Oblicza starożytności. Z badań nad historią starożytną w Polsce

(1)

(2)

Oblicza starożytności.

Z badań nad historią starożytną w Polsce

pod redakcją Mirona Wolnego

Olsztyn 2012

(3)

Olsztyńska Biblioteka Historyczna · nr 9

Pod redakcją

Norberta Kasparka, Andrzeja Korytki

Redakcja naukowa Miron Wolny

Recenzent dr hab. Marek Stępień

Projekt okładki, skład i łamanie Łukasz P. Fafiński

Zdjęcie na okładce:

Wyjście z Panteonu, fot. Miron Wolny

Wydawca

Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Olsztynie

ul. Kurta Obitza 1, pok. 340, 10-725 Olsztyn tel. 89 524 63 41

www.pth.olsztyn.pl e-mail: pth.olsztyn@wp.pl Wydział Humanistyczny UWM

ISSN 2084-2376 ISBN 978-83-63040-11-6

Druk i oprawa:

Zakład Poligraficzny

Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie 10-724 Olsztyn, ul. Jana Heweliusza 3

(4)

Spis treści

Przedmowa 7

W łodzim ierz Lengauer, Eros Greków 11

Krzysztof Nawotka, Miasto i król u progu epoki hellenistycznej. Przykład

Miletu 27

M iron Wolny, Sosylos - historyk wyprawy Hannibala 41 Ryszard Sajkowski, Trudne relacje: Gajusz Azyniusz Gallus i Tyheriusz 55 Adam Łukaszewicz, Z dziejów starożytnej Aleksandrii 71 W iesław Kaczanowicz, Wizerunek ideowy cesarzowych rzymskich doby kry

zysu imperium w świetle monet. Przykład Saloniny 83 D anuta M usiał, Andrzej Gillmeister, Badania nad religią rzymską

w Polsce 97

(5)

(6)

Trudne relacje: Gajusz Azyniusz Gallus iTyberiusz

Ryszard Sajkowski

P

oczątki pryncypatu to czas kiedy żywe są jeszcze wspomnienia republi

ki. Zarówno wśród przedstawicieli starych jak też nowych rodów ary

stokratycznych dostrzegamy dążenie do odgrywania wiodącej roli w senacie oraz generalnie w życiu społecznym. Świadomość, że wszystko jest zależne od łaski cesarza, tak oczywista dla badaczy współczesnych, nie od razu sta

ła się poglądem powszechnie przyjmowanym wśród rzymskiej elity. Zarów

no za rządów Augusta jak też Tyberiusza mamy do czynienia z namiastką arystokratycznej republiki, z charakterystyczną dla niej wolnością w dążeniu do wywyższenia własnej osoby oraz swojego rodu, jak też pognębienia prze

ciwników politycznych. Sprzyja temu dissimulatio dwóch pierwszych cesarzy, którzy z jednej strony poszerzają ustawicznie swoje kompetencje, a z drugiej skłonni są utrzymać stan ułudy, iż przewyższają swoich senatorskich kolegów jedynie autorytetem.

Okoliczności te dają pole do rozwoju stosunków, które w późniejszym cesarstwie, poza ścisłą rodziną władcy, będą już nie do pomyślenia. M iano

wicie, niektórzy z członków elity uważają za właściwe rywalizować z pryn- cepsem i członkami jego rodziny. Co szczególnie ciekawe dla tego problemu, owa rywalizacja nie dotyczy jedynie polityki, ale rozciąga się na różne pola aktywności uznanej za godziwą przez elitę senatorską. Dzięki względnej ob

fitości źródeł ilustrujących okres Tyberiusza możemy uchwycić postawy co najmniej kilku arystokratów, którzy w większym czy mniejszym zakresie na

(7)

56 Ryszard Sajkowski

taką konkurencję z następcą Augusta się zdecydowali. Szczególnie wyraziście takie nastawienie zaznacza się w przypadku Gnejusza Kalpurniusza Pizona a zwłaszcza Gajusza Azyniusza Gallusa.

Gajusz Azyniusz Gallus {Gaius Asinius Gallus Saloninus) urodził się prawdopodobnie w 41 r. p.n.e., był więc prawie rówieśnikiem Tyberiusza.

Jednak gdy przyszły cesarz wywodził się ze starego, patrycjuszowskiego rodu Klaudiuszy, to z kolei Azyniusz Gallus był synem ambitnego Azyniusza Pol- liona, człowieka nowego w kręgach wyższej arystokracji.1 Jeszcze za rządów Augusta Azyniusz Gallus przynajmniej w części porzucił ojcowską niechęć do nowego ustroju, co widać po stopniach kariery jaka stała się jego udziałem.

W 17 r. p.n.e. uczestniczył wśród innych członków kolegium quindecemviri sacris faciundis podczas uroczystości ludi Saeculares. Konsulat zwyczajny osią

gnął w 8 r. p.n.e. W krótce został namiestnikiem prowincji Azji, co należy uznać za szczególne wyróżnienie.2

Następstwa rodzinnej polityki Augusta

Jeszcze za rządów Augusta doszło do wydarzeń, które na zawsze okre

śliły relacje pomiędzy Tyberiuszem a Azyniuszem Gallusem. Stało się to po śmierci przyjaciela cesarza M arka W ipsaniusza Agryppy. Wdowę po nim a zarazem swoją jedyną córkę Julię August postanowił wydać za Tyberiusza, chociaż ten był już w szczęśliwym związku z W ipsanią Agryppiną (córką Agryppy), z którego doczekał się syna Druzusa, znanego w historiografii jako Druzus Młodszy. Pomimo niechęci swojego pasierba do małżeństwa z niecie-

1 Prosopographia Imperii Romani2, t, I, A 1229. Azyniusz Gallus głosił, iż jest cudownym chłopcem z czwartej części Bukolik Wergiliusza, zob. L. Berkowitz, Pollio and the Date o f the Fourth Eclogue, California Studies in Classical Antiquity 5,1972, s. 21-38; L.A. Curchin,

Vergil “Messiah A New Governor o f Spain?, Ancient History Bulletin 2,1988, s. 143-144;

R.A. Apostoł, Rome ’s Bucolic Landscapes: Place, Prophecy, and Power in Aeneid VIII, Ph.D.

