Piotr FILONOWICZ
EHel dolny w
anłykliniegodowskiei
WSTĘP
Podczas wykonywania zdjęcia geologicznego na arkuszu Słupia Now.a w skali 1 : 50 000; w latach 1955-1960, zarejestrowano nowe szczegóły
budowy geOlogicznej dotyczące antykliny godowsk'iej. W tym czasie zo-
stała również zebrana i następnie oznaczona fauna z warstw eiflu dol- nego. W tym miejscu dziękuję dr H. ZakoiWej, dr Cz. Zakowi oraz mgr M. Pajchlowej za przejrzenie tekstu i poczynione uwagi.
RYS HISTORYCZNY
Wychodnie dewonu okolic Godowa i Dołów Opacich były opisywane przez A. Michalskiego, G. GuricM (1896), D. Sobolewa (1909), J. Siemi- radzkiego (1922), J. Czarnockiego (1919, 1950), J. Samsonowicza (1929) i A. Morawieckiego (1960). Na tym obszarze J. Czarnocki wyróżnił siodło
godowskie, a następnie antyklinę godowską, załączając mapę geologiczną odkrytą w skali 1 : 25 000. J. Samsonowicz, po odkryciu nowych wy- chodni dewonu i permu w okolicach Nosowa i Mnichowa, na mapie getologicznej odkrytej w skali 1 : 100000 zaznal:!zył elewację transwer-
salną Godowa w obrębie strefy antyklinalnej godowsko-mnichows'kiej. A. MoraWiiecki opracował piaskow.ce dolnodewońskie pod względem pe- trograficznym.
PRZEGLĄD ODSŁONIĘĆ
Opisane pomzeJ ważniejsze odsłonięcia utworów paleozoicznych po-
zwalają na prześledzenie i odtworzenie zaTysu budowy geologicznej antykliny godowskiej. Utwory jądra antykliny gbdowskiej, reprezento- wane przez dolno dewońskie piaskowce zsylifikowane, odsłaniają się
w sztolni (fig. 3) oraz w łomach leżących na .północnym Zboczu doliny godowskiej. Na południowym zboczu tej doliny znajduje się wcięcie
erozyjne, którego profil przedstawia fig. 4. Są to margle i mułowce pół
nocnego ,skrzydła antykliny godowskiej. Pozostałe opisane w tym roz- dziale odsłonięcia reprezentują fragmenty południowego skrzydła anty- kliny godowskief i tak fig. 5 'przedstawia odsłonięcie erozyjne margli
352 Piotr FiloflQwicz
- - - - ._._-_.
_ _
.- -- - - - --_. - - - -o
~Omk'====~====6=~~'
. ' ~1~3k:: : :J'~5~6
§i~~~~)7[}:/{J8 ~WHW1l9 g ' 01:v:< v: I" 0 12
-7-- 13 1:1.n..14 • 15 , 16 O /7
Fig. 1. Szkic geologiczny z-akryty antykliny godowskdej Geological drUt map of the Godów anti.cline
d e w D n d D l n y: l - piaskowce zsyllfilrowv.ne t Iły; d e- won środk'Owy (elfel): 2 - ~ di.aste, margle I dc- lomity; dewc'n śr'Odkowy (żywet dOlny): 3 - dolomity; ce c h 8 Z t Y n: 4 - r2llepleniec; t !l' i as d D l n y:
5 - zll.epteilce, pla.skcwce I iły; trias śr'Odk'Owy: 6 - wapleil muszll.'OwY; czwartorzęd - !plejst'Ocen: 7 - gliny zwałcwe; 8 - pta.sk1; 9 - less 8!P1as/lJcZony; 10 - 1_;
czwartcrzęd - hcl'Ocen: 11 - deluwia; 12 - aluwia;
13 - wąwozy erozyjne na leesa.cb; 14 - łomy I kamIenlOł'Omy;
15 - punkty 'Obserwacyjne; 16 -:IlWlIły; 17 - szybiki L D W e r D ·e v c n 1 a n: 1 - sillclfied sandstones, clays;
Mtddle Devonlan (EUEll1an) 2 - argillaceous Bha- las, marla and dclcmltes; M1ddle Devonlan (L'Ower Givetian): 3 - dolomites; Zechsteln: 4 - c'OngI'O- merates; L'Ower Trlassi'C: 5 - COngł'Omera.tes, sand- stones and clays; M l dd le T r l as s I c: 6 - Muscbelkalk;
Q u a t e r n a. r y - P I e i s t D C e n e: 7 - b'OUldęr clay; 8 - sandos; 9 -IDess wlth sand; 10 -I'Oe88; Q u a t e r n a r y - H c- I D C e ne: 11 - hlll-wash; 12 - e.}[uvlum; l3 - erosive re- vlnes an IDees; 14 - quarries; 15 - points ot observatlon;
16 - dumps; 17 - llest pits
353
Eifel dolny w an'tyklinie godowskiej
--~~---
o
750mb'==============~'
Fig, 2. Szkic geologiczny odkIry,ty antykUny godowskiej Solid geological map oi 1he Godów anticline
d e won d 10 1 n y: 1 - <pIaskowce myl1flkowane I Iły; d e- won środkowy (eUel d'o[ny): 2 -Iły, łUiPlkI1-mar- gle; 3 - mal'g'le 1 mułowce mru-g'J.1ste; 4 - wa.plewe; d e won
środkowy (eUel górny): 5 - dolomity płytkowe;
d e won ś r o d k o w y (li; y wet d o l n y): 6 - do.lom1ty;
cechsztyn: 7 - ~lep1enlec; trias dolny (dolny i śr o dk owy P s try p las kow I e c): 8 - piaskowce i t!ły; t r I a s d o [ n y (r e t) : 9 - pla.slkowce; t r I a s
ś r o d Lk o w y: 10 - wapIeń m1lSlillowY; 11 - bieg I upad warstw; 12 - dySlOkacje
L o w e;r D e von I Ił. n : 1 - sIJllclfl.ed II&IlidBtones, c1ays;
M I d d l,e D e von i a n (II. o w e r E U e 11 a n): 2 - olaY&, shales and mads; 3 - mula and. marly slitatones; 4 - 11me- stones; M I d d l e D e von I a n (U p P e r E U e l i a n) : 5 - piaty dolomites; M I d d l e i> e v o 111 i a n (L o w e r Givetian): 6 -dolomitea; ,Zechatein : 7 - con- glomerates; L o w e r T rl.assi c (L ower a nd MI d dl. e Varlegated Sands,ton,es): 8 - sandstones and clays; Lower Triassic (R6th): 9 - sandstones;
M i d d l e Tri a s s i c: 10 - MUSlChelkalk; 11 - strlke and dlp of st1'&ta; 12 - dlSl.ocatioIl5 '
w wąwozie lessowym na zachód od Świśliny, fig. 6 - nieczynny kamie- niołom dolomitów na zachodnim zboczu doliny Świśliny i fig. 7 - ka-
mieruołom dolomitów "Biskupie Doły" na wschodnim zboczu doliny
Świśliny.
