ISSN 1427-549X
Katarzyna Zawilska
Uniwersytet WarmiĔsko-Mazurski w Olsztynie
Cechy j Ċzyka Hieronima Floriana Radziwiááa (na podstawie wybranych r Ċkopisów)
Hieronim Florian urodziá siĊ w 1715 roku w Biaáej (dzisiaj Biaáa Podlaska). Byá sy- nem Karola Stanisáawa Radziwiááa i Anny Katarzyny z Sanguszków, a máodszym bratem Michaáa Kazimierza Radziwiááa „RybeĔki”. NaleĪaá do rodu linii nieĞwieskiej herbu Trą- by. Na jego wychowanie i ksztaátowaną osobowoĞü bardzo silny wpáyw wywaráa matka.
Máody Hieronim odziedziczyá dobra bialskie i sáuckie. WiĊkszoĞü Īycia spĊdziá jednak na zamku w Biaáej. Z wielką starannoĞcią dbaá o swoje gospodarstwo. Uwielbiaá myĞlistwo oraz oddawaá siĊ sztuce (dziĊki jego inicjatywie w Sáucku powstaáa szkoáa baletowa), utrzymywaá grupy teatralne. ZaáoĪyá manufakturĊ, która produkowaáa sáynne w caáej Rzeczypospolitej pasy sáuckie. Nie byá natomiast zainteresowany ani karierą wojskową, ani polityczną, chociaĪ Potoccy proponowali mu kandydowanie na króla.
Mimo iĪ byá trzykrotnie Īonaty, nie dochowaá siĊ potomstwa, a kaĪda z jego wy- branek po kilku latach wspólnego poĪycia uciekaáa do rodziców. Zmará w 1760 roku w Biaáej (pochowany zostaá w NieĞwieĪu).
Radziwiáá juĪ za Īycia wzbudzaá kontrowersje i cieszyá siĊ záą sáawą. Badacze z jednej strony podkreĞlają jego ociĊĪaáoĞü umysáową, surowoĞü i podejrzliwoĞü, okru- cieĔstwo wobec Īoánierzy (zaáoĪona przez niego 6-tysiĊczna armia prowadzona byáa na wzór pruski), tendencjĊ do podkreĞlania swojego bogactwa i licznych koligacji. Z drugiej zaĞ zwracają uwagĊ na to, iĪ byá osobą nieszczĊĞliwą oraz samotną1. Zachowane teksty Ĩródáowe dopeániają tej charakterystyki. Pan na zamku w Biaáej jawi siĊ w nich jako czáowiek zafascynowany egzotyką i ciekawy Ğwiata.
Podstawą niniejszych rozwaĪaĔ są rĊkopisy przechowywane obecnie w Bibliote- ce Czartoryskich w Krakowie (sygn. 1721 II, k. 41–176). Materiaá Ĩródáowy stanowią autografy napisane po 1751 roku:
1 Zob. np. T. ZieliĔska, Magnateria polska epoki saskiej. Funkcje urzĊdów i królewszczyzn w procesie przeobraĪeĔ warstwy spoáecznej, Wrocáaw 1977, s. 76, 141; J. K. GoliĔski, „PamiĊtając o tym, Īe raz umrzeü trzeba...”. Hieronima Floriana Radziwiááa wizerunek wáasny, [w:] MiĊdzy barokiem a oĞwieceniem. Sarmacki konterfekt, pod red. S. Achrem czyka, OĞrodek BadaĔ Naukowych im. Wojciecha KĊtrzyĔskiego, Olsztyn 2002, s. 163–164; J. K. GoliĔski, „Rzeczy którymi najgodniejszego mogĊ zabawiü goĞcia…”. Dwór Hieronima Flo- riana Radziwiááa i jego rozrywki, [w:] Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, pod red.
T. Kostkiewiczowej i A. Roüko, Dig, Warszawa 2005, s. 191.
bĊdącego w domu mym, do jakiego czasu, pomiarkuje czytając áaskawy czytelnik, w któ- rym uwidacznia siĊ zamiáowanie autora do myĞlistwa i zbieractwa;
2) zalecenia związane z przyszáoĞcią synów: Edukacja, którą gdy mi Bóg wszechmo- gący pozwoli mieü dziatki, daü myĞlĊ, a w zajĞciu na mnie jakowej nieszczĊĞliwoĞci, skąd i Ğmierci, naznaczonych ode mnie opiekunów, by dziatwie mej dawali, upraszam na Sąd Boski zapozywając, gdy przeciwny temu tu opisaniu dawaü bĊdą, znakomicie oddające poglądy Radziwiááa m.in. na temat domowej edukacji, niechĊci do cudzoziemców czy surowego trzymania sáuĪby.
