"Districtus Podhorayensis" a sprawa rzekomego nadania Podola Siemowitowi IV w świetle źródeł

M

I

S

C

E

L

L

A

N

E

A

ALEKSANDER ŚWIEŻAWSKI

’ ’Districtus Podhorayensis” a sprawa rzekomego nadania Podola

Siemowitowi IV w świetle źródeł

A rty k u ły M a zow ieck ie — ciekaw y doku m en t b ęd ą cy rejestrem Skarg sy n ów Siem ow ita IV n a W ładysław a Jagiełłę o w yrząd zon e gw ałty i n iesp ra w iedliw ości — zaw ierają rów n ież 'interesującą w zm iankę o fakcie, ja k ob y k r ó l n adał n iegdyś S ie - m ow itow i IV ąuandam partem terre Russie vulgariter dietám P od ora ye 1. W ojciech K ę t r z y ń s k i — w y d a w ca A rty k u łó w M a zow ieck ich — uznał słow o P od ora ye za ta k oczyw isty b łą d kopisty, że zastąpił słow o to w tekście drukow anym słow em P od oly e i ty lk o uw agą um ieszczoną w odsyła czu : „R k p. P od ora ye” zasygnalizow ał, że w oryginale zgoła n ie b y ło m o w y o P od olu .

Jednak in terp reta cja K ętrzyń skiego została p rzyjęta przez naukę. Jeśli naw et nie p rzy jm ow a n o 'tej hipotezy b e z 'zastrzeżeń, to w każdym razie uw ażano ją za bardzo p raw d opodob n ą . M a l e c z y ń s k a om a w ia jąc nadanie ziem i b ełsk iej S ie - m ow itow i IV pisze: „Z d a je 'się, że w skład ów czesn ego n adania k rólew sk ieg o w ch od ziła jednak itakże część P o d o la ’’ 2. D alszy dow ód rzek om ej przynależności P od ola do księcia m a zow ieckiego zn a jd u je M aleczyńska w n adaniu w 1391 r. p rzez Jagiełłę ÍDobkawi z O lew ina w si Jabłonów , C e le jó w i U w isła ex illegitim a possesso- ru m usurpatinorum u su fructione et tentione vindicatas et dom iniis nostris reinte- g ra ta s 3. M aleczyńska sądzi, że ow a possessio u su rpativa n a P odolu, k tórą — jak w spom in a doku m en t — usunęły w o js k a Jadwigi, odn osi się raozej n ie do W ęgier — ja k przypuszcza P r o c h a s k a — a do S iem ow ita I V 4.

W spom niany dokum ent określa jednak nadane w sie ja k o położon e in palatinatu Russiae, terra H aliciensi, districtu T re m b o v lie n s is, a w ię c na obszarze, k tó ry ja k ­ k olw iek p od w zględem geograficzn ym stan ow i zaohodnią część p ły ty p od olsk iej, to jednak p o d w zględem p olityczn ym n ie stanow ił części Podola. Na ten fa k t M ale­ czyńska riie zw róciła uwagi. N aw et zresztą gd yb y p rzy ją ć, że Wispomniane w sie leżały na P od olu , n a obszanze rzek om o nadanym przez króla S iem ow itow i IV , trudno sądzać, b y k r ó l w rwydanym p rzez -swoją kancelarię dofcuimenicde d la Doibka z O lew ina zezw olił n a określenie m ian em possessio usurpativa terenów przez sie­ b ie sam ego nadanych. P rzypu szczać n ależy, że kancelaria krótów ska zn alazłaby w tym w ypa d ku jakieś in n e ok reślen ie i to naw et gd yb y takie nadanie zostało d o­ konane prze<z k ró la w b r e w w o li 'królow ej Ї p a n ó w m ałopolskich.