354 Piotr FiloD'Owicz
Najważniejszym odsłonięciem jądra antykliny godowskiej jest sztol- nia. Biegnie ona prostopadle do biegu warstw piaskowcówzsylifikowa- nych, które widoczne są również w nieczynnych łomaoh, położonych na
północnym zboczu doliny godowskiej. Wejście do sztolni (fig. 1, punkt obserwacyjny 1) jest częściowo zasypane lessem, natomiast wewnątrz
sztolni, pomimo nie istniejącej już obudo,wy, można prześledzić i sprofi-
lować warstwy piaskowców i iłów dolnego dewonu. Profil wschodniej
ściany sztolni jest przedstawiony na fig. 3. Z profilu tego wyniką, że
NE
9 ...
_--=5:;..,_..--:,'P
m~8 Ebi}j#§9 mlD Eił1l D72 /13 c::====
14Fig. 3. Profil jądra antykliny godowskiej wzdłuż wschodnie.j śeiany sztolni Profile of core of Godów aJlltidine along' eastern wall of drUt
. d e won d o I n y: l - piaskowce zsyltllkowa.ne gruboławlcowe i płyt<k:owe; 2 - :pias-
kowce .różnoz1ar.nl9te; 3 - zlepl.eniec drObnozia.rn1sty; 4 - iły, mułowce 1 piaskowce
c1enkopłytJrowe; ,5 - iły ziedone, czerwone i fiOletowe; 6 - mułOwce l1a.ete i margliste;
dewon środk,owy (e11el): 7 - margle, i ·muŁowce z dendrytami; trias:
8 - piaskowce i lly czerwone środkowego, ,pstrego pl&ekowca; 9 - piaskowce jasne retu; 10 ,-'margie i wapienie - włlipień mUS2l1owy; 11 - 21W1etmeliny w atrafa<ih zabu-
rzeń tektonicznych; c z war t o r z ę d: 12 - lessy 1 pdaskt; 13 - płllSZC'<lY'ZDY nasu-
męć; 14 - B2Itoln1.a
L o w e r D e von 1 a n': 1 - sUlc1fled sandstones, th4okbedoded and plBltY;2 - unequi- granuilar sandstones; 3 -'- fin68'1"atned conglom,erate; 4 - Olays, silt81lones andthln-plaw II8JldBtones; 5 -'- green, red and pur:ple clays; 6 - clayey and marlLy sl:ltston(l6; M I. d d l e D e von 1. a n (1!l1feUan): 7 - xn.arls 81nd sandstones wLth deIlodrites; T r 4 a 8 sl c:
8 - san.d&tones and red clays of Wddle Va.r1egated Sa.ndstone; 9 - l1ght-coJ.oured ROtlh· sand&ton(l6; 10 - marls ',and llmes,tones - MUErohetka1k; 11 - rock w8IBte in zon.es ot tecton1c d1sturbances; 12 - Q u a t e r n a, r y depooslts: lOesses and 88nd8; 13 - pla.- nes ot overthrusts; 14 - dritt
piaskowce zsy1ifikowane ... łupki ilasto-mułkowe i iły dewonu dolnego
tworzą .asymetrycznąantyklin~, o bardziej stromym i zaburzonym strukturalnie skrzydle północnym. W śro-dkupr.zegwbu tej antykliny piaskowce zsylifikowane są silnie potrzaskane, a iły w pewnych miej-
Eifel dolny w antyklinie godowskiej 355
scach całkowicie wyciśnięte, podczas gdy w innych miejscach tworzą
nietegtllarne soczewkowate skupienia. Piaskowce kwarcytowe północ~
nego skrzydła antykliny upadają stromo w kierunku północnym. W od-
ległości około 20 m na północ od jądra ,antykliny warstwy są silnie za- burzone i prawdopodobnie przefałdowane, gdyż wykazują upady· po-:-
łudniowe. Na piaskowce dolnego dewonu w kierunku południowym na-
sunięte są margle i mułowce eiflu do'lnego. Amplituda nasunięcia, które
nastąpiło wskutek przefałdowania warstw dolnego dewonu, wynosi
około 30 m.
Dalej w kierunku północno-wschodnim sztolnia wchodzi w piaskowce retu 1. Warstwy ,występujące w północnym skrzydle antykliny nie zo-
stały dokładnie prześledzone, gdyż na pewnych odcinkach sztolnia bieg-:- nie w strefie zwietrzałej i silnie zaburzOliej tektonicznie. Oprócz pias- kowców k,warcytowych, jasnoSlzarych, zazwyczaj bardzo silnie spęka.;.
nych, przewarstwionych Iłami i mułowcami, występują piaskowce różno
ziarniste. W piaskowcach tych widoczne są skupienia drobnego żwirku
kwarców szklistych. Dość gruba seria piaskowców różnoziarnistych, nie- kiedy słabo zsylifikowanyoh, występuje przy końcu sztolni, w pobliżu
kontaktu z marglami eiflu dolnego.
