UKD 563.9.016.3 Echinodermata, plytki z~bowe :551. 734.4.022(438.23 G. Swi~tokrzyskie, Grzegorzowice)
Andrzej ROMANEK
Ophiocistioidea (Echinodermata)
z dewonu srodkowego Gor Swi~tokrzyskich
Z rezidu6w pr6bek konodontowych pochodz~cych z warstw grzegorzowickich i skalskich uzyskano plytki z~bowe Ophiocistioidea. Opisano Cardioserra minima gen. n. i sp. n. Nowy gatunekjest stowarzyszo- ny z licznym i zr6:inicowanym zespolem organizm6w morskich, gl6wnie bentoriicznych (Tablflata, Po!ychaeta, Brachiopoda, Ostracoda, Gastropoda, Crinoidea, Echinoidea, Holothurioidea). Okreslony dotychczas zasi~g stratygraficzny C. minima sp. n. zawiera si~ w przedziale eifel - dolny iywet.
WSTFJP.
W reziduach probek konodontowych pobranych z rdzeni otworow wiertniczych Jaronowice IG 1, Zar~by IG 2, Stara Gora IG 1, Kostomloty IG 1, Wierzbonto- wice 1, Porzecze SA oraz z odsloni~c w profilu grzegorzowickim w rejonie Zbrzy i Marzysza (fig. 1) napotkano nieliczne, sercoksztahne, uz~bione na brzegach kalcytowe plytki. Zarowno material, z ktorego s(! one zbudowane, jak i ich wielkosc i cechy morfologiczne oraz szczegoly budowy strony dorsalnej sugeruj(!, ze pochodz(!
one ze szkieletow szkadupni paleozoicznej gromady - Ophiocistioidea.
Cale szkielety Ophiocistioidea zachowuj(! si~ w stanie kopalnym bardzo rzadko.
Znane S(! zaledwie trzy okazy stanowi(!ce odr~bne rodzaje i gatunki tej gromady (C. Ubaghs, 1966). Podj~te niedawno na prace dotyczl:lce budowy szkieletu tych oka- zow doprowadzHy do stwierdzenia, ze Ophiocistioidea, podobnie jak Echinoidea, byly wyposazone w aparat szcz~kowy zbudowany i dzialaj(!cy jak latarnia Arysto- telesa u Echinoidea (R. Haude, F. Langenstrassen, 1976a, b). R6znica polega jedy- nie na odmiennej budowie z~b6w. Nad kazd(! par(! szcz~k Ophiocistioidea lezy bowiem bateria z~bowa zbudowana z licznych, seisle do siebie przylegaj(!cych, imbrykuj(!cych plytek z~bowych tak, ze kazda plytka nast~pna rna na swojej po- wierzchni dorsalnej odcisk plytki poprzedniej. Stwierdzono przy tym, ze plytki
Romanek
Fig. 1. Lokalizacja profilow w Gorach Swiietokrzyskich, w ktorych znaleziono Ophiocistioidea Location of profiles of the Gory Mts where the Ophiocistioidea were found
K - Kostomloty IG I; SG Stara G6ra IG 1; J Jaronowice IG 1; Z Zbrza; M - Marzysz; Z2 - Zar{:by IG 2; G - Grzegorzowice; W - Wierzbontowice 1; Porzecze 5A
Gor Swietc,kf2~ysldcb
wyraza podzi~kowanie drowi R. Haude za J. Malcowi za material z Grzegorzowic, mgr T. Losce za i Pani H. za wykonanie zdj~6.
