R O C Z N I K P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A G E O L O G I C Z N E G O A N N A L E S D E L A S O C I E T E G E O L O G I Q U E D E P O L O G N E
T o m ( V o l u m e ) X X V I — 1 9 5 6 Z e s z y t ( F a s c i c u l e ) 4 K r a k ó w 1 9 5 T
EDWARD STENZ (1897—1956)
E dw ard S t e n z urodził się dnia 22 stycznia 1897 r. w W arszaw ie z ojca Teodora, pracow nika znanej stołecznej w ytw órni „Fr. P u ls”, i m atki Jo an n y . W ykształcenie średnie zdobył w gim nazjum filologicznym im . M. Reja, po czym zapisał się na W ydział Filozoficzny U niw ersytetu W ar
szawskiego, gdzie w tru d n y ch latach 1917— 1924 studiow ał fizykę, głównie dośw iadczalną, usilnie i z rzadką gorliwością zapraw iając się do samo
dzielnej pracy badawczej. O jego wczesnych w ty m k ieru n k u sukcesach św iadczy praca w ykonana wspólnie z zasłużonym fizykiem w arszaw skim S. L a n d a u - Z i e m e c k i m pt. T he Dissociation of Iodine Vapour and Its Fluorescence, ogłoszona w 1920 r. w „Philosophical M agazine” .
Początkowo jako stu d en t, a następnie jako asystent Z akładu Fizyki D oświadczalnej UW E. S t e n z rozw ija rozległą działalność naukow ą i ju ż wówczas geofizyka pociąga go niepodzielnie. Zapoznaje się g ru n tow nie z m etodam i pom iarow ym i aktynom etrii i podejm uje, częściowo pod kierunkiem znakomitego w tej dziedzinie specjalisty, jakim był W.
G o r c z y ń s k i , liczne badania w k ra ju , a naw et organizuje zagraniczne w ypraw y badawcze (Jungfraujoch, Alpy, 1923). W r. 1926 E. S t e n z
uzyskuje ty tu ł naukow y doktora filozofii. Je st ju ż wówczas badaczem znanym i autorem ponad trzydziestu rozpraw , k tó ry ch głów nym tem atem je s t natężenie, skład widm owy i roizikład geograficzny prom ieniow ania słonecznego na ziem iach polskich.
W 1925 r. E. S t e n z podejm uje pracę w P aństw ow ym In stytucie M eteorologicznym, obejm ując stanow isko kierow nika W ydziału Morskiego w G dańsku. Na stanow isku ty m kładzie podw aliny przyszłego O bserw a
to riu m M orskiego i pierw szy w naszym k ra ju organizuje pracę naukow ą w zakresie oceanologii i meteorologia motrsikiej.
W latach 1928— 1931 E. S t e n z jest pracow nikiem naukow ym In s ty tu tu Geofizyki i M eteorologii U JK iwie Lwowie, gdzie żywo i 'w ydajnie w spółpracuje z kierow nikiem tego in s ty tu tu , 'znanym uczonym H. A r c - t o w s k i m . W okresie ty m E. S t e n z organizuje stację m agnetyczną w Daszawie pod S try je m (przeniesioną n astęp n ie do Janow a pod Lwo
wem), w ykonuje liczne prace m agnetyczne n a P odkarpaciu i współdziała w pierw szych w naszym k ra ju pracach sejsm iczno-poszukiw aw czych z o r
ganizow anych przez S. A. „P ionier” w e Lwowie. Z tego okresu ja k rów nież z następnego okiresu 1932— 1937 r., k tó ry spędza częściowo w W ar
szawie, częściowo w licznych zagranicznych podróżach naukow ych, po
chodzą najw ażniejsze prace E. S t e n z a z zakresu fizyki litosfery i geo
fizyki poszukiwaw czej. Serię w ażnych p rac badaw czych poświęca ró w nież w ty m okresie E. S t e n z opadow i p y łu eolicznego, ja k i naw iedza Polskę w k w ietniu 1928 r. P ublikacja n a ten tem at zaw iera w artościow e syntetyczne opracow anie w szystkich znanych przypadków w ystępow ania tych zjaw isk n a teren ie naszego k ra ju . W okresie ty m E. S t e n z za
błysnął rów nież jako znakom ity popularyzator. JegO' F izyka Z iem i n a pisana d la W ielkiej p rzyro d y ilustrow anej (1932), a szczególnie jego Ziem ia. F izyka globu, m órz i a tm osfery (pierwsze w ydanie 1936; d ru gie w ydanie 1953; trzecie w ydanie 1956) stanow ią trw a łe pozycje polskiej
lite ra tu ry popularnonaukow ej.
