółpracy i w e współdziałaniu z zainteresowanym i ośrodkam i w ZSRR, N R D , Szwecji, D anii i N orw egii podjęte z o staną od 1991 r. badania porów naw cze nad przemianami społeczności m orskich (maritime communities) w rejonie Bałtyku i części M orza Północnego.
Rezygnując z chronologicznego przed
stawienia „wydarzeń” m ających miejsce w czasie konferencji warto zwrócić uw agę na bloki tematyczne, w jakie układały się prezen
tow ane referaty i wystąpienia. Pierwszy za
wierał próby określenia zakresu i rodzaju, przyczyn i sposobów przebiegu przemian za
chodzących w społeczeństwie polskim. D o gru
py tej zaliczyć można wystąpienia W. Kwaś- niewicza, K. D oktora i M. Ziółkowskiego.
Jako punkt wyjścia do rozważań nad przemianami społeczeństw a p olsk igo potrak
tow ać m ożna referat W. K w aśniew icza Druga wojna św iatow a i je j socjokulturowy impakt na społeczeństwo polskie. Tezą przewodnią jest tu myśl, iż nie społeczeństw o 1939 r., ale sp ołe
czeństw o 1945 r. pow inno stanow ić punkt odniesienia do badań przeobrażeń pow ojen
nych. Sześć wojennych lat wyw arło ogrom ny wpływ na społeczeństw o polskie, a wiele zm ian ważnych dla budow y ustroju socjalis
tycznego „rozpoczęło” się faktycznie w tym w łaśnie czasie. Przem iany pow ojenne w zm oc
niły tylko te tendencje. W pływ wydarzeń i losó w wojennych w pełni zasługuje na m ia
n o socjokulturow ego „impaktu”, wyrażające
go się m.in. w przekształceniach układów więzi społecznej, pełnej inkorporacji chłopst
w a do narodu polskiego, odczuw aniu w spól
noty losu historycznego itp.
Referat K. D ok tora Teoria zmian a pro
gram y reform zawierał rozważania nad przy
datnością niektórych w ątków teoretycznych w analizach sytuacji społecznej i p rognozow a
niu reform. P odkreślono liczne n iepow od ze
nia podejmowanych wcześniej prób reformato
rskich, głównie z pow odu braku ostatecznego rozeznania w instytucjonalnych i struktural
nych uwarunkowaniach zmian społecznych.
K R O N IK A ŻYCIA N A U K O W E G O
205
W tekście C zy k ryzys tożsam ości systemu społecznego w Polsce? jego autor — M. Z ió ł
kow ski — starał się prześledzić objaw y de
kom pozycji i kryzysu tożsam ości panującego d otychczas w P olsce ładu społecznego, będą
cego pewną formą realnego socjalizm u. Trwa
jący kryzys ekonom iczny tego system u ma postać: 1) kryzysu sektora państw ow ego, bra
ku jasn o zarysow anego celu reform i jasn o zdefiniowanej koncepcji w łasności społecznej oraz 2) jaw nych i ukrytych funkcji i dysfunk
cji rozwijającej się „drugiej” gospodarki. In
nymi jeg o objaw am i są m.in.: odrzucanie socjalizm u w roli czynnika czysto ekonom icz
nego przy jego akceptacji ja k o system u dys
trybucji, rozchwianie system ów wartości, ros
nące zróżnicow anie społeczne, przeciwstawne interesy itp.
W w ystąpienich W. Jachera, Cz. Buczka i L. Janiszewskiego pod dan o ocenie przydat
ność niektórych term inów i kategorii teorety
cznych do analizy przemian społecznych.
W. Jacher w referacie K a teg o ria interak
cji społecznej w badaniach społecznych zajął się ustalaniem i uściślaniem pojęcia „integra
cja” (funkcjonuje wiele interpretacji tego ter
minu, a także określeń jego rodzajów i p ozio
m ów, na których zachodzi). Przydatność p o jęcia integracji p olega na tym, że pozw ala
„badać zarów no istniejący stan system u sp o
łecznego, wyrażający się określonym p ozio
mem integracji, jak i jego dynam ikę i rozwój prowadzący do n ow ego p oziom u integracji”.