UWAGI 0 STRATYGRAFII I
W cil1gu kilku ostatnich lat przeprowadzono badania zmierzajl1ce do zastoso- ',Yania ~tratygrafii opartej na konodontach do utworow srodkowodewonskich Gor
Swi~tokrzyskich. Rozpuszczono kilkaset kilogramowych probek pochodzl1cych z nizszych partii sekwencji w~glanowej dewonu zaliczanych tradycyjnie do eiflu
i jego pogranicza z zywetem. W 15 reziduach tych probek znaleziono plytki z~bowe
Ophiocistioidea lub ich fragmenty. Probki te pochodzily ze zbioturbowanych dolomikrytow nie zawierajl1cych makroskamienialosci (Stara Gora IG 1), dolo- mikrytow z rozproszonymi tabulatami oraz biomikrytow zbioturbowanych i bio- mikrospa,rytow z krynoidami i pojedynczymi brachiopodami, w tym Chimaerothy- ris dombrowiensis (Giirich) - J. Studencka (1983), pojedynczymi, gall1zkowymi
tabulatami i malzoraczkami (Stara Gora IG 1, Jaronowice IG 1). W profilu grze- gorzowickim plytki Cardioserra minima gen. n., sp. n. znaleziono w ilowcach kom- pleksu II, biomikrytach kompleksu V, biomikrytach kompleksu VIII Oraz marglach kompleksu XVIII. Wyst~powanie plytek z~bowych Ophiocistioidea w roznych odmianach litologicznych dewonu sugeruje, ze organizmy te nie byly specjalnie uzaleznione od warunkow facjalnych. Podkreslie jednak nalezy, ze zawsze znajdo- wano je w utworach morskich, zwykle plytkomorskich. Pozostaje to w zgodzie z pogbJ:dami 0 trybie zycia Ophioicistioidea (G. Ubaghs, 1966), w swietle ktorych zwie-
rz~ta te prowadzily aktywny tryb zycia na dnie paleozoicznych morz, b~d~c sklad- nikiem zespolu wagilnych organizmow bentonicznych.
Dla okreslenia zasi~gu stratygraficznego plytek z~bowych Cardioserra minima gen. n., sp. n. najwi~ksze znaczenie rna ich wyst~powanie w stratotypowym profilu grzegorzowickim. Najcz~sciej spotyka si~ je w obr~bie warstw grzegorzowickich, w trzech kompleksach skalnych - od sp~gu do stropu tych warstw, tj. do wapienia
d~browskiego. Warstwy wojciechowickie byly tylko wyrywkowo oprobowane i Ophiocistioidea w nich nie znaleziono. Pojawiaj~ si~ one ponownie w warstwach skalskich. Bior~c pod uwag~ wyst~powanie plytek z~bowych C. minima gen. n., sp. n. w profilu grzegorzowickim i uwzgl~dniaj~c jego biostratygraficzne rozpozio- mowanie mozna uznae, ze stratygraficzny zasi~g tego gatunku w tym profilu za- wiera si~ w przedziale eifel - dolna cz~se zywetu.
W reziduach probek konodontowych wraz z plytkami z~bowymi C. minima gen. n., sp. n. wyst~powaly skolekodonty, malzoraczki, slimaki, krynoidy, kolce jezowcow, skleryty strzykw. Jesli uwzgl~dnie fakt, ze w miejscach pobrania probek znajdowala si~ taka makrofauna jak gal~zkowe tabulaty oraz brachiopody, to okazuje si~, ze Ophiocistioidea z gatunku C. minima gen. n., sp. n. s~ elementem bogatego zespolu organizmow morskich, zasiedlaj~cych niegl~boko polozone dno
dewonskiego morza. .
W sumie wi~c, choe wartose biostratygraficzna C. minima gen. n., sp. n. nie wydaje si~ obecnie zbyt duza, jej znalezienie (przy braku argument ow za redepo-
zycj~) wskazuje na plytkomorski charakter sedymentacji macierzystego osadu oraz uzasadnia poszukiwanie i'hnych skamienialosci. Ma to szczegolne znaczenie dla klastycznych facji srodkowego dewonu, szczegolnie na pograniczu dewonu dolnego i srodkowego, gdzie fauna jest z reguly bardzo uboga i rzadka, a precyzyjne ustalenie w profilach skal klastycznych pocz~tku rozwoju morskiej sedymentacji napotyka niekiedy na znaczne trudnosci.
OPIS PALEONTOLOGICZNY
Gromada Ophiocistioidea Sollas, i 899 Cardioserra gen. n.