W skrzydł'e południowym antykliny warstwy są słabiej zabur,zone tektonicznie. Występują tu przede wszystkim piaskowce zsylifikowane, o teksturze warstwowej, wykształcone w postaci ławic od 0,2 do 0,5m~
atzadziej do 1 m miąższości. Bardzo ,często piaskowce są przewarstwione
iłami . i mułowcami koloru zielonego, fioletowego lub wiśniowego,
o grubości 1-:-1 Dem, rzadziej do 30 cm. Widoczne są również serie pias- . kowców cienkopłyrtkowych, 2-:-10 cm grubości, z wkładkami iłów i mu-
łowców, przeważnie o pstrym zabarwieniu. Niektóre wkładki muł,Qw
ców posiadają niewielką ilość węglanu wapni'a. Cienkie ławice piaskow- ców często wyklinowują się i na ich miejscu pojawiają się iły lub-
mułowce. Niekiedy występują piaskowce kruche, słabo zsylifikowane,
różno'ziarniste, o lepiszczu ilastym. Na poprzecznych płaszczyznach tych pi'aSlkowc6w WIdać często slroś. . ku ieniami i smu,...
gami drobnych ziarn kwarcu. Niektóre ławice piaskowców mają o elen.
szarobrązowy, wskutek przesycenia związkami żelaza. W pobliżu prze:- gubu antykliny piaskowce zsylifikowane są przeważnie koloru jasno- szarego, podczas gdy w południowo-zachodniej części sztolni mają· częstO'
barwy żółtoróżowe, fioletowe i czerwone. . .
Wyższe warstwy widoczne są w nieczynnym kamieniołomie przy
wyjściu ze szto1ni. Są to piaskowce kwarcytowe, grubopłytowe, jasno:- szare i różowe, mocno spękane, o nierówny.chpłaszczyznach sedymen:- tacji, cżęsto pokrytych wgłębieniami i różnego kształtu wy.pukłośc-ianii
o chail'akterze spływowym. W ich stropie występują piaskowce zsyli:"
fikowane, gru,bołEi.wicowe oraz zlepieńce, w skład których wchodzi drob- ny żwirek kwarcowy, o marI]lach .do 3 cm średnicy. W zlepieńcach wi- doczne są rÓWnież drobne okrucihy. minerałów obcych oraz otoczaki zielonyoh łupków ilastych, Warstwy piaskowców zsylifikowanych po-
siadają uławicenie przekątne, w związku z czym są one podobne dO' piaskowców retu.
l Dane według A. MOfawleck:!ego (1960), gdyż w miejscu .gdzie. WystępuJ" margle elfi'll!
1 piaskowce retu .BZtolnia Jest niedostępna.
356 Piotr Filonowicz
Najwyższe prześledżone warstwy dolnego dewonu występują w dnie i na południowym zboczu doliny godowskiej. Są to piaskowce zsylifiko- wane, płytowe i gruboławicowe, o zabarwieniu szarożółtym lub wiśnio
wym. Niektóre ławice posiadają teksturę zrostkową. Luźne bloki tych
gru,boławicowych piaskowców leżą w małym wąwozie lessowym,
na
warstwach eiflu dolnego, jako deluwia (fig. 1, obok punktu obserwacyj- nego 4). W południowym skrzydle antykliny godowskiej nie zaobser.,.
wowano przejścia od warstw dewonu dolnego do dewonu środkowego.
1m
Fig. 4. Odsłonięcie margli i mułowców w południowym Z'boczu doliny godowskiej Outcrop of marls and siltstones in southern slope of Godów valley
d.ę won Ś r o d k o w y: 1 - iły pstre; 2 - mułowce ~l1e z Wlkładkamd' łupkóW pstrych; 3 - mułowce margliste ż6},te. zielone 1 kawowe; 4 - ~e z dendrytami Młte 1 kawowe; 5 - piask:owce lSal'e; czwartorzęd: 6 - g!ldaJ.a pilloll2lCZY'&ta: 7 - less; 8 - deluWia.
M 1 d d ł e D e von 1 a. n: -1 - varlegated clays; 2 - yBllowlfib"1!l'ey sUtstones wIA;h intercda.tlons of vartega.ted shdes; 3 - yellow, green 11100 brown marly s11t&tones;
4 - yelJ.oW' a.nd brown marls with den.dr1tes; 5 - gray saDidstones; Q u a. t e r n a r y:
6 - sandy c!l.ay; 7 - loess; 8 - hill wa.sb
Fig. 5. Odsłonięcie margli w wąwozie
lessowym na za'chód od Świ-
Wny ,
Outcrop of marls in loess ra- vine west of Świślina creek
dewon śro,dkowy - eifel
d o In y: l - wa.piellJl.e margł19te;
2 - mll.l·~e z Wlkladkam1 wa.pien1 bulastych; 3 - mułowce margliste;
4 - ma.rgle; czwa.rtorzęd: 5 - deluwia - pia.sk1, bloki i głazy pias- kowców 2l8yl1!1kowMtych; 6 - less
Mlddle Devonla.n - Lower
E i f e l 1 e. n: 1 - ma.rly l1mestones;
2 - mam Wil.th lnterca.la.tlons of D.O-
dular l1mestones; 3 - ID.84'ly eUt- stones; 4 - marts; Quaternary:
5 - łill!l-wash - l!&IldS, boulders and block.B of stlIIelt'1ed sandstones.:
e --'loeaa '
Wyższe warstwy dewonu widoczne są w małym wcięciu erozyjnym w południowym zboczu doliny godowskiej (fig. 1, punkt obserwacyjny 2 i fig. 4). Są to iły i łupki ilasto-piaszczyste oraz mułowce margliste
Eifel dolny w· antyklinie godowskiej 357
i margle z dendrytami. Mułowce margliste i margle są szarożółte
i kawowe, podczas gdy łupki ilasto-piaszczyste oraz iły mają barwy pstre (zielone, żółte, kawowe i czerwone). Wkładki pi'askowców drobno- ziarnistych są ' koloru żółtoszarego. Podobne warstwy zostały stwier~
dzone w :szto1ni, w północnym skrzydle antykliny godowskiej. Ponieważ
w tych utworach nie stwierdzono dotychczas f,auny, wobec tego tylko na podstawie analogicznej litologii warstw eiflu dolnego w Grzegorzo- wicach można je ~aliczyć do dewonu środkowego.