Praktycznych spraw dzianów tej użyteczności dostarczają m.in. badania p ośw ięcone sp ołe
czeństw u i społecznościom Ziem Zachodnich.
K w estią „wartości” zajął się Cz. Buczek w referacie K a teg o ria w badaniach przemian społecznych. Przeprow adzając analizę sam ego terminu „wartość” podkreślił on istnienie o d miennych, jeśli nie przeciwstawnych, sp o so bów jego rozum ienia w tradycji filozoficznej i socjologicznej. Istotnym problem em staje się również to, iż badania em piryczne z reguły inaczej operacjonalizują pojęcie w artości niż czynią to rozw ażania teoretyczne. W arunk- kiem przydatności kategorii w artości do ba
dań nad przemianami społecznym i jest zatem przestrzeganie zasad spójności definicji opera
cyjnych z teoretycznymi.
W referacie L. Janiszewskiego M aryn iza- cja ja k o nowa kategoria analizy przemian spo
łecznych zawarta jest propozycja włączenia do opisu przemian, jakie zachodzą w sp ołe
czeństw ie obszaru nadm orskiego, pojęcia ma- rynizacji oznaczającej procesy zw iązków i za leżności zachodzących m iędzy czynnikiem morskim a różnymi sferami współżycia i życia społecznego. Referat zawierał obszerną listę w skaźników dynam iki społecznej, których in- dicatum stanow ią wybrane aspekty maryniza- cji oraz obszary badań, na których przydat
n ość omawianej kategorii m oże okazać śię stosunkow o największa i najefektywniejsza (dotyczą one badań na poziom ie m ikro- i me- zospolecznym , np. w odniesieniu do rodzin i życia rodzinnego ludzi m orza oraz lok al
nych społeczności morskich).
K olejni referenci: R. W oźniak, F. Krzy- kała, A. Sosnow ski, oraz A. Boglind i B.
Lennartsson przedstawili referaty zawierające om ów ienia i wyniki konkretnych, em pirycz
nych przedsięwzięć badawczych.
R. W oźniak w referacie Problem y badań socjologicznych nad miastam i portow ym i w ma
kroregionie morskim przedstawił w szechstron
ną analizę i zarysow ał teoretyczne ramy ba
dań takich m akroregionów jak o społeczności terytorialnych, a także przedstawił ich w stęp
ną typologizację. N astępnie zajął się analizą m iast m akroregionu p ółn ocn ego dając ich ogóln y obraz w aspektach zm ian w strukturze ludności, ruchów naturalnych i ruchliwości społecznej. Przedstawił także niektóre pro
blemy społeczne m iast portow ych i stan ba
dań nad nimi (fragmentaryczny i niezadow a
lający jak do tej pory).
F. Krzykała w referacie Z badań nad przemianami społeczności regionalnych zajął się analizą rozwoju regionu Ziemi Lubuskiej.
Jego założeniem było, iż determinantą w roz
woju regionu jest przemysł i odpow iedniie jego rozm ieszczenie. Jako przedm iot analizy i punkt wyjścia dla określenia istoty, kierun
ku i natężenia przemian zachodzących w tym regionie posłużyły liczne materiały stytystycz- ne obrazujące postęp infrastruktury społecz
nej i technicznej.
N a badaniach m łodzieży szczecińskiej i poznańskiej opar! sw oje wystąpienie A. S o s
206
K R O N IK A ŻYCIA N A U K O W E G Onow ski prezentując referat Dynamika udziału m łodzieży w kulturze na tle procesu p rzysto so wania. W ażnym w nioskiem tych badań jest ustalenie, że m łodzież to coś więcej niż kate
goria społeczna, różni się on a znacząco w o d biorze kultury i od dorosłych, i od dzieci.
R óżnica ta nie przybiera jednak postaci k o n fliktu pok oleń czy buntu m łodzieży. M am y d o czynienia raczej z zahamowaniem młodzie
żowej ekspresji głównie przez zorientowanie konsumpcyjne i motywacje ekonomiczne.
A Boglind i B. Lennartsson z U niw er
sytetu w G öteborgu w wystąpieniu A study o f the working-conditions o f stew ardesses in a fer- ry-com pany przedstawili badania prow adzone wśród pracownic obsługi hotelow ej (stew ar
des) zatrudnionych na prom ach morskich.