De r i v·a t ion 0 min i s. Od sercowatego ksztaltu plytki (fat cor) z wgl~bionymi brzegami (lat. serra).
T y pes pee i e s. CardilJserra minima sp. n.
D i a g nos i s. Jak dla typowego gatunku.
1 Podzial na kompleksy litologiczne i ich numeracja wedlug M. Pajchlowej (1957).
550
HoI 0 t y pus: tabl. I, fig. 5.
Andrzej Romanek
Cardioserra minima sp. n.
(Tabl. I, fig. 1 - 5)
L 0 c u sty pic u s. Grzegorzowice k. Slupi Nowej, G6ry Swi~tokrzyskie.
S t rat u m t y pic u m. Eifel i dolny Zywet, warstwy grzegorzowickie i warstwy skalskie.
D e r i vat ion 0 min i s. Od malych rozmiar6w plytki (lat. minima).
Mat e ria I: 11 okaz6w i 38 fragment6w. IG Kielce.
Wymiary2: Z'- 0,62-1,25; B - 0,41-1,21; L - 0,35-0,69; D - 0,05-0,10; H - 0,04-0,12;
F - 0,25-0,,77; N - 0,04-0,09 mm
1-01---B ----..,180/
Fig. 2. Charakterystyka mOrfometryczna gonio- dont6w (wedlug R. Haude, F. Langenstrassen, 1976a)
The morphometric characteristic of goniodonts (after R. Haude, F. Langenstrassen,' 1976a) Z' - calkowita dlugosc plytki z~bowej; B - calkowita szerokosc plytki z~bowej; D szerokosc gl6wnego wierz- cholka; F - dlugose wgl~bionej gal~zi bocznej plytki;
H - wysokosc gl6wnego wierzcholka; L - szerokosc "ko- rony" z{!bowej; N - wysokosc wierzcholka bocznego Z' - length of tooth; B - breadth of tooth; D - breath of main tip; F - length of tooth flank; H height of main top; L - height of tooth "lamina"; N - max. height of side tips
D i a g n 0 z a. Bardzo mala plytka z~bowa z wyraznie wi~kszym i szerszym glownym wierzeholkiem i tylko 8 - 10 wierzeholIe'ami na kazdym z uz~bionyeh
brzegow plytki.
o
pis. Sereoksztaltna plytka, regularnie symetryezna, najmniejsza sposrod poznanych dot~d piytek z~bowyeh Ophio cistio idea. Glowny wierzeholek wyraznie wyzszy i szerszy od wierzeholkow boeznyeh. Wielkosc tyeh ostatnieh stopniowo maleje ku tylowi. Na wi~kszyeh okazaeh po stronie dorsalnej widoezne s~ odciski wierzeholkow nast~pnej plytki z~bowej.U wag i. Cardioserra minima gen. n., sp. n. wyroznia si~ sposrod dot~d pozna- nyeh rodzajow monotypowyeh 0 zbadanyeh plytkaeh z~bowyeh (Sollasina, Rota- . saccus, Anguloserra) malymi rozmiarami plytki z~bowej. Od gatunku Rotasaccus dentifer Haude, Langenstrassen rozni si~ mniejsz~ ilosei~ boeznyeh wierzeholkow, regularnym ieh rozmieszezeniem, brakiem S-ksztaltnego brzegu uz~bionego plytki.
Ogolny pokroj C. minima gen. n., sp. n. jest zblizony do plytek Anguloserra thomasi Haude, Langenstrassen i Sollasina woodwardii (Sollas). Plytki A. thomasi Haude, Langenstrasen s~ jednak najwi~ksze sposrod znanyeh - osi~gaj~ wysokosc i szerokosc okolo 0,5 em, podezas gdy odpowiednie wymiary C. minima gen. n .. , sp. n. wynosz~ maksymalnie 1,3 mm. Ponadto boezne wierzeholki A. thomasi Haude, Langenstrassen s~ wyraznie zakrzywione w kierunku wierzeholka glownego, ezego nie obserwuje si~ na opisywanyeh plytkaeh. Plytki z~bowe Sollasina wood-