Wyższe warstwy dolnego eiflu występują w szybiku, obok za·budo-·
wań Kolonii Godów (fig. 1, punkt obserwacyjny 3) i reprezentowane są
przez mułowce szaro wiśniowe z wkładkami margli. Znaleziona na zwa-
łach fauna ramienionogów i koralowców jest często impregnowana
związkami żelaza. Poza licznymi koloniami Favosites goldjussi eifelien·
sis (P e n e c k e) zebTano· tam następujące formy koralowców, ramiemo- nogów, tentakulitów i trylo·bitów:
Chaetetes barrandi N i e h o l s o n HeIioHtes porosus (G o l d f u s s) Syringopora sokolovi S t a s i ń s k a Thamnopora mieropora L e e o m p t e Calceola sandalina L a m a rek Breviphrentis multiseptatus (G li r.) Ptenophyllum torquatum (S e h l li t e r) Blothrophyllum irregulare R 6 ż k o w s k a Ceratophyllum typus G li r i e h
Pseudozonophyllum halii Wed e k i n d
Rhopalophyllum heterophyIlum (E d war d s et H a i m e) Platyorthis opercularis (Ve r n.)
Rhipidomella subcordiformis (K a: y s e r) PhoUdostrophia lepis polonica B i e r n a t Chonetes subquadratus A. R o e m e r.
Schellvienella ef. maior (F u e h s)
HysteroIites alatiformis variabilis B i e r n a t Atrypa veristriata B i e r n a t
Hysterolites intermedius intermedius (S e h lot h.) Schizophoria interstrialis B i e r n a t
Reticuralia curvata (S c h lot h.)
Uncinulus orbignyanus eifeliensis B i e r n a t Camarotoechia hexatoma (S e h n u r)
TentacuIites schlotheimi Kok e n
Phacops latifrons grzegorzowicensis K i e l a n
Podo'bne utwory występują w dolinie erozyjnej, położonej w obrę.bie południowego skrzydła antykliny go dows'kiej. Występują tu również mułowce margliste, szare i popielate, . z obfitą fauną. W wyższych
seriach spotyka się pojedyncze korale. Natomiast występujące w stropie margle, z wkładkami zbitych wapieni bulastych o barwie czerwonej i ,niebieskiej, pozbawione są fauny.
Warstwy te są silnie 2aburzone, przy czym bardzo wyraźnie zazna-
lCzają się płaszcżyzny kliważu. W mułowcach występuje następująca
fauna: .
Kwarialn1k Geologiczny - 8
358 Piotr Filonowicz
Favosites goldfussi eifeliensis (P e n e c k e) Chaetetes regularis L e c o m p t e
Thamnopora micropora L e c o m p t e
. Rhopalophyllum heterophyIlum (E d war d s et H a i in e)
Blothrophyllum irregulare R 6 ż k o w s k a Calceola sandalina L a m a r c k
Pseudozonophyllum ham Wed e k i n d Ceratophyllum typus G fi r i c h
Ptenophyllum torquatum (Sc h l li t e r) Atrypa veristriata B i e r n a t
Rhipidomella : subcordiformis (K a y s er) Uncbiulus orbignyanus eifeliensis B i er n a t Platyorthts apeTcularis (V e r n.)
. Pholidostrophia lepis polonica B i e r n a t Schellvienella cf. maiOT (F u c h s) . CamaTotoechia hexatoma (S c h n u r) HysteTolites alatiformis variabilis B i e r n a t Tentaculites schlotheimi Kok e n
oraz liczne liliowce, ms·zywioły i małże.
Wzdłuż zachodniego zbocza doImy Świśliny, na' przemil'zeni około 200 m, w niektórych rn.iejscach odsłaniają się dolomity i wapienie dolo- mityczne eiflu i dolnego żywetu (fig. 1, punkt obserwa·cyjny 5 i fig. 6).
Fig. 6. PIrofil wzdłuż nieczynnego kamieniołomu dolomitów na zachodnim zboczu doliny Swi·śliny
Profile' extendm.g aJong abandoned dolomite quarry in western slope of
Swlślillla vaJley
d e won li r od k o w y - e4 t e 1 g.ó r n y: l - wap1en4e dollOJmty=e 1 doloml.ty margliste. płytkowe; 2. - tły margliste; 3 - ddlomlty ła.Wicowe 1 płytkowe; 4 - dolO- mity kOmórkowe; d ew o n liro dko w y - tyw e t do[ n y: 5 - dol.om1Jty c:lrob- noz1arn1ste; 6 - dolom!1ty z Amphtpora;. 7 - dOlomity z oŚ:r0d.kam4 ke.lcytowYDl1 po bra.oolopodach; cechsztyn: 8 - zll1Plewec; cz'Wa.rtoll'zęd: 9 ~ pte8Ic1 1 tw1ry; 10 - 16l1li; 11 - dyslokacja; 12 - pop;!om doliny ŚWlś11ny
Mlddle Devonian - Upper E1fel1an: 1 - dol.0m4t4c l1mestones a.nd
marły. pJ.aty dolomltes; 2 - marly clays; 3 - ba.nked a.Ddp[a.ty dolomlItes; 4 - porous dolowtes; Middle Devonian - Lower Givetla.n: 5 - f1negra.ined dolo- ml.tes;. 6 - Amphtpora dolomiltee; 7 - dolom1tes w1th ca.lo1f1ed brachiopod mould.e;
Z eil Ih 8 t e i n: 8 - cong1omerate; Q u atern ary: 9 - 98.Iids Bind gravels; 10 - loess; 11 - d1Slocat1lon; 12 - level of Św1ś11na va.!11ey fioor
Są to nieczynne obecnie miejsca eksploatacji dolomitów. W odsłonię
ciach północnyoh, na przestrzeni około 100 m, warstwy upadają stromo w kierunku połu<;łniowym i .wykazują zaburzenia strukturalne. Wodsło-
Eifel dolny w antyklinie godowsltiej 35~
nięciach południowy,ch, na południe od małej dolinki erozyjnej, dolo-' mity zmieniają raptowlllie bieg i upad w wyniku istniejącej tu dyslo- kacji. Począwszy od pierwszego północnego odsłonięcia układ warstw Jest następujący:
Najniżej występują ławice wapieni szarych, często o zabarwieniu czerwonym lub zielonym, z przerostami margli i łupków doJomitycz-- nych. Na ruch leży seria wapieni dolomitycznych i dolomitów margli- stych, szarych, płytkowych, często o odcieniuczel"lWonym lub niebie-- skim. Warstwy te w pewnych miejscach 'S'tojąprawie pionowo. Wyżej'!