Fotokopia strony tytuáowej Rzeczy, którymi najgodniejszego mogĊ zabawiü goĞcia [...], sygn. 1721 II, k. 41.
Fotokopia strony tytuáowej Edukacja, którą gdy mi Bóg wszechmogący pozwoli mieü dziatki, daü myĞlĊ [...], sygn. 1721 II, k. 115.
Omawiane teksty zostaáy wydane w opracowaniu Marii Brzeziny2. W niniejszym artykule wykorzystano jednak rĊkopisy, gdyĪ są one najlepszym Ĩródáem poszukiwania cech charakterystycznych dla jĊzyka autora. Celem artykuáu jest wiĊc wskazanie naj- waĪniejszych wáaĞciwoĞci jĊzyka Hieronima Floriana (ze szczególnym uwzglĊdnieniem elementów kresowych) na podstawie ww. rĊkopisów.
2 Hieronima Floriana Radziwiááa diariusze i pisma róĪne, oprac. i wstĊp M. Brzezina, Energeia, Warszawa 1998.
Teksty zapisane zostaáy staranną polszczyzną. W zakresie grafii i ortografii zwraca uwagĊ:
– stosowanie litery ³ w wyrazach, w wyrazach z podwójnym s, np. po³sydują3 (140), exce³su (146);
– uĪywanie j w nagáosie oraz miĊdzy dwiema samogáoskami w Ğródgáosie (w wygáosie na oznaczenie joty autor stosuje y), np. Strojow (45), repetują (50), kije (132), zyjĊcy [Īyjący](144), Pokojowych (161), uznających (176);
– kreskowanie spóágáosek miĊkkich (równieĪ przed i), np. uüiecha (43), koĞüi (90), Mi- áoĞüi, Szlachüic (160), JeleĔie, DaĔiele (61), CzyĔią (74), Ĕigdy (97), Ĕiepozwoliü (158), ĞiĊ (75), PĞie (143), Ğiebie (167), DĨikie (61), LudĨie, DĨieciom (133);
– áączna pisownia niektórych przyimków, np. onich (104), ozemĞüie (120), OInteres (120), odĨiewiątey (123), ozáym (139), wpuszczy (1012), wGáowĊ, wwieku (116), w=Marszu (125), wedworze (129), wPruskim (138), zwody (100), zktorej (119), zĔich (123), zpiaskiem (127);
– pisownia áączna partykuáy nie, np. Nienabieraá (116), Ĕiebyli (117), Ĕiesą (118), Ĕie- przychodĨiáo (120), ĔiemoĪe (122), Ĕiebendąc (136), Ĕiechcąc (145), Nietrzeba (142), Ĕieprzez (121), równieĪ spójników y oraz a, np. Cnoty yMoc (108), ydoznawszy(117), ySkomuĔiy (121), apotym (138), Amiaáa (140);
– w zapisie wyrazów zapoĪyczonych wykorzystanie znaków v, x, np. Virgiliusza (121), Universalney (123), Extra (102), Xiądz (122), XiąĪąt (135), MaximĊ (151), wyexpli- kowaü (135), oraz i wbrew wymowie polskiej, np. kurtiny (89), Sentimentach (117), Rumatizmom (119), Altirelista [sic] (126);
– naduĪywanie wielkich liter;
– stosowanie kropki, przecinka, Ğrednika, czasem nawiasu, a takĪe znaku przeniesienia.