2 Objasnienia na fig. 2.
wardi (Sollas) s~ wi~ksze, maj~ mniej wyrazny wierzchoiek glowny i przypuszczalnie znacznie wi~cej wierzchoikow bocznych niz plytki C. minima gen. n., sp. n;
W y s t ~ pow ani e. Polska, Gory Swi~tokrzyskie - Grzegorzowice, Zbrza, Marzysi, Kostomloty, Stara Gora, Zar~by, Jaronowice, Wierzbontowice, Porzecze.
Oddzial Swi~tokrzyski Instytutu Geologicznego Kielce, ul. Zgoda 21
Nadeslano dnia 21 wrzesnia 1983 r.
PISMIENNICTWO
HAUDE R., LANGENSTRASSEN F. (1976a) - Winkelzahne von Ophiocistioiden aus Silur, Dewon und Karbon. Lethaia, 9, nr 2.
HAUDE R. LANGENSTRASSEN F. (1976b) - Rotasaccus dentifer n.g. n.sp., ein devonischer Ophio- cistioide (Echino.Jf!tmata) mit "holothuroiden" Wandskleriten und "echinoidem" Kauapparat.
Palaont. Zeitschr., SO, nr 3 -4.
PAJCHLOWA M. (1957) - Dewon w profilu Grzegorzowice-Skaty. Biul. lnst. Geol.,·122, p. 145-240.
STUDENCKA J. (1983) - Chimaerothyris dombrowiensis (Giirich) z dolnego eiflu Gor Swi~tokrzyskich.
Kwart. Geol., 27, p. 471. 490, nt 3.
THOMAS E. (1981) - Zahne von Opiocistioiden aus dem Unterkarbon des Bergischen Landes. Auf- schluss 32.
UBAGHS G. (1966) - Ophiocistioids. In: Moor R.C. (ed.) - Treatise on Invertebrate Paleontology, (U) Echinodermata 3 (1).
AHA)I(eM POMAHEK
OPHIOCISTIOIDEA (ECHINODERMATA)
1113 cPEAHErO AEBOHA CBEHTOKWIIICKa.1X rop
B OCTaTKax 06Pa3L10B KOHOAOHT 1113 r)l(erO)l(OBIIILlKIIIX III CKanbCKIIIX nnaeTOB 6blnlllo6HapY)l(eHbl 3y6Htaie nnaCTI'IHKIII Ophiocistioidea. OnlllcaHa Cardioserra minima gen. n., sp. n. 3aneralOL1.\CUI BMeeTe e o6111nbHoM III PalHOPOAHOM rpynnoM MopeKlllx opraHlII3MoB, rnaBHblM 06palOM 6eHToHHbiX (Tabulata, Polychaeta, Brachiopoda, Ostracoda, Gastropoda, Crinoidea, Echinoidea, Holothurioidea). CTpaTHrpacplII-
~ecKoe pacnpoeTpaHeHllle Cardioserra minima gen. n., sp. n. onpeAenReTcR rpaHIIILleM 3Mcpenb - HIII)I(HIllM )1(111 BeTT.
552 Andrzej Romanek Andrzej ROMANEK
OPHIOCISTIOIDEA (ECIDNODERMATA) FROM THE MIDDLE DEVONIAN DEPOSITS OF THE GORY SWDiTOKRZYSKIE MTS
Summary
In residues of conodont samples coming from Grzegorzowice Beds and Skaly Beds calcite plates were found. They were defined as goniodonts of Ophiocistioidea and were included into the new taxa Cardioserra minima gen. n., sp. n. In residues Cardioserra minima was associated by scolecodonts, gastro- pods, ostracods, crinoids, echinoids, ophiuroids. Ramose tabulata and brachiopods were noticed from the places of sampling. It shows that Cardioserra minima was a component of rich assemblage of marine
b~m!tos fauna. The stratigraphic range of Cardioserra minima compries Eifelian and the Lower Gi- vetian.