występują dolomity grubo ławicowe i płytkowe, w których stropie leżą:
charakterystyczne ławice dolomitów komórkowych. Warstwy te, wsku- tek' wietrzenia, posiadają liczne dro bne jamki wypełnione bl"UlUitną,t substancją marglistą, przesyconą związkami żelaza. W dalszym ciągu ~
w kierunku południowym - leżą mocno strukturalnie zaburzone, grube
ławice dolomitów, wśród których zaznacza się ławica z Amphipora.
W innyCh 'warstwach widoczne ·sądrobne ośródki kalcytowe po brachio- podach. Wyższe od opisanych warstwy występują w niecz.ynnym kamie-
niołomie, należącym do południowej części odsłonięć. Biegi warstw wy-
noszą tu 25-:-30°, a upady skierowane na północny ,zachód wahają się
w granicach 45-:-60°. Najniżej widoczne są ławice do.}omitów ciemno-- szarych z Amphipora ramosa (P h i II i P s) oraz z jamkami plO brachio-- podach, wypełnionymi jasnym kalcytem. Na nich leżą dolomity płyt-o
kowe, gruboławicowe, które w stropie mają kolor jasnoszary. Spora-- dycznie występują cienkie wkładki margli ilastych, szarowiśniowych ..
MiąższOIŚć warstw dolomitów żywetu w ni€Czynnym kamieniołomie
w-ynosi około 20 m. Od południa, na nierównej ściętej powierzchni dolo-- mitów, leżą niezgodnie zlepieńce cechsztyńskie.
Na wschodnim zboczu doliny Swiśliny, w czynnym kamieniołomie'
"Biskupie Doły", widoczne są dolomity ef:flu i żywetu (fig. 1, pu.nkt:
obserwacyjny 6 i fig. 7). Najniżej występują tu dolomity marg1iste szare"
płytkowe, z wkłaakami margli ilastych, czerwonych lub szarozielonych.
Płaszczyzny sedymentacyjne tych warstw są często pofalowane, z licz-, nymi drobnymi zagłębieniami. Na niektórych widoczne są spę:kaniat
romboedryczne, dość regularne" jak gdyby powstałe wskutek wysycha- nia osadów w warunkach lądowych. W części stropowej, w wyższej
serii dolomitów płytkowych, również szarych, często o odcieniu fioleto-·
wym lub niebieskim, występują cienkie ławice o teksturze spłyivowej_
Wkładki iłów marglistych mają grubość 1-:-2 cm, a niekiedy są jeszcze
cieńsze. Wyżej leżą dolomity płytkowe i ławicowe, zbite, drobnoziarni- s1e, często o odcieniu szaroniebieskim lub żółtoczerwonym, dochodzące
do l m grubości. Wśród dolomitów płytkowych widoczne są cienkie
; wkładki ilaste. W ich stropie występują chBlraikterystyczne dolomity
gruboł.awioowe, szare, o tekstune komórkowej. Wskutek wietrzenia
s~ała ta ma barwę żółtobrunatIląoraz liczne drobne jamki wypełnione zwietrzeliną marglistą i związkami żelaza. Dolomity gruboławicowe są
silnie spękane, a w dolny.ch swych częściach poprzecinane drobnymi poprzecznymi uskokami. Na nich leżą dolomity zbite, ziarniste, częs.to
o tekstul"Ze zrostkowej. W kilku ławicadh występuje skałotwórczo
Amphipora ramosp. (P h i 11 i ps). W wyższych ławicach widoczne są
liczne skupienia kalcytowe w kształcie małych skorupek ramienionogów.
Piotr Filonowicz
Fig. 7. Profil kamieniołomu dolomit6w "Biskupie Doły"
Profileof dolomite quarry "Biskupie Doły"
D e wo n ś r o d 1t o w y - e 1f e! g ÓIl' n y: l - dolomity ma.rgllete płytkowe; 2 ,- ma.rgle Ilaste; 3 - dOloml:ty płytkowe l ławicowe; 4 - dolomity komó1'ikowe; d e w o'n
ś r o d k o w y - li y wet d o [ n y: 5 - dolomity d.robD.OlZ4arnlete; 6. - dOlomity z Amphipora; 7 - dOlomity z ośrodkami kalcytowymi po brachlopode.c.h; t r l a 8 dolny: 8 - pla.skoW'Oe l Ry czerwone; czwartorzęd: 9 - less
Mldd[e 'Devonla,n - Upper El:fei4an: 1 - marly. pIaty dolomlte&;
2 - arglllaceous marls; 3 - piaty arui banked <łdlomf,tee; 4 - porOUB dolomLtee;
MJddle Devon1an' - Lower Glvetlan: 5 - :fInegralned dolomltes; 6. -
Amphłpora dolom:1tes; 7 - dolomites wlth calc11Jled braohl.opod moUllds; L o w e r T r I a s s I c: 8 - se.nds,tones and red clays; Qu at e r n ary: 9 - loess
Na ściętych erozYJme dolomitach żywetu leżą niezgodnie piaskowce i iły wiśniowe triasu dolnego. Na południe od Dołów Opacich;
we w:schodnim zboczu wąwozu, odsłaniają się dolomity ziarniste, jasno- szare, bez fauny (fig. 1, punkt obserwacyjny 7).