University of Michigan 2009, przyp. 216 ze str. 119.

2 Zob. J.H. Oliver, The Descendants o f Asinius Pollio, American Journal o f Philology 68, 1947, s. 147; R.K.. Sherk, C. Asinius Gallus and his Governorship o f Asia, Greek, Roman and Byzantine Studies 7,1966, s. 57-62; D.C.A. Shotter, Tiberius and Asinius Gallus, Historia 20, 1971, s. 443 n.; G. Herbert-Brown, C. Asinius Gallus, Ti. Claudius Nero, and a Posthumous Agrippa in Ephesus (ILS 8897), Syllecta Classica 15,2004, s. 134 n.

(8)

Trudne relacje: Gajusz Azyniusz Gallus i Tyberiusz 57

szącą się dobrą opinią Julią, oraz wielkim przywiązaniem tegoż do W ipsani (która zresztą spodziewała się kolejnego dziecka), cesarz wyegzekwował swoją wolę. Tyberiusz musiał rozwieść się z W ipsanią i w 11 r. p.n.e. poślubił córkę Augusta3. Stosunkowo młody wiek Julii oraz jej nowego męża (oboje w tym momencie mieli po ok. 30 lat) zdawał się gwarantować pojawienie kolejnych dzieci, w tym szczególnie oczekiwanych chłopców, którzy powiększyliby gro

no wnuków Augusta. Niemowlę płci męskiej, które się z tego związku na

rodziło wkrótce jednak zmarło. Niewierność Julii ale także niechęć do niej Tyberiusza, jak też jego zaabsorbowanie obowiązkami militarnymi i admi

nistracyjnymi, stanęły na przeszkodzie pojawienia się następnych. Stąd też to polityczne małżeństwo zostało bezdzietne a w 2 r. p.n.e. rozwiązał je sam August4.

Z kolei W ipsania teraz już wolna mogła wejść w nowy związek m ałżeń

ski. Trudno jednak uznać, iż sama podjęła decyzję w tej sprawie. Ostatnie zdanie należało tutaj z pewnością do pryncepsa. W ybór małżonka dla osoby tak ściśle powiązanej z domem cesarskim jak to miało miejsce w przypadku W ipsani należy traktować jako akt polityczny. Stąd też osoba jej przyszłego męża nie mogła być przypadkowa. Nie przesądza to jednak, kto personalnie zaangażowany był w wybór właściwego kandydata. W grę wchodzi tutaj sam August oraz jego żona Liwia Druzylla, rodzona matka Tyberiusza5. Wiemy,

3 Veil. Pat. II 96.1; Suet., Aug. 63.2, Tib. 7.2-3; Tac., Ann. IV 40.6; Cass. Dio LIV 31.2, 35.4; por. Nepos, Atticus 19.4; H. Lindsay, Suetonius: Tiberius, London 1995, s. 74 η.; E. Fan- tham, Julia Augusti: The Emperor Daugther, London - New York 2006, s. 79.

4 Suet., Aug. 65.1-3, Tib. 7.3; J.F. Bogue, Tiberius in the reign o f Augustus, Ph.D. Uni

versity of Illinois at Urbana-Champaign 1970, s. 20-26, 3 1 -3 4 ,4 0 n.; P. Southern, Oktawian August, przeł. D. Kozińska, Warszawa 2003, s. 233 n.; E. Fantham, op. cit., s. 82-91.

5 Pewne wyobrażenie o kreowaniu związków małżeńskich przez Augusta daje nam frag

ment Tacyta, gdzie historyk przytacza odpowiedź cesarza Tyberiusza na list Sejana, w którym ten ostatni prosi o rękę Liwilli, wdowy po Druzusie Młodszym. Prynceps unikając podjęcia wiążącej decyzji, zaznacza że August rozważając kandydaturę na męża dla swojej córki Julii zmuszony był brać pod uwagę różne ewentualności, w tym osoby stroniące od działalności politycznej, zob. Tac,, Ann. IV 40.6; R.H. Martin, AJ. Woodman, Tacitus Annals Book IV, Cambridge 1989, s. 198. Jeśli idzie o mniej ważnych członków rodziny cesarskiej kojarzenie związków matrymonialnych należało do Liwii, jak chociażby w przypadku ożenku przyszłe

go cesarza Klaudiusza z Plautią Urgulanillą, zob. A.A. Barrett, Livia: First Lady o f Imperial

(9)

że ostatecznie zdecydowano się wydać W ipsanię w 8 r. p.n.e. za Azyniusza Gallusa, z którym zresztą miała później kilkoro dzieci6 Jakkolw iek ożenek ten musiał ostatecznie podnieść pozycję syna Azyniusza Polliona, to jednak nie wy

daje się, aby w chwili jego zawierania uznawano, iż uczyni on go w przyszłości godnym panowania - capax imperii. Przytaczana częstokroć rozmowa Augusta z okresu schyłku jego pryncypatu a dotycząca mężów godnych przejęcia sterów rządu nie może być traktowana zbyt poważnie. August miał wspomnieć M arka Emiliusza Lepidusa jako mającego odpowiednie zdolności, ale bez ambicji, da

lej Azyniusza Gallusa posiadającego ambicje jednak pozbawionego zdolności i w końcu Lucjusza Aruncjusza, który dysponował zarówno odpowiednimi predyspozycjami jak też zdecydowaniem. Jeśli informację tę traktowalibyśmy jako wiarygodną to dowodzi ona, iż założyciel pryncypatu uważał Gallusa za człowieka o niezależnym umyśle i znacznych aspiracjach, ale zarazem niecier

pliwego a przez to nieumiejącego wybrać właściwego momentu do podjęcia zdecydowanych działań. Czasy Augusta jak i później Tyberiusza pokazują, że Azyniusz Gallus miał co prawda dobre mniemanie o własnej wartości oraz spore ambicje, nie sprawował jednak dowództw wojskowych, ani jak się wydaje nie potrafił wokół siebie skupić poważnej grupy politycznej, co wyklucza go jako realnego konkurenta w walce o władzę7.