Cechy fonetyczne
WĞród osobliwoĞci fonetycznych Radziwiááa warto wymieniü:
– wymowĊ o pochylonego najprawdopodobniej jako o, np. rzĊdow, Strojow (45), znow (88), Ptakow (103), Mogá (121), gospodarzow (152), grzychow (162), Szkoá (158), rza- dziej jako u4, np. muy (41), wkturym (63), Kruliki (64), Zuáwia (95), Bug (106), Dwur (115), Pszczuáki, ruznych (117), wrublem (120), Skurze (132);
– wymowĊ u zamiast o najczĊĞciej w sąsiedztwie sonornych, np. Dum [dom] (137), bruĔ BoĪe (140), Zun [Īon] (140), apuáowa (125), ostruĪĔie (148);
3 W dokáadnie zlokalizowanych cytatach (w nawiasie podano numer karty autografu) zachowano oryginalną pisowniĊ.
4 Podobny typ wymowy zauwaĪa Barbara SmoliĔska u pisarzy póánocnokresowych, zob. B. SmoliĔska, Pol- szczyzna póánocnokresowa z przeáomu XVII i XVIII wieku na podstawie rĊkopisów Jana Wáadysáawa Odlanickiego i Antoniego Kazimierza Sapiehy, Wrocáaw 1983, s. 33.
– wąską realizacjĊ e pochylonego, gdyĪ zachowaáy siĊ zapisy i, y w miejscu tej samo- gáoski w róĪnych pozycjach, np. oĞimnaĞüie (126), PiĔiądze (146), Ĩwirzątka (66 i in.), Srybra (42), wirzchu (45), papir (102), Szalbirze (118), cztyrech (122, 140), Dopiro (126), nabiraü (137), pirwszego (127), pirwĞi (136), naypirwszych (148), Umrzyü (149), Szyrze (152), Uszczyrbek (156), rzyki (90), grzychow (162), cysarzow (104), widĨiü (117), Sáyszyü (131) Chlib, (159) kalictwa (85), zalicam (161), dalij (155);
– zanik nosowoĞci samogáoski -ą w wygáosie, np. ĝliczno (94), dwunasto (122), Monar- cho (163), Metodo (164), wyrzekno (165); jest to jedna z waĪniejszych cech jĊzyka kresowego;
– denazalizacjĊ nosówek w Ğródgáosie, np. Zaczoáem (89), napomknoá (128), WĨieli (164), garneli (161), Skad (116), pietnastu (123), UrzedĔika (175,) debiny (147), sedziami (129), MeĪowi (140), MeĪu (176);
– asynchroniczną artykulacjĊ nosówek w Ğródgáosie, np. ztond (120), zkond (122), zskąnd (126), Skond (140), dotond (98, 136), bendą (116, 120 i in.), bĊndĨie (120), rozroĞĔieĔüiem (122), na Sąnd (133), nadentych (145), Mondrego (162), po kolendĨie (169), PiĔiendzy (174), Cząmbrze (94);
– zapisy hiperpoprawne, np. zbrąmą (41), MĊtĊ (127), za SiebiĊ (172), oraz wahania w uĪyciu -ą- || -Ċ-, np. StojĊcymi (114), niech piszĊ [piszą] (121), NapominajĊc (122), Na àĊkach (123), miĊdzy sobĊ (132), zDostĊpieĔiem (141) Miąs (119), Skrzynka [skrzynkĊ] (127); mogą one Ğwiadczyü o braku poczucia normy co do pisowni tych samogáosek5;
– formy bez przegáosu, np. Zenie [Īonie] (142), Rzemiesáem (149);
– odróĪnianie dwóch gáosek: dĨwiĊcznej J i bezdĨwiĊcznej F; autorzy pochodzący ze wschodnich terenów Rzeczypospolitej dobrze sáyszeli róĪnicĊ miĊdzy nimi, co odzwier- ciedla siĊ w braku báĊdów ortograficznych; w analizowanych tekstach odnotowano takĪe uĪycie h protetycznego: harmat (42, 43), harmatki (126);
– zachowanie miĊkkiego F: chiba (116 in.);
– wystĊpowanie Ĩ w miejscu z: Ĩwirza (48 i in.), ĨwierzyĔcu (62), Ĩwierzynne (161) przeĨ- wisko (89), wĨĔieĞü (162), ĔieĨwietrzysz (143), ĔieĨjadszy (173), ĨĔich (70), Ĩwielką (76), jest to kolejny element kresowy w jĊzyku Radziwiááa;
– mieszanie s oraz š, np. Gáusce ‘gáuszce’ (76), skodliwe (132), Szkrupuáem (118), Szkru- puá (122)6, w wyrazie Polszcze utrzymuje siĊ grupa šþ;
– wymowĊ grup -cja jako -üia, np. RekogĔiüia (121), konstytuüie (129), korupüią (131)7; – liczne ubezdĨwiĊcznienia: kref (106), tesz czasem (121), tesz powiĔien (122), po- rzątkiem (92), Porzątku (128), cisz kanalia (155), Mariasz (171), znacznie rzadziej udĨwiĊcznienia zachowane dziĊki zapisom, np. ProĨbĊ (150), Cháobskiey (160), Lidzba (166);
5 Przykáady tego typu wystĊpują w XVII-wiecznych tekstach drukowanych, zob. np. U. Borzywoda, Fone- tyka z fonologią, [w:] Polszczyzna XVII wieku. Stan i przeobraĪenia, pod red. D. Ostaszewskiej, ĝląsk, Katowice 2002, s. 56.