T ak w ię c dow ód o przyn ależności P od ola do Siem ow ita IV, w y n ik a ją cy rze­ k om o z nadania k rólew sk ieg o dla D obka z O lewina, m u sim y odrzucić. 'Ponieważ zaś nie m am y in nej w zm ianki źród łow ej św iadczącej o n adaniu Siemcrwitowi częś­

1 M P H V I, s. 632.

i E . M a l e c z y ń s k a , Książęce lenno mazowieckie 1351—1526, L w ó w 1929, s. 44. * A . P r o c h a s k a , Odzyskanie Trem bowli w 1390 roku, K H V I I I , 1894, z . 4, s. 644. 4 E . M a l e c z y ń s k a , l o c . cit.

5 A . P r o c h a s k a , l o c . c i t .

„ D I S T R I C T U S P O D H O R A Y E N S I S " ₁₂₁

ci P od ola , m ożem y się tyl'ko oprzeć na p op ra w ce 'K ętrzyńskiego do A rtyk u łów M azow iedkich, p op ra w ce w ysnu tej zdaje się w yłą czn ie z intuicji.

W ty m w y p a d k u jednalk in tu icja zaw iodła zn akom itego .historyka. O w o P o - doraye b ow iem n ie jest niazrwą nieznaną, aazkolw iek dziś n ie n osi je j żadna m ie j­ scow ość ani żadne terytorium .

Z d a je się nie u legać w ą tp liw ości natom iast, że w ś cis ły m - zw iązku z ow ym P od ora ye p ozostaw ał ta jem n iczy districtus P cdhorayensis, n a 'który zw rócił uw agę D ą b k o w s k i . C y tu je o n obiatę dokum entu z 1393 r. zapisaną w 'księgach ziem ­ skich iwiowiskdoh o n astępu ją cej 'treśdi: Vladislaus re x M ichaeli Sul...ow icz villam Ż e lich ó w cu m m on asterio eidem adiacenti in districtu pod h ora y en si perpetu o donat. Lectum ,per Z ichlin *.

D ąbkow ski id en ty fik u je ó w

Żelichów

Żelechów

Podhoreckiego

N atom iast sama n azw a Podhorayensis przedstaw ia dla Dąbkowsikiego zagadkę. W aha isię 'on p om ięd zy przypuszczeniem , że n äzw a ita w y w od z iła się z P od h orzec leżą cych w parafii gród eck iej polwiatu 'bełskiego, a in nym wnioslkiem, m ian ow icie że odnosiła się ona do P od h orzec leżą cych w 1939 r. w w o jew ód ztw ie lw ow skim , pod k reśla ją c p rzy tym , że od leg łość Ż elech ow a o d 'tych ostatnich nie jest tak w ie l­ ka, b y n ie m ożn a olbjąć Obu miejiscowośioi jedną i tą samą jed n ostką adm inistra­ cyjną. Z drugiej stron y n ie odrzu ca on też przypuszczenia, ż e Podhorayen sis m o ­ gło b y ć też nazw ą orogra ficzn ą ja k o p ow ia tu p ołożon ego p o d góram i, to jest G o ło - góram i, zaczynającym i się w e L w ow ie W ysokim 'Żarnikiem, Piaskow ą Górą i C za r- tow ską Skałą 8.

Za itym ostatnim przypuszczeniem m og ła b y przem aw iać, niezauw ażona zresztą przez D ąbkow skiego, analogia dotycząca sąsiedniego region u. Jak w iem y b ow iem , nazw a „IPod Hor.ajem” b yła używ ana w 'X I X w . na oznaczenie „n iw w zachodniej stronie ■Kobylnicy R u skiej, n a p ó łn o c o d zabudow ań kolon ii n iem ieck iej F eh lbach ” w ów czesn ym p ow iecie deszain ow skim e.

Sądzę natomiast, że m a ło p ra w d op od ob n e jest, b y ó w districtus Podhorayen sis w y w o d z ił się od P od h orzec w Eiemi b ełsk iej. [Podhorce te w ystęp u ją jed yn ie jako w ieś i to w dodatku nie będąca n igd y siedzibą pa ra fii. N ic też nie w ska zu je na to, .by w ieś ta k ied y k olw iek m og ła b yć stolicą p o w ia t u 10.