N ie wiadomo co się stało z synem Tyberiusza i W ipsanii - Druzusem Młodszym po rozwodzie jego rodziców. Urodzony pomiędzy 15 a 13 r. p.n.e.

Rome, New Haven - London 2002, s. 128. Niewykluczone, że również przy planowaniu mał

żeństwa Julii z Tyberiuszem poważną role odegrała Liwia, zob. E. Ciaceri, Tiberio successore d i Augusto, Roma, 1934, s. 41.

6 Tac., Ann. 12.6; Cass. Dio LV 5.1; J.W. Rich, Cassius Dio. The Augustan Settlement (Roman History 53-55.9), Warminster 1990, s. 222 n. Odnośnie potomstwa Azyniusza Gallusa i Wipsani zob. J.H. Oliver, op. cit., s. 147-149; Chr. Settipani, Continuite gentilice et conti- nuite familiale dans les families senatoriales romaines: mythe et realite, Prosopographica et Genealogica 2, Oxford 2000, s. 264-268.

7 Tac., Ann. 1 13.2. Por. R. Syme, Rewolucja rzymska, przeł. A.M. Baziór, Poznań 2009, s. 441; E. Koestermann, Cornelius Tacitus Annalen, Band I - Buch 1-3, Heidelberg 1963, s. 108-110; G, Kampff, Three Senate Meetings in the Early Principate, Phoenix 17, 1963, s. 36 n.; L. du Toit, A note on Tacitus, Annals 1, 13, 2-3, Acta Classica 23, 1980, s. 128 a ; O. Devillers, Les passages relatifs ä Asinius Gallus dans les Annales de Tacite, Revue des Etudes Latines 87,2009, s. 162-165.

(10)

Trudne relacje: Gajusz Azyniusz Gallus i Tyberiusz 5 9

wymagał jeszcze stałej opieki8. Prawdopodobnie D ruzus znajdował się razem z synami Julii tj. Gajuszem, Lucjuszem i Agryppą Postumusem. Nie jest to jednak pewne. Jego przyszłość w tym momencie nie rysowała się do końca jasno. Gdyby Tyberiusz i Julia doczekali się zdrowego syna, można założyć, iż chłopiec zostałby zaadoptowany przez Augusta, tak jak to miało miejsce w przypadku Gajusza i Lucjusza. Druzus Młodszy, który raczej nie mógł li

czyć na usynowienie przez twórcę pryncypatu, znalazłby się w ten sposób w gorszej sytuacji dynastycznej wobec swojego młodszego brata. Być może do tego okresu odnoszą się w jakiś sposób wypowiedzi Azyniusza Gallusa, który miał nazywać Druzusa „synem”. W edług Kasjusza D iona słowa te jak też fakt, że Gallus ożenił się z W ipsanią bardzo irytowały Tyberiusza.9 Nie wydaje się jednak, aby ambitny arystokrata głosił w ten sposób, iż jest biolo

gicznym ojcem Druzusa Młodszego. Należy też wykluczyć adopcję chłopca, ponieważ wymagałoby to m.in. zmiany jego nazwiska. Określanie Druzusa

„synem” przez Gallusa wiązało się raczej z zaistnieniem w wyniku małżeń

stwa z W ipsanią stanu powinowactwa10. Nie można też wykluczyć w miarę częstych kontaktów małego Druzusa z domus Azyniusza. Przed powrotem w 2 r. n.e. z Rodos Tyberiusz nie poświęcał swojemu synowi zbyt dużo uwagi.

Nie wydaje się również, aby swoim pasierbem była szczególnie zainteresowa

na Julia. Po przeprowadzeniu przez Augusta w 2 r. p.n.e. jej rozwodu z Tybe- riuszem sytuacja znów się zmieniła. M am y więc kilka lat w czasie których nie wiemy, kto sprawował formalną albo przynajmniej mniej formalną opiekę nad Druzusem. Przykład znajdującego się w późniejszym okresie w podobnej sy

8 W kwestii ustalenia daty narodzin Druzusa Młodszego zob. R.S. Rogers, Studies in the Reign o f Tiberius. Some Imperial Virtues o f Tiberius and Drusus Julius Caesar, Baltimore 1943, s. 91 n.; B. Levick, Drusus Caesar and the Adoptions o f A.D. 4, Latomus 25, 1966, s. 236-238; G.V. Sumner, Germanicus and Drusus Caesar, Latomus 26, 1967, s. 427-429;

M.L.G. Shaw, Drusus Caesar, the son o f Tiberius, Ph.D. University o f British Columbia 1990, s. 3-5.

9 Cass. Dio LVII 2.7; por. Tac., Ann. 1 12.6.

10 M.L.G. Shaw, op. eit., s. 30 n. O tym, że Azyniusz Gallus próbował zaadoptować Druzusa przekonany jest D. Shotter, zob. Tiberius Caesar, London - New York 1992, s. 12, 44. Zob. też J. Geiger, Tiberius and the Lex Papia Poppaea, Scripta Classica Israelica 2,1975, s. 153.

(11)

tuacji Kaliguli mógłby wskazywać na babkę Liwię11. Ale żyła przecież matka Druzusa - Wipsania! Chłopiec mógł więc często bywać w domu jej nowego męża a nawet w nim przez pewien czas pomieszkiwać. Sytuacja taka byłaby dla Gallusa dodatkowym uzasadnieniem sporadycznego nazywania Druzusa

„synem”.