UWAGI O STRATYGRAFII
Fauna występująca w margla,ch i mułowcaoh w północnym i 'połu
dniowym skrzydle antykliny godows'kiej wskazuje na eifel dolny. Pra- wie wszystkie gatunki z Godowa występują również w Grzegorzowi- cach. Niektóre gatunki korali, jak Ptenophyllum torquatum, PS,eudo- zonophyIlum ham oraz Rhopal.ophyUum heterophyUum, są formami przewodnimi dla poziomów dolnego eiflu w Nadrenii. Równi'eż i inne gatunki są charakterystyczne dla eiflu dolnego Gór Świętokrzyskich,
np. Uncinulus orbignyanus eifeliensis, Hysterolites interm'edius i;nteT- medius, Phacops latifrons gTzegarzowicensis, Favos-ites !1oldfussi eife- liensis. Nie wyja'śniony jest problem wieku serii ilasto~muł;kowej i mar- glistej, w której fauna nie została znaleziona. Seria ta leży w stropie
dolnodewońskich piaskowców zsylifi!kowanych i jedyni'e na podstawie
podobieństwa litologicznego do warstw z Grzegorzowie można je zali-
cz.yć do rdeworiuśrodkowego. Granica między eiflem i żywetem została
'wyznaczona dzięki występowaniu ławic amphiporowych, które leżą
w stropie dolomitów komórkowych.
Eifel dolny w antyklinie godowskiej 361
UWAGI O TEKTONICE
Antyklina godowska posiadabudewę asymetryczną, o płasz.czyźnie
osiowej pochylonej IW kierunku północnym w granicach 20+30° (fig. 2).
Warstwy dewenu dolnego. W północnym skrzydle antykliny są częścio
wo przefałdowane. W wymku tego łupki, iły oraz margle eiflu do'mego
są nasunięte ,w kierunku południowym na piaskoWIce zsylifikowane dewonu dolnego. Nasunięcie to powstało w wyniku różnic litologicznych
między warstwami kontaktowymi i wynosi około 40 m. W części zachod- niej bezpośrednio z dolnym dewonem kentaktują nawet nieco wyższe
waTstwy dolnego. eiflu. Są to margle i mułowce z fauną. Następna me-
zgodność tektoniczna przebiega wzdłuż północnej granicy antykliny;
między dewonem i utworami triasu. Najwyraźniej zaznacza się ona w planie budowy północno-zachodniej części antykliny, gdzie piaskewce retu są ukryte pod wapieniem muszlowym, a ten ostatni kontaktuje
bezpośrednio z dewonem środkewym. W tym miejscu niższe warstwy wapienia muszlowego (stwierdzone w szybikach) .są silnie zmienione.
Przejawia się to w zmianie kolO!I'u i struktury skał. Niektóre ławice mają odcień szarofioletowy i rórowy, są kruohe, porowate, a odciski fauny słabo rozpoznawalne. Prawdopodo,bnie miały tu miejsce procesy nietasomatyczne, gdyż występujące w sąsiedztwie margle 'eiflu dolnego.
są' silnie przesycone związkami żelaza. Części węwnętNne koralttów są często wypełnione iłem hematytowym.
W związku z podanymi wyżej obserwacjami, między triasem a dewo- nem wyznaczono niezgodność tektoniczną o charakterze nasunięcia. Na-
sunięcie te powstałe wskutek wydźwignięcia się, pochylenia i skrętu jądra antykliny, przy jednoczesnym obniżeniu utWO!l'ÓW triasu. Bliższe szczegóły oraz amplituda nasunięcia nie są znane. W poł:udniowym
skrzydle antykliny łupki i margl'e eiflu dolnego zachowują na ogół
kierunek tektoniczny NW - SE, zgodny z układem piaskowców zsylifi- kowanych, tworzących jądro. Warstwy serii wyższycll (wapienie i dolo- mity eiflu i żywetu) wykazują inną budowę stTUkturalną. Meżna to
przedstawić w postaci silnego skrętu o charakterze fleksury poprzeci- nanej uskokami (fig 8). Za obecnością' skrętu przemawiają równi'eż
szczeliny, powstałe wskutek sił rozrywających przy rozciąganiu, widocz- ne w płaszczyznach dolomitów w północnej części czynnego kamienio-
łómu. Biegną one prostopadle do biegu ,warstw i leżą w obrębie osi
skrętu.
W kamieniełomie "Biskupie Deły", po wschedniej stronie SWiśliny,
biegi warstw dolomitów wyneszą 115+120°, a upady w granicach ed 45° do 60°. W odsłonięciach nieczynnego. kamieniołomu, po. zachodniej stronie Swiś1iny, biegi warstw dolomitów wahają się w granicach 10+25°, a upady od 45° do 50°. Na podstawie interpretacji biegów i upadów dolomitów eiflu i żywetu przyjmuje się, że w edsłonięciach
po. za,che'dni'ej i wschodniej stronie Swiśliny występuje potężny skręt
tych warstw, przecięty uskokiem, z jednoczesnym nasunięciem w kie-. runku północne-wschodnim. Nasunięcie to biegnie wzdłuż doliny Swi-
śliny i ma najwięksżą amplitudę w części południowej, wynoszącą około. 50 m.
