Karpiński, Rafał
"Wokół teorii ustroju feudalnego. Prace
historyczne", Jan Rutkowski, wyboru
dokonał, oprac. i wstępem poprzedził
Jerzy Topolski, Warszawa 1982 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 74/4, 812-813
1983
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
812 Z A P I S K I
jego historii, a także edycji regestów papieskich („Regesta Im perii” za lata 911— 1024.) Jest też Z i m m e r m a n n autorem dwutomowej syntezy dziejów średniowie cza („Das M ittelalter”, Braunschweig 1975—1979). Prezentow aną tu pozycję wyróż nia od analogicznych zarysów poświęconych średniowiecznym czy ogólnym dziejom papiestw a (np. W. U l l m a n n , A. F r a n z e n i E. B ä m e r , H. F u h r m a n n , H. K ü h n e r ) zamysł i konstrukcja w ykładu. Otóż zam iast najczęściej w takich przypadkach praktykow anych ujęć — w łasna, problemowo ujęta wizja zagadnie nia, czy seria biogramów, Zim m erm ann podjął próbę spojrzenia na przeszłość pa piestw a przez pryzm at jego w łasnej, niejako oficjalnej historiografii, zaw artej prze^ de w szystkim w sukcesywnie pow stającym (między VI i IX w., od połowy X lt i w XV stuleciu) zbiorze żywotów, tzw. „Liber pontificalis”. Uwagę autora przycią ga nie tylko to co zostało w owym zbiorze napisane, ale również w jednakim stop·· niu w szelakie opuszczenia, a także sposób w ja k i poszczególne biogram y zostały zestawione. Kom entarz, zarysowanie szerszego kontekstu historycznego, uzupełnia nie luk w źródle, w ynikłych czy to z opuszczeń, czy odmiennych wymogów staw ia nych niegdyś n a rra c ji historycznej — wszystko to wymagało od au to ra ogromnej erudycji, „suwerennego opanowania” źródeł oraz lite ratu ry przedmiotu, pisanej prze cież z różnych pozycji wyznaniowych. Sam jako p rotestant Zim m erm ann z n atu ry rzeczy posiada krytyczny stosunek do instytucji, którą opisuje. Niemniej przez cały czas n a rracji utrzym uje on najwyższy poziom akadem ickiego obiektywizm u. Opo wieść rozczłonkowana została na dwadzieścia jeden krótkich, chronologicznych roz działów, odpowiadających etapom rozwoju papiestw a, zaopatrzonych w wymowne,
lapidarne ty tu ły w rodzaju: „Ciemna epoka” (okres IX—X w., źle poświadczony źródłowo, nacechowany upadkiem auto ry tetu biskupów rzymskich), „K ontynuacja Liber pontificalis” czy „Platina” [właściwie Bartolomeo Sacchi, historyk kościoła zm. 1481] o papieżach renesansowego Rzymu”. Poznawczy w alor książki (mowa w niej nie tylko o papieżach, ale również o środowisku, w którym działali, Rzy mie i Europie) podnosi obrazowy, soczysty styl. Czego brak odczuwa się w toku, lektury, to obszerniejszych fragm entów „Liber pontificalis”, naw et w przekładzie Ich obecność zbliżyłaby czytelnikowi, przede wszystkim przecież studentow i, owe · niepow tarzalne w swym charakterze źródło, a zarazem umożliwiłaby jeszcze w yż
szą ocenę autorskiej metody w ykładu. U zupełniają książkę, poza wstępem i posło-; wiem: lista papieży od Sylw estra I (314—335) do A leksandra VI (1492—1502), ob szerna bibliografia (ponad czterysta pozycji) ułożona problemowo oraz indeiks oso- bowo-geograficzny.
S. R.
J a n R u t k o w s k i , W okół teorii ustroju feudalnego. Prace histo
ryczne, w yboru dokonał, opracował i wstępem poprzedził Jerzy T ο
ρ ο ί s к i, „Klasycy historiografii”, Państw ow y Instytut Wydawniczy, W arszawa 1982, s. 598.
4
7
W książce zaw arto klasyczną, podstawową rozpraw ę Jan a R u t k o w s k i e g o „Badania nad podziałem dochodów w Polsce w czasach nowożytnych” (1938), tak potrzebną szczególnie ze względów dydaktycznych (liczy ona w niniejszym tomie 380 stron) i dziesięć drobnych,' szkiców o charakterze teoretycznym i metodycznym, drukow anych uprzednio w latach 1925—1949 (łącznie około 140 stron .druku).