Aktywność Azyniusza Gallusa na forum senatu

W okresie rządów Tyberiusza Azyniusz Gallus próbował wykorzystać wszystkie możliwe sposoby podniesienia znaczenia własnej osoby. Służyły temu przede wszystkim jego wystąpienia podczas posiedzeń senatu. Tacyt, a także w mniejszym zakresie inni historycy, relacjonują nam szereg przypad

ków kiedy to ambitny senator uznał za stosowne wystąpić z własnymi w nio

skami, bądź ustosunkować się do zgłoszonych przez innych. Z pierwszym takim przypadkiem mamy do czynienia w 14 r. bezpośrednio po śmierci A u

gusta, kiedy to debatowano nad honorami pogrzebowymi dla twórcy pryncy

patu. Padł wówczas m.in. wniosek Azyniusza Gallusa, aby orszak żałobny ze zwłokami Augusta, poprzedzany przez posąg bogini W iktorii, znajdujący się w gmachu senatu, przeszedł pod bramą triumfalną {porta triumphalis). M iały m u towarzyszyć żałobne pieśni {nenia) chłopców i dziewcząt z najznakomit

szych rodów. W niosek ten został przyjęty12.

Z innym wystąpieniem Azyniusza Gallusa mamy do czynienia wkrótce po pogrzebie Augusta, kiedy to senat zachęcał Tyberiusza do niezwłoczne

go przejęcia władzy. Przybrany syn twórcy pryncypatu powiedział wówczas m.in., że chociaż nie jest w stanie sprawować pełnej odpowiedzialności za państwo to jednak może zająć się częścią spraw publicznych. Azyniusz Gallus

11 Zob. Suet., Cal. 10.1; A .A . Barrett, C aligula: the corruption o f p o w e r, London 1993, s. 2-24. Na brak należytej opieki nad wzrastającym Druzusem Młodszym zdaje się też wskazywać Józef Flawiusz, zob. Ioseph., Antiq. lud. XVIII 143-145; por. D.R. Schwartz, Agrippa I: the last king o f Judaea, Texte und Studien zum Antiken Judentum 23, Tübingen 1990, s. 42,45-47; J. Ciecieląg, Polityczne dziedzictwo Heroda Wielkiego. Palestyna w epoce rzymsko-herodiańskiej, Kraków 2002, s. 137.

12 Suet., Div. Aug. 100.2; Tac., Ann. I 8.3; Cass. Dio LVI 42.1; D.C.A. Shorter, Tiberius and Asinius Gallus, Historia 20, 1971, s. 447; R. Sajkowski, Divus Augustus Pater. Kult bo

skiego Augusta za rządów dynastii julijsko-klaudyjskiej, Olsztyn 2001, s. 16,24.

(12)

zapytał wówczas Tyberiusza jaką sferę życia państwowego chce przejąć pod swoją opiekę. Zbity z tropu tym pytaniem Tyberiusz odpowiedział, że byłoby przeciwne jego skromności przyjmować, bądź odrzucać coś z tego od czego chciałby się zupełnie uwolnić. Tacyt pomiędzy ułamki podawanej przez sie

bie informacji wtrąca własny komentarz, w którym wyjaśnia, że wystąpienie Gallusa wywołało irytację Tyberiusza. Dalsza relacja autora Annales dopusz

cza też jednak inną możliwość. Gallus wygłasza bowiem pochwałę twórcy pryncypatu a także Tyberiusza, tym samym nie tylko dodaje tem u ostatniemu otuchy, ale wskazuje, że pomyślność imperium uzyskana za rządów Augusta będzie w pełni kontynuowana za jego godnego następcy13.

Kolejną sposobnością do wystąpienia Azyniusza Gallusa na forum se

natu był wylew Tybru w 15 r. W wyniku ciągłych deszczów woda wystąpiła z brzegów i zalała nisko położone dzielnice Rzymu, a cofając się porwała za sobą gruzy budynków i ludzkie zwłoki. Gallus uznał to wydarzenie za groźnz prodigium i zażądał w senacie konsultacji w tej sprawie ksiąg sybilliń- skich. Tyberiusz odrzucił jednak ten wniosek, polecił natomiast Gajuszowi Atejuszowi Kapitonowi oraz Lucjuszowi Arruncjuszowi znaleźć inne środki zaradcze. Tacyt, który informuje nas o tych wydarzeniach, jako powód od

rzucenia propozycji Gallusa podaje niechęć cesarza do wyjawiania ludzkich i boskich tajemnic14. Sprawa ta nie jest jednak jednoznaczna. Z pewnością generalnie stwierdzenie Tacyta jest prawdziwe. Tyberiusz istotnie unikał sy

tuacji w których religia mogłaby ponieść uszczerbek. Również niechętny był rozpowszechnianiu wiadomości co do przyszłości spraw państwowych15. N a

leży jednak zauważyć, że przyczyn zajęcia przez cesarza takiego a nie innego

13 Zob. Tac., Ann. I 12 oraz 13; por. Suet., Tib. 24; Cass. Dio LVII 2,1-2, 2.6;

C.W. Mendell, Dramatic construction in Tacitus 'Annals, Yale Classical Studies 5,1935, s. 13;

G. Kampff, Three Senate Meetings in the Early Principate, Phoenix 17, 1963, s. 32 n., 35-44;

D.C.A. Shorter, Tiberius and Asinius Gallus, s. 447 n.; H. Lindsay, op. cit., s. 108 n.

14 Tac., Ann. I 76; E. Koestermann, op. cit., s. 247; F.R.D. Goodyear, The Annals o f Tacitus. Books 1-6. Volume II: Annals 1.55-81 and Annals 2, Cambridge Classical Texts and Commentaries 23, Cambridge 1981, s. 171 n.

15 Por. A. Garzetti, From Tiberius to the Antonines. A History o f the Roman Empire A.D.

14-192, transi. J.R. Foster, London 1974, s. 31; R. Seager, Tiberius, II wyd., Malden 2005, s. 123 n.