6 Mogą to byü jednak pomyáki piszącego.
7 Podobne przykáady zob. M. Brzezina, Zapisy typu „ambicia”, „penĞia”,”okaĪia” w „Diariuszu” Hiero- nima Radziwiááa z r. 1747, „JĊzyk Polski” 1972, s. 118–124.
(159);
– zaimek kaĪdy wystĊpuje w postaci KuĪda, kóĪdy (47 i in.), charakterystycznej dla wschodnich gwar i polszczyzny kresowej8.
Cechy fleksyjne
W odmianie wyrazów warto odnotowaü istnienie wielu form róĪniących siĊ od jĊzyka wspóáczesnego:
– w C. l. poj. rzeczowników mĊskich wystĊpują wahania w rozkáadzie koĔcówek -u || -owi, np. Imieniowi Swemu (140), na co ta Cháopowi biegáoĞü (158) || MeĪu Jako Gáowie (176), jako Ĩwirzu drapieĪnemu (109);
– M. l. mn. rzeczowników mĊskich zachowuje koĔcówkĊ -a w wyrazach pochodzenia áaciĔskiego, np. dekreta [...] horyzonta (144), grunta (147), profita (148), Frukta (148), urzĊda (159), Interesa (163);
– w D. l. mn. rzeczowników mĊskich powszechna jest koĔcówka -ów, np. kundlow ob- rywaczow (64), stolarzow (88), gospodarzow (152, 157), z racji koronacji cysarzow (104), plotkarzow by nie trzymali (185), calow 12 (95), Ma calow 112 (93);
– w N. l. mn. rzeczowników twardotematowych wystĊpuje czĊsto koĔcówka -y, np.
temi czasy (42, 87) [z] Skutki (113), ztymi pany (155), záemi Sáowy (161), ze Psy [...]
Stojącymi (114);
– B. l. poj. przymiotników rodz. ĪeĔskiego ma sporadycznie zachowaną koĔcówką -Ċ typową dla autorów kresowych, np. na RatuszowĊ lub zamkowĊ WieĪą (43);
– N. l. mn. przymiotników pojawia siĊ z nowym w ówczesnym jĊzyku literackim zakoĔ- czeniem -emi, np. Prawdziwemi, Ĕiewidanemi (97), [z] Skutki Slicznemi (113), zPocz- üiwemi LudĨmi (141), Zelaznemi potraktowaü Manelkami (152), záemi Sáowy (161);
– zaimki on, ona, ono zachowują w przypadkach zaleĪnych jeszcze dawne, staropolskie for my pochodzące od tematu on-, np. Bowiem onego (158), Pokarm Onych (119), Ojcow onych Dobra (158), onych trzymając (160), gdy onym miáoĞü (160), onym Ğwiad- cząc (160), Mogá one zakoĔczyü (121), Pojąwszy One doskonale (134), wone (139); na Kresach póánocnych utrzymują siĊ aĪ do XIX wieku9;
– imiesáowy na -wszy i -szy wystĊpują w starszej postaci, niespotykanej juĪ w jĊzyku literackim, np. Wpadszy (100), Dorozszy [dorósászy] (120), wyrzekszy (120, 165), przyrzekszy (141), przywykszy (123), Postrzegszy (128), odĔiosszy (143).
8 Zob. C. Kosyl, WáaĞciwoĞci fonetyczne polszczyzny kresowej w 1. poáowie XVIII wieku (na przykáadzie jĊzyka mieszczan hrubieszowskich), „Studia z Filologii Polskiej i SáowiaĔskiej” 1978, t. 17, s. 112.