Systematic part Class Ophlocistioidea Sollas; 1899
Cardioserra gen. n.
De r i vat ion 0 min is. From the heart-shaped of plate (lat. cor) with dentate margins (lat. serra = saw).
T y pes p e c i e s. Cardioserra minima sp. n.
D i a g nos i s. As for type species.
HoI 0 t Y pus. Tabl. I, Fig. 5.
Cardioserra mimima sp. n.
(Tabl. I, Figs. 1 - 5)
L 0 c u sty pic us. Grzegorzowice profile, complex II (M. Pajchlowa, 1957), Grzegorzowice near Slupia Nowa. Gory Swi~tokrzyskie Mts.
S t rat u m t y pic u m. Eifelian and Lower Givetian - Grzegorzowice Beds, Skaly Beds.
D e r i vat ion 0 min i s .. From the small dimensions (lat. minima = the smallest).
Mat e ria 1. 11 specimens and 38 fragments. IG Kielce.
Dimensions (Fig. 2): Z'- 0,62-1,25; B - 0,41-1,21; L - 0,35-0,69; D - 0,05-0,10; H- 0,04-0,12; F - 0,025-0,77; N - 0,04-0,09 mm.
D i a g nos i s. Very small goniodont with distinctly longer and wider main corner than others
and only 8 - 10 corners on each dentate margin. .
Des c rip t ion. Heart-shaped plate, regularly symmetric, the smallest of the known. The main corner distincly longer and wider than others. Their largeness gradually decreases posteriorly. The prints of the following plate on the dorsal side are visible by the big specimen only.
Rem ark s. Cardioserra minima differs from the known Ophiocistioidea by the small dimensions of goniodonts. The plate of C. minima distinctly differenciates from goniodonts of Rotasaccus dentifer Haude et Langenstrassen, the fewer number of corners, its regular distribution and the lack of S-shaped dentate margins. General yiew of C. minima is similar to goniodonts of Anguloserra thomasi Haude et Langenstrassen and Sollasina woodwardii (Sollas). I lower the plates of A. thomasi Haude et Langenstrassen are the biggest; they reach the length and width of 0,5 cm while the same dimensions of C. minima are not larger than 1,3 mm. Moreover lateral corners of A. thomasi Haude et Langenstrassen are distinctly curved toward the main corner. It is not observed by described goniodonts. The plates of Sollasina wood- wardi (Sollas) are larger, the main corner is smaller than in Cardioserra minima and the numberqantity of lateral corners is probably smaller.
o c cur e n c e. Poland, Gory Swi~tokrzyskie Mts - Grzegorzowlce, Zbrza, Marzysz, Kosto- mloty, Stara Gora, Zar~by, Jaronowice, Wierzbontowice, Porzecz.
Andrzej ROMANEK - Ophiocistioidea (Echinodermata) z dewonu srodkowego G6r Swi~tokrzyskich
TABLICA I
Cardiossc:ra minima gen. n., sp. n.
Fig. LParatyp - strona brzuszna. Grzegorzowice, wapien d~browski; pow. 40" x Paratype - view of ventral side. Grzegorzowice, D~browa Limestone; x 40
Fig. 2, 3. Widok strony brzusznej. Fig. 2 - Wierzbontowice 1, gl~b. 103,4 m; 40 x. Fig. 3 - Grzegorzo- wice, wapien d~browski; pow. 50 x
View of ventral side Fig.2. Wierzbontowice 1, depth 103,4 m; x 40. Fig. 3 - Grzegorzowice. D~browa
Limestone; x 50
Fig. 4. Widok strony grzbietowej. Porzecze 5A, gl~b. 76,5 m; pow. 50 x View of dorsal side. Porzecze 5A, depth 76,5 m; x 50
Fig. 5. Holotyp - strona grzbietowa. Grzegorzowice, kompleks VIII; pow. 70 x Holotype - view of dorsal side. Grzegorzowice - complex VIII; ~ 70