(13)

stanowiska w tej sprawie mogło być wiele. W ymienić tu można jedynie co niektóre z nich: „zmęczenie” aktywnością Gallusa, postrzeganie wylewów Ty- bru jako zjawiska nie tyle boskiego co przyrodniczego, chęć kompleksowego przeciwdziałania wylewom i uregulowania gospodarki wodnej. Jeśli chodzi o samego Azyniusza Gallusa to należy zauważyć, że jako członek kolegium quindecimviri sacris faciundis posiadał on z pewnością stosowną wiedzę odno

śnie charakteru przypadków kiedy konsultacja ksiąg sybillińskich jest wskaza

na. C o więcej, przekaz Kasjusza D iona informuje nas, iż znaczna część miesz

kańców Rzymu uznała wylew za omen. W arto też przy tym zaznaczyć, że gdyby senat uznał konieczność konsultacji ksiąg sybillińskich wówczas wzro

słoby, chociażby chwilowo, znaczenie polityczne członków kolegium, które je przeprowadzały a więc także Gallusa16.

W tym samym roku co sprawa wylewu Tybru rozpatrywana była w sena

cie kwestia niepokojów w teatrze. Z różnych powodów dochodziło bowiem do burd, w które zaangażowani byli też aktorzy. Z uwagi na przypadki zranień oraz wystąpień przeciwko władzy część senatorów zaproponowała, aby preto

rzy mieli prawo stosowania chłosty wobec aktorów. Na takie rozwiązanie nie przystał jednak trybun plebejski Hateriusz Agryppa, który zgłosił w tej spra

wie weto. Postępowanie trybuna spotkało się z kolei z ostrym potępieniem Azyniusza Gallusa. Tyberiusz w tej sprawie pozostawił większą swobodę senatorom. Ostatecznie zachowano nietykalność cielesną aktorów, wzorując się przy tym na rozwiązaniach ustanowionych przez Augusta. W prowadzono

16 Cass. Dio LVII 14.7-8. Por. R. Syme, Tacitus, 1.1, Oxford, s. 281; D.C.A. Shotter, Ti

berius and Asinius Gallus, s. 448; B.M. Levick, Tiberius the politician, London 1976, s. 105;

A.B. Bosworth, Tacitus and Asinius Gallus, American Journal o f Ancient History 2, 1977, s. 175; J.P. Davies, Rome ’s Religious History: Livy, Tacitus and Ammianus on their Gods, Cam

bridge 2004, s. 190; R. Sajkowski, Konserwatyzm religijny cesarza Tyberiusza na przykładzie ksiąg sybillińskich, [w:] Religia i polityka w świecie antycznym, red. R. Sajkowski, Ostróda 2005, s. 175-177; G.S. Aldrete, Floods o f the Tiber in Ancient Rome, Baltimore 2006, s. 224.

Azyniusz Gallus jako quindecimvir - M.W.H. Lewis, The Official Priests o f Rome under the Julio-Claudians. A Study o f the Nobility from 44 B.C. to 68 A.D., Papers and Monographs o f the American Academy in Rome 16, Rome 1955, s. 50; A. Gillmeister, Strażnicy ksiąg sybillińskich. Collegium viri sacris faciundis w rzymskiej religii publicznej, Zielona Góra 2009, s. 158.

(14)

jednak pewne środki zaradcze, które miały m.in. przeciwdziałać rozpasaniu widzów. Sprawa ta interesująca ze względu na możliwość wglądu w status aktorów u progu pryncypatu jest dla nas ważna również z innych powodów.

M amy tutaj przykład manifestacji senatorskiej wolności {libertas), a także co

raz rzadziej spotykany przypadek zastosowania weta przez trybuna plebej- skiego17.

Azyniusz Gallus pojawia się też w innych sytuacjach. Jego nazwisko wy

mienione jest wśród wpływowych senatorów jako wnioskodawców złożenia darów dla Jowisza, M arsa i Zgody (Concordia) oraz ustanowienia 13 września jako daty corocznych obchodów rocznicy samobójstwa M arka Skryboniusza Libona Druzusa, oskarżonego w 16 r. o dążenia do przeprowadzenia prze

w rotu18.

W tym też roku doszło w senacie do gorących dyskusji na tem at sposo

bów ograniczenia zbytku. Prokonsul Kwintus Hateriusz a przede wszystkim propretor Oktawiusz Fronton opowiadali się za daleko idącymi restrykcjami w tej sprawie. Chodziło tutaj m.in. o ograniczenie ilości posiadanych przez arystokrację naczyń srebrnych, sprzętów domowych i służby. Zaoponował przeciwko temu Azyniusz Gallus, który przekonywał, że wraz ze wzrostem pomyślności państwa w sposób naturalny wzrasta też bogactwo jego obywa

teli. Senatorzy, mający najwięcej trosk z tytułu służby publicznej nie mogą być pozbawieni środków umożliwiających im chwilę wytchnienia. M owa Gallu

sa okazała się bardziej przekonywująca niż wywody Hateriusza i Frontona.

Także Tyberiusz zadeklarował brak chęci podejmowania jakichś energiczniej

17 Tac., Ann. 1 77; A. Bergener, Die föhrende Senatorenschicht im frühen Prinzipat (14- -6 8 n. Chr.), Bonn 1965, dyss., s. 39 n.; D.C.A. Shotter, Tiberius and Asinius Gallus, s. 449;

A.B. Bosworth, op. cit., s. 175 n.; F.R.D. Goodyear, op. cit., s. 173-176; E. O’Gorman, Irony and misreading in the Annals Tacitus, Cambridge 2000, s. 41 -44; 0 . Devillers, op. cit., s. 161 n.