9 B. SmoliĔska, op. cit., s. 96.
Cechy skáadniowe
W zakresie skáadni godne uwagi są nastĊpujące wáaĞciwoĞci:
– w związkach podmiotu z orzeczeniem pojawia siĊ brak zgody pod wzglĊdem rodzaju, np. [Īubrzątka] Same co do Jednego wypadli (101); [okazy] Srodze byli dĨiwaczne (110), Cechy onych zawsze byli odkryte (158), Süienüie ‘nauki’ [...] bez DĨieĔ rozáo- Īone by byli (125); tego typu kon struk cje z orze czeniem mĊskoosobowym przy pod- miocie niemĊskooso bo wym spotykane byáy na Kresach pod wpáywem rus kim jeszcze w XIX wieku;
– archaiczne konstrukcje dopeánieniowe:
• D. > na + B.: Czekam jeĞieĔi (70), Czekaü miĊ pewĔie Ĕie bĊdĨie (125);
• C. > do + D.: Ma na sobie áuskĊ karpiey podobnĊ (95);
– niektóre przyimki tworzą osobliwe konstrukcje, gdyĪ wystĊpują w innym niĪ wspóá- czeĞnie znaczeniu:
• bez > przez: Kture bez czáeka jak […] bez kaczkĊ siĊ przemkĔie (119), bez dĨieĔ (125), bez dĨieĔ Bez czĊste bywaĔie (173);
• dla > z powodu: na Ĕic zgodnymi dla DĨikoĞüi wrodzoney (110), DajĊ radĊ dla uĔik- nieĔia kary (139), których tu dla szczupáoĞüi mieysca Ĕiemogąc wyraĨiü (146);
• ku > do: ku lat TrzydĨiestu (138);
• od > przez: Od mej matki zaáoĪona (85), Wodzony od IMoĞüi zanos (140), od Nich záapanego (103), odĔich bĊdąc przyjĊüi (134), Matka Wasza Jest zle [...] od Oyczyma Traktowana (172);
• przez > z powodu: Īe Drudzy po kilka Sáuchają [mszy ĞwiĊtych], Przez bigoterią (143);
• za > na: Do Polski za Urlopem MajĊ powracaü (138)10.
Leksyka
Oprócz wielu leksemów áaciĔskich, które moĪna uznaü za archaizmy, w rĊkopisach Radziwiááa odnaleĨü moĪna duĪą grupĊ zapoĪyczeĔ wschodniosáowiaĔskich11:
• bajdak z rus. ‘rodzaj odkrytego statku, szybka áódĨ kozacka’: Nawigaüią tysz zruĞi chcąc mieü Baydakami pod ³amsáuck czyĞüiü rzekĊ spomĔianą rozkazaáem […] (90), SL notuje jako przestarzaáe;
• cháystek z rus. cháystok ‘maáy batog’, przen. ‘chudopachoáek, hoáysz’, ‘czáowiek pogar- dzany, niemający powagi, znaczenia’: takowego tedy Cháystka OrzĔiy Niech üiĊ Ĕieuczy rozumu (152) Zwaü by ĞiĊ powinna takowego Cháystka (167), by ĞiĊ ten Cháystek na Niey ĔieznĊcaá (172);
10 Podobne przykáady odnotowaá u Fredry Jan Zaleski: JĊzyk Aleksandra Fredry, cz. II. Fleksja, skáadnia, sáowotwórstwo, sáownictwo, Zakáad Narodowy im. OssoliĔskich, Wrocáaw 1975, s. 108.
11 Znaczenia wyrazów zostaáy sprawdzone w: Sáowniku jĊzyka polskiego XVII i 1. poáowy XVIII wieku (SXVII), sáowniku Lindego (SL), Sáowniku jĊzyka polskiego, pod red. Karáowicza, KryĔskiego i NiedĨwiedzkiego (SW) oraz Sáowniku jĊzyka polskiego, pod red. Doroszewskiego (SD).