D otk liw ym problem em dla linii żeglugowej (Stena Line) jest nadm ierna absencja, a także porzucanie pracy przez przedstawicieli tej podstawow ej (crucial) na prom ach grupy za
wodowej. Przeprow adzony w yw iad socjologi
czny ujawnił, iż oprócz „obiektywnie” cięż
kich i stresujących w arunków pracy wpływ na to zjawisko mają błędy popełniane w re
krutacji now ych pracownic ( a naw et brak jakiejkolw iek planowej działalności w tym zakresie), niski prestiż (reputation) zawodu, jego nie oparty na żadnych kwalifikacjach (poor job) charakter, a także wytw arzanie się swoistej „kontrkultury” (counter culture), uniemożliwiającej w ytw arzanie się zw iązk ów i identyfikacji z ideałam i i w artościam i przedsiębiorstw a (ideas o f a new compa- ny-culture).
K olejne wystąpienie szwedzkich gości (Ex-sailors ashore) prezentow ało badania d o tyczące personelu pływającego jednego z ban
krutujących przedsiębiorstw żeglugow ych.
Przedm iotem zainteresow ania okazały się da
lsze losy zaw odow e zwalnianych marynarzy.
Szwedzki rynek pracy zdołał w chłonąć tę ich część, która m iała wyższe w ykształcenie i spe
cjalistyczne kwalifikacje. Z reguły pracownicy ci byli przejm owani przez nadal funkcjonują
ce linie żeglugow e. P ozostali pracownicy, bę
dący najczęściej obcokrajow cam i (non-europe- ans), zniknęli ze szwedzkiego rynku pracy przenosząc się w poszukiw aniu zajęcia w inne regiony Europy i świata. Problem y z „zagos
podarow aniem ” bezrobotnych załóg pływają
cych stają się w Szwecji coraz ważniejsze, jako że lo s bankructwa i rozw iązania dotyk a kolej
ne linie i przedsiębiorstw a żeglugow e.
W ystąp ienie A. L apinch z U niw ersytetu w R ydze Economic and socio-dem ographic bases o f m aritim e communities on the Latvian co a st o f the B altic Sea przyniosło inform acje 0 rozw oju i intensyw ności gosp odarki m ors
kiej na łotew skim wybrzeżu M orza B ałtyc
k iego. Tradycyjnym zajęciem jest tutaj zw ła
szcza ryb ołów stw o (koncentrujące się tak na obszarze Z atok i Ryskiej i Bałtyku, jak i d ale
kom orskie), ale p ow ażn y rozw ój notuje tak że przem ysł stoczn iow y oraz przedsiębiorst
w a żeglugow e. W zw iązk u z tym pow stają znaczne p roblem y sp ołeczn e (np. sprawa kadr m arynarskich), rozw iązyw ane drogą przyjm ow ania i realizow ania odp ow ied nich program ów (jak m oglib yśm y pow iedzieć)
„hum anizacji” pracy na m orzu oraz w y p o czynku na lądzie.
H. G antz i E. N icklisch (H ochschule für Verkehrswesen, Dresden) w referacie Werto
rientierungen - W ertwandel - Verkehr przed
staw ili rezultaty badań nad system am i w arto
ści m łodzieży niemieckiej. W rezultacie stw ie
rdzono sw oiste „spłaszczenie” tego system u oraz jego wewnętrzne przekształcenia. Straci
ła na znaczeniu wartość pracy, zyskała zaś w artość czasu w olnego. Za zm ianam i tymi kryją się zm iany św iadom ości społecznej, roz
wój m obilności (np. turystyka), wydarzenia polityczne itp.