18 Tac., Ann. II32; R.S. Rogers, Criminal Trials and Criminal Legislation under Tiberius, American Philological Association 6, Middletown/Connecticut 1935, s. 20; D.C.A. Shotter, Tiberius and Asinius Gallus, s. 449; A.B. Bosworth, op. cit., s. 176. Przynależność Azyniusza Gallusa do grupy najważniejszych senatorów potwierdza wymienienie go wśród pożądanych obrońców przez Gnejusza Pizona oskarżonego w 20 r. o otrucie Germanika. Gallus, podobnie jak inni wskazani w tej grupie senatorowie, wymówił się od przyjścia z pomocą Pizonowi -T a c ,,Αηη. ΙΠ 11.2.

(15)

szych kroków przeciwko zbytkowi, dlatego też senat powtrzymał się przed poważniejszymi działaniami w tym zakresie. Gallusowi udało się więc trafić w odczucia większości senatorów a przy tym pozostać w zgodzie z intencjami cesarza19. Zresztą jak zauważa A, B. Bosworth w podobnym tonie jak Gallus wypowiedział się w 22 r. Tyberiusz w swoim liście do senatu, kiedy to na wniosek edylów znów powróciła sprawa ukrócenia zbytku. Cesarz wskazywał wówczas, że problem jest trudny do rozwiązania a jego podjęcie, aczkolwiek z wielu powodów słuszne, mogłoby wywołać niezadowolenie nawet tych, któ

rzy za tym optowali20.

Ó w lojalizm jeszcze pełniej widoczny jest w innym przypadku. W związ

ku z zapowiedzią nieobecności pryncepsa zaczęto zastanawiać się w senacie nad przeniesieniem czynności urzędowych na inny czas. Wyklarowały się w tej sprawie dwa stanowiska. Gnejusz Pizon przekonywał, że pomimo nie

obecności cesarza czynności urzędowe powinny być kontynuowane. Inaczej Azyniusz Gallus, który twierdził, iż sprawy państwowe mają swój pełny blask jedynie w obecności pryncepsa. Pogląd ten zwyciężył i zajęcia odroczono21.

W krótce jednak Azyniusz Gallus wszedł w polemikę z cesarzem odno

śnie obsady urzędów. Senator postawił wniosek, aby wybory przeprowadzano na okres pięciolecia, przy czym prynceps desygnowałby dwunastu kandyda

tów na każdy rok. Gallus proponował też, żeby ci dowódcy legionów, którzy wcześniej nie pełnili pretury, otrzymali ją w najbliższym czasie. Tyberiusz wniosek ten miał uznać za próbę rozszerzenia cesarskiej władzy, zaznaczył jednak przy tym, że proponowane zmiany byłyby dla niego bardzo kłopotliwe.

Prynceps przekonywał, że nie można przewidzieć jak w najbliższym czasie ukształtuje się sytuacja polityczna. Przeciwny był też przekreślaniu czyichś nadziei na uzyskanie urzędu. Tacyt zaznacza, że wniosek Gallusa groził pod

19 Tac., Am . I I 33; F.R.D. Goodyear, op. cit., s. 286-292.

20 Tac., Ann. III 52-55; A.B. Bosworth, op. cit., s. 176; por. A J. Woodman, R.H. Martin, TheAnmls ofTacitus. Book3, Cambridge Classical Texts and Commentaries 32, Cambridge - New York 1996, s. 376-413.

21 Tac., Ann. I I 35; D.C.A. Shotter, 7iberius and Asinius Gallus, s. 450; A.B. Bosworth, op. cit., s. 176 n.; F.R.D. Goodyear, op. cit., s. 295 n.; R.J.A. Talbert, The Senate o f Imperial Rome, Princeton 1984, s. 210.

(16)

stawom systemu, Tyberiuszowi udało się jednak swoim spokojnym i rzeczo

wym wystąpieniem nie dopuścić do żadnych zmian22. W ten sposób cesarz zaakcentował swoją ulubioną cnotę umiarkowania (moderatio)23. Jeśli chodzi o wniosek Gallusa to niektórzy badacze dopatrują się dla niego precedensów w przeszłości, jak chociażby lex Titia z 43 r. p.n.e. Intrygujące jest też jak da

leko jego wprowadzenie w życie naruszyłoby arcanum im p e ril. Pozostawia

jąc na boku te rozważania należy zauważyć, że w ówczesnej sytuacji wniosek Gallusa był zbyt pochopny a jego ewentualne przyjęcie groziłoby destabili

zacją sytuacji politycznej. Zdawał sobie z tego sprawę Tyberiusz i prawdopo

dobnie znaczna część senatorów.

Azyniusz Gallus uczestniczył też aktywnie w procesach politycznych jakie się odbywały na forum senatu. Co ciekawe zajmował w nich stanowi

sko surowsze wobec podsądnych niż wielu innych członków tego gremium.

Tak było w przypadku oskarżenia w 24 r. Gajusza Syliusza i jego żony So- zji, przyjaciółki Agryppiny Starszej. Gallus był autorem wniosku o wygnanie Sozji oraz konfiskatę połowy jej majątku. Jego propozycja wygnania została przyjęta przez senat, lecz w kwestiach majątkowych opowiedziano się za wer

sją korzystniejszą dla dzieci skazanej25. Również w 24 r. oskarżono i skazano

22 Tac .,Αηη. II36; F.B. Marsh, The Reign o f Tiberius, London 1931, s. 302 n.; C.E. Smith, Tiberius and the Roman Empire, Baton Rouge 1942, s. 224 n.; D.C.A. Shotter, Tiberius and Asinius Gallus, s. 450 n.; R. Seager, op. cit., s. 106 n.

23 Por. B.M. Levick, Mercy and Moderation on the coinage o f Tiberius, [w:] The Ancient Historian and his Materials, Essays in honour o f C.E. Stevens, red B.M. Levick, Fainborough 1975, s. 123-137; por. J. Pigoń, W kręgu pojęć politycznych Tacyta: libertas-moderatio, Clas

sica Wratislaviensia 19, Wrocław 1996.