notuje hasáa;
• hultaj z rus. hultáj ‘áobuz, wáóczĊga’: takowi Dają hultaje raüiĊ (154);
• moáodzica < moáodyca z ukr. moáodycia ‘máoda kobieta, máoda mĊĪatka’: na Dobra, y Pana Samego Bokie PaĞü moĪe ĔiebáogosáawieĔstwo zraüiy MoáodĨic yStruĪek DĨiew- czyn Idących do Dworu na Struszki pod pretextem robot Jakich Dwornych […] (157), w SD notowane jako przestarzaáe;
• kaniuk(a) z ukr. kaniuka ‘kania; myszoáów’: Polowanie z Sokoáami na ruzne Ptastwo, jako to Czaple, kaniuki […] (65), SD nie notuje hasáa;
• áapeü z rus. áapotniki ‘obuwie zrobione z áyka, skóry, sáomy, itp.’ zwykáe w lm: àapet- kami, [z] samodziaáu kontuszami […] NaywiĊcey Ukaraü moĪna (159);
• otoman < ataman z ukr. ‘wyznaczany lub wybierany dowódca wojsk i naczelnik osiedli kozackich’, tu ‘przeáoĪony nad dziesiĊcioma polującymi’: […] co sto ludzi otoman.
DĨieĞiĊüiu tedy Otomanow są tedy są wkomendĨie SotĔika (71), SD notuje hasáo ata- man;
• pienka z ros. penɖka ‘konopie’ Lnem abarĨiey PieĔką, tojest polnym towarem ĪyczĊ handlowaü (148);
• sobaczy z ros. sobaka ‘taki jak u psa; psi’: Sobaczą ma wsobie naturĊ (160);
• sotnik z rus. w SW odsyáacz do setnik ‘przeáoĪony nad stu ludĨmi, Īoánierzami, doma- mi’: [...] są wkomendĨie SotĔika (71), w SD notowane jako dawne;
• suak < suhak z ukr. ‘zwierzĊ z rodziny antylop’: Suakow miaáem Dwoch od IWMci Pana Hetmana Wlk.(112), SXVII notuje hasáo suhak;
• ukaz z ros. ‘rozkaz’, tu ‘zalecenie’: PodstaroĞüi ma ten Ukaz od Moskiewskiego Srozszy (70).
Typowe dla Radziwiááa – naleĪy je uznaü za elementy kresowe – są takĪe:
– zaimki w postaci kaĪden, któren;
– rzeczownik mieszczaĔczuk (158, 159) z sufiksem -uk, charakterystycznym dla jĊzyka ukraiĔskiego;
– zdrobnienia w funkcji neutralnej, np. koáderka, pawilonik (118), porządeczek (119), kulbaczka, rządzik, konik (124), piedestalik, namiocik (127), braciszek (132), przesia- danka (139), sznureczek (153).
*
Omówione cechy jĊzyka Hieronima Floriana Radziwiááa wskazują na jego kresowe pochodzenie. Elementy te najáatwiej moĪna dostrzec w zakresie fonetyki (gdy analizuje siĊ zapisy bliskie Īywej mowie) oraz sáownictwa. PoniewaĪ niniejszy tekst nie daje peá- nego obrazu polszczyzny, jaką posáugiwaá siĊ dziedzic dóbr w Biaáej, warto poĞwiĊciü temu autorowi kolejne szczegóáowe studia, tym bardziej Īe miaá on wyrobione pióro, a jego rĊkopisy są ciekawe i barwne dla wspóáczesnego czytelnika, m.in. z powodu stoso- wania duĪej liczby sentencji, przysáów (niektóre utrzymaáy siĊ do dzisiaj) czy związków frazeologicznych mających ekspresywny charakter.
Teksty Ĩródáowe
Biblioteka Czartoryskich w Krakowie: Pisma treĞci gospodarczej, pedagogicznej i myĞliwskiej Hieronima Radziwiááa, sygn. 1721 II, k. 41–176.
Hieronima Floriana Radziwiááa diariusze i pisma róĪne, oprac. i wstĊp M. Brzezina, Energeia, Warszawa 1998.
Sáowniki
SD – Sáownik jĊzyka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. 111, PWN, Warszawa 1958–
1969.
SL – Sáownik jĊzyka polskiego przez M. Samuela Bogumiáa Linde. Wydanie drugie, poprawione i pomnoĪone, t. 1–6, Zakáad Narodowy im. OssoliĔskich, Lwów 1854–1860.
SW – Sáownik jĊzyka polskiego, pod red J. Karáowicza, J. Karáowicza, A, KryĔskiego, W. NiedĨwiedzkiego, t. 1–8, Warszawa 1900–1927.