Obszerna — ponad 60 stron drukow anych garm ondem — rozpraw a J. T o p o l s k i e g o zajm uje się biografią klasyka historii gospodarczej w Polsce, prezeu- tacją i oceną jego dorobku. Wyeksponowano szczególnie teorię feudalizm u Jana Rutkowskiego i jego stosunek do m aterializm u historycznego. Tym sam ym została
Z A P IS K I 813
odnowiona polem ika J. Topolski — W. K ula dotycząca klasyfikacji dzieła R utko wskiego. W gruncie rzeczy jest ona osią przewodnią drugiej i trzeciej części roz praw y w stępnej wydawcy.
Nie sądzę jednak by Ja n R utkow ski zechciał się podpisać pod w szystkim i oce nam i i opiniami swego w iernego ucznia.
R. K.
Rusłan G. S k r y n n i k o w , Sibirskaja ekspedicija Jerm aka, Izda- tielstw o „N auka”, Nowosybirsk 1982, s. 255.
S k r y n n i k o w , najlepszy chyba współczesny znawca historii Rosji XVI w ie ku, a zwłaszcza epoki Iw ana Groźnego, po opublikow aniu kilku rozpraw o syberyj skiej w ypraw ie słynnego atam ana Jerm aka, przedstaw ił w swej ostatniej książce pełne monograficzne opracowanie tego tem atu. Praca składa się z trzech rozdzia łów. Pierw szy omawia źródła i literatu rę (rodzimą autora) przedm iotu w raz z k ry tyką i w łasnym i tezam i autora. Zwięzłość i klarowmość w ykładu przy w yjaśnianiu sprzecznych, często o różnej prow eniencji ideologicznej, przekazów źródłowych oraz zw arty przegląd dotychczasowych ustaleń historiografii czyni lekturę n aw et tej p artii tek stu interesującą nie tylko dla profesjonalistów. W drugim rozdziale autor przedstaw ia szerokie tło polityczne w ypraw y Jerm aka, w tym historię ruskich i rosyjskich w ypraw na Ural, sytuację w Chanacie Syberyjskim w przededniu pod boju rosyjskiego w końcu XVI wieku, rolę słynnych Stroganowych w przygotow a niu pochodu Kozaków na Kaszłyk i inne ośrodki chanatu oraz genezę ponad 500-oso- bowego oddziału Jerm aka. W rozdziale trzecim omówiono praw ie trzyletnią historię w alk z T ataram i, Ostiakam i, czy Wogułami zakończoną śmiercią atam ana i ponad 80°/o jego ludzi. Przekonywująco w yjaśnił au to r przyczyny, które złożyły się na to, że kozacy tak długo mogli utrzym ać się na obcym i wrogim terytorium i skutecz nie atakow ać w ielokrotnie ich przewyższające siły chana Kuczuma. W zakończeniu krótko przedstaw iono rozbicie przez następne w ypraw y rosyjskie C hanatu Syberyj skiego. A utor zwraca uwagę na fakt, że ostateczne przyłączenie do Rosji obszarów nad Obem, Irtyszem , Tobołem i T urą dokonało się poprzez napływ tu taj osadników z Rosji europejiskiej. Niestety w ydawnictwo nie zadbało o zaopatrzenie książki w m apki i indeksy. Pożałowało też m iejsca na ikonografię w ypraw y. Skrynnikow wniósł wiele nowych ustaleń badawczych (m.in. nowa datacja początku w ypraw y — 1 września 1582) zarówno co do okoliczności zaistnienia sam ej w ypraw y Je rm a ka ja k i jej przebiegu. Książka, ze względu na egzotyczność tem atu oraz facho wość z jak ą został on przekazany przez autora, powinna zainteresować któreś z n a szych wydaw nictw . Tym bardziej, że polskie edycje biogirafiii Iw ana IV i Borysa Godunowa jego pióra zniknęły z półek księgarskich już w dniu dostawy.
K. S.
K arol G ó r s k i , K ierow nictw o duchowe w klasztorach żeńskich'
w Polsce X V I— X V III wieku. T e k sty i kom entarze, „Textus et Studia
Históriám Theologiae in Polonia E xcultae Spectantia” t. XI, Akademia Teologii Katolickiej, W arszawa 1980, s. 366.
W książce d ru k u je się teksty dotyczące życia duchowego czterech żeńskich wspólnot zakonnych: benedyktynek, cysterek, klarysek i karm elitanek reprezento wanych (respective) przez następujące konwenty: Chełmno i Wilno, Trzebnica, K ra ków (klaryski i karm elitanki). Pow stały one w XVII—XVIII w., a autoram i byli bądź