362 Piotr Filonowicz
Dolomity żywetu w zachodnim zboCzu dolL."lY Świśliny biegną w kie- runku północnym, z małym odchyleniem na wschód. Dalej w kierunku
północnym, w pobliżu małej dolinki erozyjnej, dolomity są ba~dzo silnie
100m
... 2
~
... " , ... .zaburzone i stoją pionowo. Jeszcze dalej ku północy warstwy biegną
prawie równoleżnikowo, upadając
stromo na południe. W związku
z tak dużym i raptownym skrę:"
tem, występującym na stosunko- wo małym odcinku, oraz sil- nym zaburzeniem tektonicznym
Fig. 8. Dyslokacje w obrębie suętu
fleksuraInego antykliny godow- skiej
Disl0'cation within f1exuous bend of Godów anticl'ine Dewon dolny: 1 - piaskowoe zsyl1flkowa.ne 'l Uy; d e won ś r o d- kowy - eUel dolny: 2 -
Iły, łlllPki 1 ma.rgle; 3 - waple- me margllate; dewon środko
wy - eUel górny: 4 - do[o- mity margliste; 5 - dOlomity ko- mórkowe; d e won ś r o d k o w y
(i;YW~,t dOlny): 6 - dCllom1ty;
'1 - dyslokacje
LQwer Devonlan: 1 - s111- clf100 sanWiton.es, clays; li! 1 d d l e Devonlan - Lower Elfa- l l a n: 2 - clays, Bhales and marls; 3 - marty lweetones;
M1ddle Devon1a.n - Upper E 1f e 11 a..n: 4 - marty dOłomites;
5 - oallUi1ow dolom1tes; M i d d 1 e D e v o al 1 a. n (L o w e r G 1 v e- t 1 a n): 6 - doJ.Om1tes; '1 - dlBl.o- ca.tlons
warstw, zaznaczono lwzdłuż dolInki erozyjnej dyslokację o przebiegu
równoleżnikowym. Jest to dyslokacja o charakterze pęknięć i drobnych uskoków, powstałych wskutek silnego skrętu warstw.
W północnej części odsłonięć dewonu środkowego,na zachodnim zboczu Swiśliny, dolomity i wapienie eiflu nasunięte są na margle eiflu dolnego. Widać to z ogólnej niezgodności biegów i upadów dwóch wyżej Wymienionych serii. Jest to dyslokacja o charakterze nasunięcia w kie- runku północno-wschodnim, o amplitudzie w granicach od 30 do 50 m.
Poza tym w marglach występują liczne i wyraźne płaszczyzny kliważu
<> przebiegu równoleżnikowym. Jądro antykliny godowskiej zbudowane
przede wszystkim z piaskowców zsylifikowanych dolno dewońskich ma kierunek NW - SE.
W dalszym przedłużeniu wychodni do Ino dewońskich w ,kierunku
północno-zachodnim występują utwory triasu dolnego (zlepieńce, pia- skowce i iły). Koło' Jabłonnej utwory pstrego piaskowca biegną w kie- runku NW -:-SE i upadają pod kątem dochodzącym do 350 na północny
Eifel dolny w antyklinie godowskiej 363
wschód. Są to najbardziej na północ wysunięte zaburzenia tektoniczne utworów mezozoicznych związane z antykliną go do wsk ą. Ponieważ· za- burzenia utworów meZ'oZOicznych występują w bliskim sąsiedztwie wy- cho·dni paleozoicznych, przyjmuje się, że powstały one wskutek ruchów .struktur hercyńskich, mających. miejsce po triasie. Prawdopodobnie
były to ruchy kimeryjskie. W obrzeżeniu antykliny godowskiej leżą niezgodnie na dewonie środkowym utwory permu i triasu, które w mia-
rę oddalania się na południe i .północ nie wyka;rują większych zaburzeń.
Jedynie na osi wychodni paleozoicznych, od Godowa. przez Nosów
'IV kierunku Mnichowa, zwłaszcza po stronie północnej, wykazują óne miejscami silne zaburzenia strukturalne.
Sw1ętokrZYska Stacja Terenowa I.G .
.Nadesłano dnia 22 ątyoonia 1961 r.
PIS~IIENNICTWO
BIERNAT G. (1954) - Ramienionogi z eiflu GrzegorzoWie. Acta geoL pol-.; 4, p. 485>-500, nr 4. Warszawa .
. CZARNOCKI J. {1919) - Stratygrafia i tektonika Gór Swiętokrzyskich. Pr. Taw.
Nauk. Warsz., nr 28. Warszawa.
CZARNOCKI J. (1000) - Geologia regionu Łysogórskiego w związku z zagadnie- niem złoża rud żelaza w Rudkach. Pr. Państw. Inst. Geol. (b. n·.).
Warszawa.
GORICH G. (IlilllOO) - Da~ Paleozoicum im Polniscl1en MitteIgebirge, Zapiski Inst.
Peter. Min., 32. ,Petersl;>urg .
. KIELAN Z . .(1004) - Les Trilobites Mesodevoniens des iMonts de Sainte-Croix.
Paleont .. poL, nr 6. Warszawa.
KSIĄżKIEWICZ M., SAMSONOWICZ J. (-195>2) - Zarys geologii Polski. Państw.
Wyd. Nauk. Warszawa .
. MORA WIECKI A. (1i960) - Piaskowce zsylifikowane z Godowa .. Pr. Inst. Geol.,. 30, cz. II. Warszawa.
PAJCHLOWA M. (11967) - Dewon
w
profilU GrzegorzoWice - Skały. Z badańgeologicznych regionu świętokrzyskiego. Biul. Państw. Inst. Geol., 122.
Warszawa.
RÓŻKOWSKA M. (1954)- Badania wstępne nad Tetracoi'a11a z eiflu Grżegorzo
wic.' Acta geoI. pol. 4, ;p. 2.07-248, nr 2. Warszawa.
'SAMSONOWICZ J. (111929) - Cechsztyn, trias i lias Iiap6łnocnym zboczu Łysog6r.
Spraw. Państw. Inst. GeQl., 5, mo 1-2. Warszawa.
SIEMIRADZKI J. ClI922) - Geologia Ziem Polskich (wydanie drugie). Lwów.
·COBOJIEB .D:. (1909) :-7' Cpe~mm: AeBOH KeJIeUKO-CSHAO'MHPCKoro KPmKa. MaT. reoJI.
P~., 24, CTp. 4-536, N2 4 .. IIerepc6ypr.
,STASrnSKAA. (1958) - Tabulata ,Heliolitida et Chaete!idadu Devonien, Moyen des Monts de Sainte-Croix. Acta paleont .. pol., 3, nr 3-4. Warszawa.