24 Odnośnie dyskusji o istocie wniosku Gallusa oraz ustrojowych następstwach jego przy

jęcia, zob. P. Grenade, Essai sur les origines du principat. Investiture et renouvellement des pouvoirs imperiaia, Bibliotheque des Ecoles Franęaise d’Athenes et de Rome 197, Paris 1961,

s. 435 n.; A.B. Bosworth, op. cit., s. 180-184; F.R.D. Goodyear, op. cit., s. 297-300.

25 Tac., Ann. IV 20.1; J. Bleicken, Senatsgericht und Kaisergericht. Eine Studie zur En

twicklung des Prozeßrechtes im frühen Prinzipat, Abhandlungen der Akademie der Wissen

schaft in Göttingen, philologisch - historische Klasse, Dritte Folge, Nr 53, Göttingen 1962, s. 160; AJ. Marshall, Women on trial before the Roman senate, Echos du Monde Classique 34, 1990, s. 343 n.; R. Sajkowski, Wybrane problemy oskarżenia Gajusza Syliusza i jeg o małżonki Sozji, Studia Prawnoustrojowe 7,2007, s. 109.

(17)

W ibiusza Serenusa. Gallus jako miejsce odosobnienia proponował bezwodne wyspy: Gyarus bądź Donusa. Tyberiusz odrzucił ten wniosek uznając, że trze

ba skazanemu zapewnić możliwość przeżycia26.

M ożna założyć, że od początku rządów Tyberiusza aż do 24 r. stosunki pomiędzy Azyniuszem Gallusem a cesarzem układały się poprawnie. Pom i

mo spraw które mogły dzielić obu mężczyzn (W ipsania, Druzus) zdawali sobie oni zapewne sprawę, iż odpowiedzialność za bolesną przeszłość nie cią

ży na żadnym z nich, lecz na Auguście. Również kwestie polityki bieżącej, pomimo wygórowanych ambicji Gallusa i podejrzliwości Tyberiusza były tak regulowane, aby w miarę możliwości nie tworzyć punktów zapalnych. A prze

cież w warunkach niby-republiki nie było to łatwe. Z pewnością zdawali sobie z tego sprawę obydwaj politycy. Relacje pomiędzy nimi były więc nie tyle wrogie co raczej trudne. Zresztą wrogość musi być wykluczona jeżeli weźmie

my pod uwagę karierę synów Gallusa - Gajusza Azyniusza Polliona (konsulat w 23 r.), M arka Azyniusza Agryppy (konsulat w 25 r.), Azyniusza Saloninusa (przeznaczony na męża dla wnuczki cesarskiej)27.

Tego stanu pokojowej koegzystencji nie zakłócała także inna rywalizacja - literacka. Zarówno Tyberiusz jak też Gallus mieli duże ambicje jako twórcy i konsumenci kultury. Następca Augusta był autorem pamiętników, znawcą literatury greckiej w ujęciu filologicznym i antykwarycznym28. Z kolei Gallus zasłynął jako mówca i autor dzieła zestawiającego działalność i wymowę swo

jego ojca Azyniusza Polliona i Cycerona, na które to odpowiedź sporządził w późniejszych latach cesarz Klaudiusz29. Rywalizacja Tyberiusza i Gallusa

26 Tac., Ann. IV 30.1; R.H. Martin, A.J. Woodman, Tacitus Annals Book IV, Cambridge 1989, s. 165 n.

27 Ίζο.,Αηη. ΠΙ 75.1; J.H. Oliver, op. cit., s. 147 n.; A.B. Bosworth, op. cit., s. 174.

28 Zob. Suet., Tib. 61.1, Domitius 20; M. Kaplan, Greeks and the Imperial Court, from Tiberius to Nero, New York - London 1990, s. 202-248.

29 W dziele De comparatione patris et Ciceronis Azyniusz Gallus wyżej stawiał swojego ojca niż wielkiego mówcę z Arpinum, zob. Suet,, Divus Claudius 41.3; Plinius, Epistularum libri decem VII 4.3, 4.6; Quintilianus, Institutiones XII 1.22; Aulus Gellius, Noctes Atticae XVII 1.1; D.W. Hurley, Suetonius: Divus Claudius, Cambridge 2001, s. 229. Jest to kolejny przykład jakiejś nieokiełznanej ambicji, która jak się okazało była dziedziczna w tym rodzie.

Za rządów Klaudiusza zaznaczyła się rewoltą syna Gallusa i Wipsani - Azyniusza Gallusa,

(18)

na polu kultury, która z pewnością istniała, nie kładła się jednak większym cieniem na ich wzajemnych stosunkach.

Upadek i śmierć Azyniusza Gallusa

Stopniowo jednak sytuacja zmieniała się na gorsze. W śród negatywnych czynników, które coraz wyraźniej dawały o sobie znać należy tu m.in. wymie

nić: niejasne następstwo dynastyczne, śmierć W ipsani, Druzusa Młodszego oraz Julii Augusty, narastającą wrogość pomiędzy Tyberiuszem i Agryppiną Starszą, wzrost znaczenia Sejana, potęgujące się zgorzknienie i podejrzliwość cesarza. Przedłużająca się nieobecność pryncepsa w Rzymie i tym samym brak jego uczestnictwa w posiedzeniach senatu, uniemożliwiały jakąkolwiek z nim formę komunikacji poza przechodzącymi przez ręce pretorianów li

stami. Brakowało więc możliwości bezpośredniego wyjaśnienia stanowisk, rozwiania podejrzeń cesarza zanim nie staną się przyczyną upadku kolejnego senatora.