W 1937 r. E. S t e n z zostaje pow ołany na 'kierow nika O bserw ato
riu m W ysokogórskiego P. I. M. n a K asprow ym W ierchu, którego je st w spółorganizatorem i w spółtw órcą. P o dw uletnim tam pobycie, uzyskaw szy propozycję zorganizow ania i objęcia kierow nictw a służby m eteorolo
gicznej w A fganistanie, udaje się do K abulu, gdzie spędza p raw ie dziie^
sięć lat. Owocem naukow ym pobytu w A fganistanie je st kilk a w ażnych p rac E. S t e n z a dotyczących sejsm iczności tego m ało zbadanego ikraju oraz liczne stu d ia klim atologiczno-m eteorologiczne o p arte o zeb ran y tam m ateriał.
Po pow rocie do k ra ju w 1948 r. E. S t e n z obejm uje kierow nictw o nowo kreow anej K ated ry Fizyki Ziemi UW. Obok zajęć naukow o-badaw czych i dydaktycznych E. S t e n z poświęca wiele energii spraw om or
ganizacyjnym geofizyki polskiej. Zostaje zastępcą przewodniczącego sekcji nauk o ziem i i przew odniczącym podsekcji geofizyki n a I kongresie n a u k i polskiej. Czynnie w spółdziała w zakresie sw ej specjalności w pracach naukow ych i organizacyjnych prow adzonych przez Polską Akadem ię Nauk.
Je s t w spółtw órcą i w spółorganizatorem Z akładu Geofizyki PAN powoła
nego do życia w 1953 r. W spółdziała przy pow ołaniu do życia K om itetu Geofizyki PA N i jest pierw szym organizatorem jego p rac i pierw szym przewodniczącym. Bierze udział w pracach społecznych jako długoletni
— 350 —
— 351 —
prezes Polskiego T ow arzystw a Meteorologicznego i Hydrogeologicznego i czynny członek w ielu innych tow arzystw naukow ych, m. in. Polskiego T ow arzystw a Geologicznego. Ciężka choroba, n a k tó rą zapadł w 1954 r.
i k tó ra przez dw a lata tra w iła jego siły, zm ogła go ostatecznie w d niu 21 lutego 1956 r.
Zawsze dbały o dobro i postęp geofizyki polskiej oddany był całko
wicie i o fiarnie służbie nauki. O taczany b y ł miłością sw ych uczniów i głę
bokim szacunkiem w szystkich, którzy z niim w spółpracowali.
W ykaz w ażniejszych prac z dziedziny geofizyki i geologii
1928. O opadach p y łu eolicznego w P olsce ze szczególnym uw zględnieniem opadu z końcem kw ietnia.
1929. Z agadn ien ia m ag n ety zm u k u li ziem skiej, Kosmos.
P o m iary n ach y len ia m agnetycznego w okolicach Lw ow a, Kosmos.
1933. D ek linacja m ag netyczna n a P od k arp aciu , K om unikaty Inst. Geofiz. i Meteorol.
U JK .
1936. O przebieg u d ek lin acji m agnetycznej w K rakow ie, Biul. Tow. Geofiz.
O zm ianach w iekow ych m ag netyzm u ziem skiego n a ziem iach polskich (w spól
n ie z T. O l c z a k i e m ) . B iu l. Tow. Geofiz.
1937. P om iary g ra d ie n tu graw im etry czn eg o w okolicach T ru sk aw ca, Biul. Tow.
Geofiz.
W sp raw ie odw rotnego przeb ieg u składow ej pionow ej pola m agnetycznego ziem skiego w Świdrze.
O m eteorycie pu łtu sk im , U rania.
1938. R em arques s u r les o b serv atio ns de la com posante v erticale d u m agnetism e ä Św ider, Gerl. B eitr. z. Geophys.
1939. Z djęcie m agnetyczne północnej części Ś ląska, Prace geol. śląskie.
Tadeusz Olczak
RESUME
E dw ard S t e n z etait u n geophysicien em inant. Ses recherches appar- ten aien t au domaine de l ’actinom etrie, de la meteorologie, de la physique de lithosphere, de la prospection geophysique. II a eorit plusieurs o u v ra- .ges s u r le m agnetism e terre stre , en p articu lier s u r celui des te rrito irs polon,ais, s u r la declinaison m agnetique e t le g rad ien t gravim etrique. II ecrivit auss'i au su jet de 1’apparition de la poussiere eolique en Pologne en 1928.
II a exerce p e n d an t sa vie plusieurs fonctions scientifiques; e n tre a u tre s dans r in s titu t M eteorologique de Pologne, il etait d ire e te u r de 1 ’O bservatoire A lpestre siur un som m et de la T atra — K asprow y W ierch;
il tra v a illa it aussi dans le poste m agnetique dans la p a rtie SE de la Po
logne.
— 3 5 2 ,—
Invite p a r le gouvernem ent de 1’Af'ghanistan, S t e n z passa d a n s ce pays les annees 1939— 1948 en caractere de d irecteu r d u service m eteo - rologique d e Kaboul.
A p a rtir de 1948 il etait professeur a I'U niversite de Vairsovie, fa isa n t des c o u t s e t dirigeant la chaire de l a physique de la terre. II etait p re sid en t d u Comite G eophysique de l ’A cadem ie Scientifique Polonaise e t, en outre, m em bre de ibeaucoup d ’au tres societes scientifiques de Pologne.