N ajbard ziej w ię c p ra w d op od ob n e m o g ło b y się w y d a w a ć inne przypuszczenie Dąbkowsikiego, że m iejscow ością , o d k tórej w y w od z i .się nazw a districtus P od h o­ rayensis, jest .miasteczko P od h orce. N ależy jed n a k zwirócić .uwagę, że n iezależnie od P od h orzec istniała u sch y łk u X I V w. m iejscow ość o n azw ie P od gora y — p raw d o­ p od ob n ie Itak w tran sk ryp cji ła ciń skiej zapisano n azw ę P od h ora j. W tym F o d h o - ra ju 10 listopada 1395 W ład ysław Jagiełło wystaiwił dokum ent, n ad a ją cy d om in i­

e p . D ą b k o w s k i , Podział adm inistracyjny w ojew ództw a ruskiego i belzkiego w XV Wieku, L w ó w 1939, S. 303.

7 P . D ą b k o w s k i , o p . c it ., s. 304. 8 T a m ż e .

s Slcrumik geograficzny Królestwa Polskiego t. VIIT, W a r s z a w a 1887, s. 391.

io T y l k o d la ś c is ł o ś c i n a l e ż y w s p o m n ie ć , ż e n a t e r e n ie z ie m i b e ł s k i e j is tn ia ła j e s z c z e in n a w ie ś o n a z w ie i P o d h o r c e , le ż ą c a w p o b l i ż u H r u b ie s z o w a , k t ó r a w 1472 r. n a le ż a ła d o p o w ia t u h o r o d e ł s k i e g o ( A G A D , K s ię g a p o b o r o w a l w o w s k a n r ü9, k . I v ). Z u w a g i n a s w e p o ł o ż e n i e g e o g r a f i c z n e w ie ś ta o c z y w i ś c i e n ie m ia ła n ic w s p ó ln e g o z o w y m d i s t r i c t u s Pod -horayensis.

122 A L E K S A N D E R S W I E Ż A W S K I

kanom lw ow skim w ieś Ustfkowice “ . Usważam, iż m ożem y przyjąć, że to 'w ła ś n ie nie Podhorce, a ó w P od h ora j b ył stolicą zaginionego później pow iatu podhorajskiego. P on adto sądzę, że a czk olw iek przym iotn ik Podhorayensis m ożna w y w ieść i o d n a­ zw y Podhorce, to jednak słuszniejsze w y d a je się przypuszczenie, że ra czej został on u tw orzon y od n a zw y P od horaj ozy P od b ora je.

M iejscow ość ta jest dziś trudna do zidentyfikow ania. B yć m oże została ona całkow icie zniszczona podczas jed nego z ta'k licznych w tych stronach n apadów tatarskich, m ożliw e jest rów nież jednak, że istn ieje ona do dziś p od zm ienioną ■nazwą.

M ożna przypuścić, że P od b ora j leżał gdzieś w b ezp ośredniej bli-skości Ż e le ch o ­ w a W ielkiego i M ałego, m oże n a w et n a szlaku w iodą cy m przez' te m iejscow ości do Niesiu chowa. Szlak ten bow iem b y ł drogą królew ską 12 ; tłu m aczyłob y to, dlaczego W ład ysław Jagiełło m ógł się w jed n ej ze sw y ch liczn ych p od róży zatrzym ać w P od - horaju.

P on adto należy zw rócić u w agę, że z nazw ą zbliżoną d o inazwy P od h ora j spo­ ty k a m y się jeszcze w innym m iejscu, niezibyit daleko od Żelechow a. M ianow icie w ieś Zarudce, którą w 1402 r. B enko z Ż ab ok ru k n adał dom inikan om lw ow skim , określona jest w doku m en cie n adania ja k o Zarudcze napodhoray vulgariter dicta™. Z obow iązan ie dom inikan ów d o odp raw iania m szy z w dzięczn ości za darow iznę na­ zyw a tę w ieś krótko Zarudcze napodhoiay u . B y ć m oże, że ó w napodhoray to tyl­ k o nazw a orograficzna, nie jest jednak w yklu czon e, że n azw a ta w skazuje na p o ­ łożen ie Z aru dec w p ob liżu P od h ora ja , lu b naweit — że P od h ora j i N apodhoraj ozn a ­ czają jedną ii tę samą m iejscow ość. Za tym ostatnim przypuszczeniem m óg łb y p r ze ­ m a w ia ć fakt, że króli w y d a ł dokum ent dla dom in ik an ów w łaśnie w Podhorajiu — istnieje w ię c pew n e praw d opodobień stw o, że P od h ora j m ógł b y ć rów n ież w łasnoś­ cią tego zakonu.