SXVII – Sáownik jĊzyka polskiego XVII i 1. poáowy XVIII wieku, [online] <htpp//:sxvii/pl (SVXII)>
(dostĊp 14.09.2013).
Ɋɟɡɸɦɟ
Ɉɫɨɛɟɧɧɨɫɬɢ ɹɡɵɤɚ ɂɟɪɨɧɢɦɚ Ɏɥɨɪɢɚɧɚ Ɋɚɞɡɢɜɢɥɥɚ (ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ ɢɡɛɪɚɧɧɵɯ ɪɭɤɨɩɢɫɟɣ) ɂɟɪɨɧɢɦ Ɏɥɨɪɢɚɧ Ɋɚɞɡɢɜɢɥɥ (1715–1760) í ɨɞɢɧ ɢɡ ɫɚɦɵɯ ɤɪɭɩɧɵɯ ɦɚɝɧɚɬɨɜ Ɋɟɱɢ ɉɨɫ- ɩɨɥɢɬɨɣ, ɜɥɚɞɟɥɟɰ ɢɦɟɧɢɹ ɜ Ȼɹɥɨɣ (ɜ ɧɚɲɟ ɜɪɟɦɹ Ȼɹɥɚ ɉɨɞɥɹɫɤɚ) ɢ ɋɥɭɰɤɟ. ɋɨɜɪɟɦɟɧɧɵɟ ɢɫɬɨɪɢɤɢ ɩɨɞɱɟɪɤɢɜɚɸɬ ɫ ɨɞɧɨɣ ɫɬɨɪɨɧɵ ɟɝɨ ɞɨɫɬɢɠɟɧɢɹ ɜ ɨɛɥɚɫɬɢ ɯɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɦɟɰɟ- ɧɚɬɫɬɜɚ (ɛɵɥ ɨɫɧɨɜɚɬɟɥɟɦ ɛɚɥɟɬɧɨɣ ɲɤɨɥɵ, ɫɨɞɟɪɠɚɥ ɬɟɚɬɪɚɥɶɧɭɸ ɬɪɭɩɩɭ), ɫ ɞɪɭɝɨɣ ɫɬɨɪɨɧɵ – ɟɝɨ ɷɤɫɰɟɧɬɪɢɱɟɫɤɭɸ ɥɢɱɧɨɫɬɶ ɢ ɠɟɫɬɨɤɨɫɬɶ ɩɨ ɨɬɧɨɲɟɧɢɸ ɤ ɩɨɞɞɚɧɧɵɦ. Ʉɧɹɡɶ ɨɫɬɚɜɢɥ ɛɨɝɚɬɨɟ ɪɭɤɨɩɢɫɧɨɟ ɧɚɫɥɟɞɢɟ, ɤɨɬɨɪɨɟ ɞɥɹ ɢɫɬɨɪɢɤɚ ɹɡɵɤɚ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɛɟɫɰɟɧɧɵɦ ɢɫɬɨɱɧɢɤɨɦ ɞɥɹ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ ɟɝɨ ɢɞɢɨɥɟɤɬɚ. ɐɟɥɶ ɧɚɫɬɨɹɳɟɣ ɫɬɚɬɶɢ – ɩɨɤɚɡɚɬɶ ɫɚɦɵɟ ɯɚɪɚɤɬɟɪɧɵɟ ɱɟɪɬɵ ɹɡɵɤɚ Ɋɚɞɡɢɜɢɥɥɚ.
Summary
Hieronim Florian Radziwiáá’s language features (on the basis of chosen manuscripts) Hieronim Florian Radziwiáá (1715–1760) was one of the most powerful magnates of Polish- Lithuanian Commonwealth, the owner of residencies in Biaáa (now Biaáa Podlaska) and Sáuck.
Historians point out on the one hand his achievements as a patron of art, founder of a ballet school and a supporter of a few theatres but on the other hand they describe him as an eccentric and cruel person for his serfs. The prince left rich written heritage (diaries, messages, letters) which is an invaluable source for study on the author’s idiolect. The aim of the paper is to show the most important features of Radziwiá’s writing with the emphasis on eastern elements of the language on the basis of chosen manuscripts kept in Czartoryscy Library in Kraków.
Key words: language history, manuscripts, idiolect.