Szczególną obawę cesarza wzbudziło zbliżenie Azyniusza Gallusa i Agryppiny Starszej. Oboje od pewnego czasu byli stanu wolnego. M ąż Agryppiny - G erm anik, zmarł w 19 r., natom iast W ipsania - żona G allu

sa, odeszła z tego świata rok później. T rudno określić, kiedy oboje zaczęli myśleć o wspólnym związku. W edług Tacyta w 26 r. Agryppiną miała po

prosić Tyberiusza o męża. W edług wielu badaczy chodziło tutaj konkretnie o Azyniusza Gallusa30. Żadne źródło nie pozwala jednak na przeprowa

dzenie pewnej identyfikacji. W iem y natom iast, że po oskarżeniu Sabinusa u progu 28 r. wystąpił Gallus z propozycją zwrócenia się do cesarza z prośbą, aby odsłonił swoje podejrzenia. Obawy pryncepsa miały dotyczyć zasadni

czo Agryppiny31.

zob. Suet., Div. Claud. 13.2; Cass. Dio LX 27.5; P.M. Rogers, The Stigma o f Politics: Imperial Conspirators and their Descendants in the early Roman Empire, Ph.D. University o f Washing

ton 1979, s. 86-88; D.W. Hurley, op. cit., s. 112.

30 Zob. Tac., Ann. IV 53.1; F.B. Marsh, op. cit., przyp. 4 ze str. 179; R.S. Rogers, The Conspiracy o f Agrippina, Transactions o f the American Philological Association 62, 1931, s. 153 n.; D.C.A. Shotter, Tiberius and Asinius Gallus, s. 454; D. Hennig, L. Alius Seianus.

Untersuchungen zur Regierung des Tiberius, Vestigia 21, München 1975, s. 82.

31 Tac., Ann. IV 71.2.

(19)

W roku 30 Azyniusz Gallus został aresztowany, jednak do śmierci w 33 r.

(lub 32) nie doczekał się procesu. Z polecenia Tyberiusza przetrzymywany był w domach konsulów. Urzędnicy ci wraz z pretorami odpowiedzialni też byli za bezpieczeństwo osadzonego oraz mieli dopilnować, aby nie popełnił samobójstwa. Gallus jednak prawdopodobnie zamorzył się głodem. Przekazy historyków, przede wszystkim najważniejszy tutaj Kasjusza Diona nie po

zwalają nam na dokładne zrekonstruowanie całego okresu, w którym Gallus pozbawiony był wolności. Wiemy, że kluczową rolę w aparacie represji Ty

beriusza odgrywał aż do swojej śmierci w 31 r. prefekt pretorianów Sejan.

Gallus został jednak aresztowany jeszcze przed upadkiem wszechwładnego prefekta, natomiast śmierć poniósł kiedy dowódcą pretorianów był już Ser- toriusz Makron. Kasjusz D ion twierdzi, że Gallus należał do kręgu Sejana, dlaczego więc ten ostatni nie przeciwdziałał aresztowaniu?32 Sama procedura pozbawienia wolności i przetrzymywania bez procesu, aczkolwiek posiada re

publikańskie korzenie, to jednak była czymś nowym w aparacie represji wcze

snego pryncypatu33. Gallus mógł zostać aresztowany w wyniku niejasnej dla nas gry sił: Tyberiusz - Sejan - najpotężniejsi nobilowie, ale w relacji Tacyta na czoło wysuwa się sprawa Agryppiny. O tóż po jej zgonie w 33 r. Tyberiusz miał jej zarzucić, że Gallus był jej kochankiem i że po jego śmierci straciła ochotę do życia34. Rozwikłanie przyczyny upadku Gallusa jest dosyć trudne.

O w a trudność wynika zarówno ze stanu źródeł, jak też faktu, iż Tyberiusz w całej tej sprawie zachowywał się niejednoznacznie. Relacja Tacyta wska

zuje, że cesarz był nieprzejednany jedynie wobec Agryppiny, natomiast nie wydaje się, aby dążył do śmierci Gallusa. Prynceps miał pozwolić na pogrzeb

32 Zob. Cass. Dio LVIII 3.1-5; Tac., Ann. VI 23.1; por. R.S. Rogers, Crimi

nal Trials, s. 104-106; W. Seibt, Die Majestätsprozesse vor dem Senatsgericht un

ter Tiberius, Wien 1969, dyss., s. 151-157; A.B. Bosworth, op. cit., s. 179 n.; J. Ed

mondson, Dio: The Julio-Claudians. Selections from Books 58-63 o f the Roman History o f Cassius Dio, Lactor 15, London 1992, s. 115-117; R. Martin, Tacitus Annals V

& VI, Warminster 2001, s. 150 n.

33 Por. C. Zäch, Die Majestätsprozesse unter Tiberius in der Darstellung des Tacitus, Winterthur 1972, dyss., s. 15-17; J. Hillner, Monastic Improsonment in Justinian’s Novels, Journal of Early Christian Studies 15,2007, s. 213,217 n.

34 Tac., Ann. V I25.1-2. Zob. D. Shotter, Tiberius Caesar, s. 48; R. Martin, op. cit., s. 153.

(20)

senatora, ale według Seneki jego aresztowanie doprowadziło do upadku wielu osób35. Gallusa dotknęło też potępienie pamięci (damnatio memoriae). Jego imię zostało usunięte z posągów36. Nic nie wskazuje jednak na to, aby upadek Gallusa przełożył się na trwałe wstrzymanie kariery jego synów.

Relacje pomiędzy Azyniuszem Gallusem a Tyberiuszem nie należały do łatwych. Nie były też zdecydowanie wrogie. Dopiero pod koniec życia G al

lusa splot różnych okoliczności doprowadził do jego upadku. Tyberiusz jako

„republikański” cesarz w sposób co prawda ograniczony, ale dopuszczał do wolnej gry politycznej na forum senatu. Gallus znakomicie z tej okazji ko

rzystał. Nigdy też nie dowiemy się czy W ipsania była jak twierdzą antyczni historycy powodem trwałej niezgody pomiędzy obydwoma mężczyznami czy raczej gwarantem utrzymania w miarę poprawnych stosunków.

35 Por. Seneca, Epistulae morales a d Lucilium 55.3; Tac., Ann. VI 23.1; Cass. Dio LVIII 3.2.

36 R.S. Rogers, The Conspiracy o f Agrippina, s. 161.