Z arów n o w spom nian y w y ż e j dokum ent k rólew sk i dla ow ego M ichała, ja k i n ie ­ co późniejsze n adanie S iem ow itow i ziemi bełskiej i(nosi on o datę 7 stycznia 1396) nie pozw alają w ą tp ić, że p ow ia t pod horajski co n ajm n iej już od 1393 r. n ie należał do ziemi b ełsk iej — nadanie to bow iem , w ym ien ia ją c w szystkie pow iaty te j ziem i: bełski, lubaozow ski, buski, grabowiecfci, horodelslki, sokalski (sew ołoiski) i łop a - t y ń s k iI5, n ie w spom ina ani słow em o p ow iecie podhorajisllcim.

Jakie b y ły w cześn iejsze lo s y ow ego zagin ion ego późn iej pow iatu? Z b ra k u źró­ d e ł trudno istrwierdziić, czy należał on k iedykolw iek do księstw a bełskiego' w okre­ sie, gdy księstw o to b yło odrębn ym państew kiem , n aprzód R u ryk ow iczów , a p ó ź ­ n ie j Jerzego Narymuratowiicza. M ożna jed n a k sądzić, że P od h ora j b y ł w jaikdś sp o­ sób zw iązany z ziemią bełską, йкого izostał n ad a n y — ja k o tym przekonu ją A r t y ­ ku ły M azow ieckie — S iem ow itow i IV. Trzeba bow iem pam iętać, że już na kilka lat przed TvystaKviieniem aktu nadania z 11896 r. Siemowilt znailazł się w faktyczn ym posiadaniu ziem i b ełsk iej le.

W iadom o, że S iem ow it n ie otrzym ał pisem n ego potw ierdzenia ' tej pierw szej don acji z rąk króla — zdaje się, że na piśm ie otrzym ał jedyn ie obietnicę je j w y ­ staw ien ia — nie dom agałby się b ow iem p ow tórn eg o je j potw ierdzenia, k tóre nasltą- p iło dop iero w 1396 r. 'Fakitem jednak jest, że Ikrói już w cześn iej dókon ał in tro ­ d u k cji sw ego szwagra na .bełski 'tron książęcy. In trod u k cja ta nastąpiła w każ­ dym razie przed 30 grudnia 1388 — z tego dnia b ow iem poch odzi p ierw szy d ok u ­ m en t w ysta w ion y przez S iem ow ita w Bełzie, w k tórym tytu łu je się on księciem

u A G i Z X X I I , s. 35 n. 1* A G i Z X V , n r 2734, s. 361. 1» A G i Z II, n r X X V I , s. 44—4«. « A G i Z II, n r X X V I I , s . 46—47. 15 K M a z L n r 125, s. 117— 119. te J. D ł u g o s z , Opera omnia t. X I I , C r a c o v ia e 1876, s. 477.

„D I S T R I C T U S P O D H O R A Y E N S I S ’ ₁₂₃

b e łs k im 17. B rak ja k ich k olw iek dow od ów , b y (Pod'horaj został nadamy księciu m a ­ zow ieck iem u w term inie w cześn iejszym lub .późniejszym, pozw ala m oim zdaniem na w niosek, iż obszar ten został ob jęty w spom nianą w y że j pierwszą donacją.