Interesujące informacje przyniosły k o m unikaty w ygłoszone przez J. Siedlaka 1 S. Szałę z K oszalińskiego O środka N a u k o w o-B adaw czego. Pierwszy z nich w tekście Badania społeczności Pom orza Środkowego oraz ich p erspektyw y przedstawił dotychcza
sow y dorobek (koncentrujący się na bada
niach grup m łodzieży, robotników rolnych, rybaków , zagadnieniach odbioru i tworzenia kultury) i dalsze badania spoza regionu (głó
w nie z Poznania). D rugi rozm ów ca w swym wystąpieniu Wybrane problem y z badań nad przemianami ludności rolniczej poruszył zaga
dnienia do tej pory w ogóle lub tylko mar
ginalnie podejm ow ane, a dotyczące przemian zbiorowości i społeczności wiejskich.
K R O N IK A ŻYCIA N A U K O W E G O
207
K onkretyzację problem ów integracji społecznej przyniósł tekst kom unikatu Z a kład pracy w system ie integracji społecznej, w ygłoszony przez J. Pająka. N a podstaw ie badań em pirycznych prow adzonych na tere
nie O polszczyzny przedstawił on klasyfikację czynników wpływających na integrację załogi z zakładem pracy oraz płaszczyzny, na k tó rych przebiegają jej procesy.
O sobn ego om ów ienia wym agają w ątki poruszane w dyskusjach po kolejnych w y
stąpieniach i referatach. Jeden z nich kon cent
rował się na problem ach związanych z teore
tyczną i praktyczną użytecznością pojęcia integracji do badań nad przem ianam i sp ołe
cznymi. Podkreślano konieczn ość precyzyj
nego definiowania pojęć integracji i dezinteg
racji, zw łaszcza że procesy te odbywają się w społeczeństw ie politycznie i ekonom icznie wielce zróżnicow anym (W. Kwaśniewicz).
W skazyw ano także na niebezpieczeństw o błę
du polegającego na szukaniu tylko elem entów w spólnych, podczas gdy integracja to również zróżnicow anie (K. D októr). W swej replice W. Jaher zaznaczał, iż postępujące zróżnico
w anie w cale nie m usi ozn aczać regresji in teg racji, wręcz przeciw nie. W . K w aśn iew icz i F. K rzykała zw rócili uw agę na rolę św ia
d om ości w d y n am izow an iu procesu prze
m ian. U zn a li oni, że jest o n a niezb ędnym w arunkiem zm ian w sp ołeczeństw ie, z czego w ynikają kon ieczn ości reorganizacji tak w zakresie praktyki społecznej (problem y zw iązan e m.in. z d ehu m anizacją pracy), jak i teorii (dotyczących m .in. problem atyki konfliktów ).
W poszu kiw an iu za sto so w a n ia g ło sz o nych tez d o w yjaśnienia kon kretn ych prze
b iegów i zm ian sp ołeczn ych L. Janiszew ski zw rócił się z pytaniem d o M. Z iółk ow sk iego 0 bardziej szczegółow y o p is przew idyw anych przez n iego zm ian w okresie przejściowym (do czego?). Z uw agi na du żą liczbę zm ien nych (wiele z nich nie d o przew idzenia ju ż obecnie) m ogących w przyszłości wyw ierać w pływ na przebieg sytuacji jest to jednak, zdaniem referenta, zadanie niew ykon alne (je
śli zasięg tych zm ian organiczyć ty lk o do
„najbliższego czasu”).
Konferencję należy ocenić zdecydow anie pozytyw nie. P ozw oliła on a skonfrontow ać re
fleksje teoretyczne uprawiane w w ielu ośrod
kach, ale dotyczące jednego społeczeństw a 1 kw estii stanow iących dlań obecnie problem y o największej d on iosłości. D o ść zróżnicow ane tem atycznie teksty, prezentujące d okonan ia badań empirycznych, dały przegląd poruszo
nej problem atyki i m ogą służyć jak o p od staw a do k on tynu ow ania zamierzeń, jak i do zw rotu ku now ym obszarom zainteresowania badawczego.
O becn ość badaczy z zagranicznych o ś rodków i prezentowane przez nich m ateriały, rozszerzające wiedzę na temat zjawisk i pro
cesów m ających miejsce w różnych społeczeń
stw ach basenu M orza Bałtyckiego, w natural
ny sp osób um ożliw iły „wyjście poza opłotki”
m onotem atycznych i „m onom etodycznych”
ujęć dokonyw anych z perspektyw y jednego tylko kraju.
R ysza rd C zyszkiew icz