364
Piotr FilonowiczBH1KHHO aO<l>EJIL B rO,lJ;OBCKOO ABTHK.JIHBAJIH
CO,Ilep:lKaHMe
B C'l'aTbe OImC'bIBaIOTCJi CJIG:I£ HM:lKHerO 3H<peJIJi B rO,IlOBCKOH aHTMKJIHHaJlil' (CBeHTOKIIlHCIOfe ropbI B OKpecTHOCTRX HOBOH CJIYIIM).Cpe,I\:l£ BCTpe'leHHOH 06MJIb- HOH <payahI 6pax:I£OIIo,Il, KOpaJIJIOB :M Tp:I£JI06J1TOB 3aCJIY:lK:l£BaIOT BHMMaa:l£Ji PYKO-- Bo.IimqJfe ,IlJIJi ~1KHero 3H<peJIJi BM,IlhI, KaK: Ptenoph1lHum torquatum (S h 1 U t e r),_
Pseudo2onoph'llUum halii Wed e kin d, Rhopaloph1lUum heteroph1l11um (E d";
war d s et He i m e). IIpoBe,IleHo TRK:lKe rpaamurMe:lK,I\Y 3H<peJIeM :1£ :lK:I£BeTOM Ha OCHOBe aM<pmIOpoBhIX npOCJIOOB. ¥CTaHOBJfeHO CTpa'ml'pa(p:M'lecKOO nOJIO- :lKeHKe aJIeBpoJmT'OB :M MepreJIeH OIIMcaHHbIX BDepBbte A. MlciaJIbCK:I£M. - 3TH:
CJIOH 3aJIeralOT B ceBepHOM KPbIJ1e rO,IlOBCKOH aHTMKJlHHaJIH :1£ 6bIJl:l£ O'l'HeceHbI- K H:M1KHeMY _ 3H<peJllO (<pMr. 4).
TeKTOIDI'lecKMe np06JIeMbI rO,IlOBCKOH aHTMKJIHHaJIM 06cy;Ht,IlaIOTCR Ha OCHOBe- COCTaBJIeHHOH l'OOJIOrM'1ecKOH KapTbI 6m 'leT.BePTJNHbIx OTJIOlKeH:MH :M rJ1'aBHeHumX 06HalKeHMH. 3Ta aHTMKJIMHaJIb 06JIa,IlaeT accMMerpH'lecKHM CTPoeH:MeM C OCeBOH:
nJIOCEOOl'bIO HaKJIOHeHHOH B IOrO-BQCT(}qHOM HanpaBJIeHIDI B rpamm;ax 20--300•
B pe3YJIbTare 'laCTM'lHOrO BTopM'lHOrO CMJiT:l£Ji B CKJIa,IlKM CJIoeB B ceBepHOM KpbIJIe aHT:l£KJIHHaJf:l£ BOOH:I£KJla ,IlJ{CJIOKa~R xapagrepa Ha,IIEI:Mra MelK,I\Y 06pa30BaH:I£RMM 3H<peJIJi H H:M1KHe-,IleBOHCKHMH necqaHMKaMH. B I01KHOM KpbIJte caMaR KPYIIHaK
,IlHCJIOK~Mn xapaK~ Ha,IlBMra ceBepOBOCTO'lHOrO HanpaBJIeHHn npoXO,IlMT B npe-- ,Ile.nax CWIbHorO M3rH6a cpe,IlHe,IleBOHCKHX CJl'oeB B,IlOJlb ,IlOJlMHbI CB:I£CJIHHbI.
06paIl\aeTcn TaKlKe BHMMaa:Me Ha TeKTOHH'lecKoe HecorJIaCMe Me:lK,IIY ,IleBOHCKHMU H TP:MaCOBhIMH 06pa3OBaH:MnMH. 3TO JiBJIneTCn ,IlOKa3aTeJIbC'l'BOM TOro, 'lro rO,IlOBCKan aHTHKJIHHaJIh c<PopMHpoBaJIaCb BO BPeMJi repqHHCKoH CKJla,Il'laTOCTM. IIocJIe,IIYlOIqMe TeK'l'O!HH'IeCKHe BapymElHHJl Me:lK,IIY MmOOoHCKMM:I£ H naJIeo3oHCKMMH CJIOOMJi npo- H3OWJIH- BepoHTHO BO BpeMJi KHMMePHHCKMX ,IlBH:lKeHHH.
Piotr FILONOWlCZ
TIlE LOWER EIFELIAN IN THE GODOW ANTICLINE
Sum~ary
-The autl:tor of this paperdis<cusses .t~ Lower Eifelian &trata in the GodOw- anticline (Swi~y Krzyz Mountains). Among the ample fauna discovered there, consisting of brachiopodB, anthozoansand trilobites, wbrthy of note are ind~
fo:rms of the Lower Eifelian -such as: Ptenoph1lUum torquatum (S chI U t er), Pseudozcmophyllum haZii Wed e kin d and RhopalophyHum heterophyllum.
(E d war d s et He i m e). The author also established tlhe boundary between the Eifelian and_ the Givetian on the basis of Amphipora banks. Moreover, he de- termined the stratigraphi-cal position 'Of the silts tones and marls described for the
fiNittbne by A. Michalski. These strata· appear in the northern limb of the Godow anticline and- have been assi~ed to the Lower Eifelian (Fig. 4).
Streszczenie 365
On the basis of a g.eological drift map and of the most important outcrops, the auth<>r discusses tectonic problems e>f -the God6w anticline. This anticline is an asymmetrical structure in which the axial plane is inclined 20o~Oo north- eastwards. Owing to the partial refolding of the strata in the noothem limb of the ant.icline, there took place a dislocation of an overthrust type between the Eifelian sediments and the Lower DevO!!lian sandste>nes. In the southe'r'n limb the largest dislocaotion of the type of an overthLrus't ,toward,s northe,ast occurs within a strong bend of the Middle Devonian strata along the SwiSlina valley.
The author also 'calls attention to the tectonic discordance determined between the Deve>nian sed.iments and the Tria·ssic. This discordance proves 'the God6w anti- cline to have developed during the Hercynian or<>geny. Later tectonic disturbances observed between the Mesozoic and the. Palaeozoic s,trata were probably produced during the CilXll1lOCian moveme!lts.