D odatkow ym , acz m n iejszej w agi dow odem przynależności P od horaja do .zie- m i bełskiej w 1388 r. jest — m oim zdaniem — w ym ienien ie w e w spom nianym już doku m en cie Siem ow ita IV w śród św ia dk ów Jaśka .Mazow.szanina — Iohanne M a- zou ita dieto L ibn ikone — z tytułem wójita bełskiego. Ten Jaśko nie w ystęp u je już w ię ce j w dokum entach Siem ow ita, natom iast p oja w ia się w 1395 r. ja k o św iadek w doku m en cie lorólew skim w yda n ym w P o d h o r a ju 18. ’B y ć m oże w ięc, że ó w Jaś­ ko — przyb ysz z M azow sza — otrzym ał od Siem ow ita IV jakieś dobra n a terenie powiaitu pod b ora jsk ieg o i w ra z z przejściem tego terytorium pod w ładzę K oron y stał się z m a zow ieckiego pod dan ym królew skim .

Trudn o pow iedzieć, k ied y p ow ia t podhorajsfci został odebrany przez (króla S ie- m ow itow i. W iem y jedyn ie, że stało się to przed 1393 r. B yć m oże, że k ró l odebrał g o księciu m a zow ieck iem u rów n ocześn ie z H rubieszow em , o czym m o g ło b y św iad­ czyć w ym ienien ie w A rtykułach M azow ieckich tej m iejscow ości ja k o u tracon ej b ez­ pośred nio p o P od oraye 1S.

Jak iz .pow yższego w yn ika, pow iat pod h ora jski w ch od ził w skład k sięstw a b e ł­ sk iego Siem ow ita IV ty lk o przez krótki okres czasu — n a jw y ż e j przez 5 lat. M u ­ sim y w ię c tw ierdzen ie w ysu n ięte p rzez A rty k u ły M azow ieokie, ja k ob y d u x S em o- vitus senior dictorum terre et opp idi m u lto tem pore fu it in p ossession e 20 uznać za m ocn o przesadzone. iPo odebran iu P od h ora ja przez k róla terytorium ito w eszło w skład R u si K o ron n ej, zraæu ja k o odiręhny pow iat, który jednak w k ró tce — n a j­ praw d op od ob n iej na przełom ie X I V i X V w iek u — został w ch łon ięty przez p ow ia t lw ow ski.

P ow yższe w y w od y , św iadczące m oim zdaniem w yra źn ie o istnieniu pow iatu pod h ora jsk iego n ad anego na k rótk i okres czasu w raz z ziem ią bełską k sięciu m a­ zow ieckiem u , u dow adn iają rów nież, że P od ole n ie zostało n igd y nadane S iem o- wiitowi, a tym isamym n ie znalazło sie ono n igdy w o rb icie w p ły w ó w m a z ow iec­ k ich . W iadom ość o ty m rzekom ym nadaniu P od ola m a s w o je źró d ło b ow iem je d y ­ n ie w n iew ła ściw ej in terpretacji A rty k u łó w M azow ieckich .przez K ętrzyńskiego. Natom iast pow ia t trem bow eiśki, w k tórym , jak zresztą n a obszarze całej R usi C zer­ w o n e j, Utrzymały się jeszcze przez p ię ć lat p o śm ierci Ludwiilka W ielkiego rzą d y w ę ­ gierskie, przeszedł bezpośrednio z rą k w ęgierskich w ręce polskie. T ak w ię c o.wo w yra żen ie dokum entu W ładysław a Jagiełły o odzyskaniu ty ch obszarów z rąk n iep ra w ych posiadaczy m og ło się odn osić — ja k to już stw ierd ził 'Prochaska — je d y n ie d o rzą d ów w ęgierskich . I tu, jaik w wypadlku P od ola , bralk ja k ich k olw iek pod sta w d o przypuszczenia, by p ow ia t trem bowelsiki (lub jakaś jeg o część) zn a jd o­ w a ł się 'kiedykolw iek pod w ładzą Siem ow ita IV.

17 A G i Z V I I I , n r 18, s. 26—27. 18 A iG iZ II, n r X X I I , s. 35—36. 1» M P H V I , s. 632. M M P H V I , s. 633.