Seria: T R A N SPO R T z. 40 N r kol. 1490
Jerzy P A W LIC K I W ojciech O SA D N IK
UTRZYMANIE DRÓG KOLEJOWYCH W STRUKTURZE KOSZTÓW PKP
Streszczenie. A rtykuł prezentuje sposób postępow ania przy w yodrębnianiu kosztów utrzym ania odcinków drogi kolejow ej z system u kosztów działalności przedsiębiorstw a PKP.
System ew idencji ujm uje koszty w edług ich rodzaju, m iejsc pow staw ania i celu ich poniesienia. Pozycje kosztów infrastruktury s ą przyporządkow ane liniom kolejow ym , jednak inform acje w nich zaw arte s ą m ało przydatne do szacow ania kosztów w zależności od rodzaju ruchu, kategorii pociągu i odcinka linii.
R A ILW A Y LIN ES PRESERV A TIO N IN THE PKP COSTS STRU CTU RE
Sum m ary. The procedure o f separation the railw ay lines preservation costs from the PKP firm activity costs system is presented in this article. The record system form ulates costs according to their kind, place o f rise and aim or bearing. Item s o f infrastructure costs are assigned to railw ay lines, but inform ation contained in them are hardly useful for cost estim ation according to kind o f traffic and train category.
1. W PR O W A D Z E N IE
W dokum encie w ydanym przez Biuro Inform acji i Prom ocji D G PK P 28 m aja 1999 roku zapisano m iędzy innym i [7]: „S tan techniczny infrastruktury kolejow ej, z uw agi na brak dostatecznej ilości środków finansow ych (na poziom ie 30% potrzeb) i rzeczow ych, niestety pogarsza się. W pełnej spraw ności technicznej utrzym yw ane s ą w zasadzie tylko linie m agistralne i pierw szorzędne. N a pozostałych liniach w ykonuje się napraw y w zakresie zapew niającym bezpieczeństw o ruchu kolejow ego, natom iast jeg o organizację dostosow uje się do w arunków technicznych” .
G dyby zajrzeć do podobnych dokum entów spraw ozdaw czych sprzed 30 lat zaw arta w nich ocena stanu infrastruktury byłaby przypuszczalnie taka sam a. Przykłady zaniedbań w
ty m zakresie przedstaw iono m iędzy innym i w [2,3,5,6], O znacza to z jed n ej strony, że kolej nigdy nie m ogła liczyć na w ystarczające środki ze strony państw a, z drugiej, że utrzym anie dróg ko lejo w y ch należało do grupy zadań o znaczeniu drugorzędnym . W ażnym natom iast k ryterium oceny działania przedsiębiorstw a były i są nadal: w ielkość p racy przew ozow ej, m asa przew ożonych ładunków oraz liczba pasażerów . C hociaż dane o rozm iarach zaległości rem ontow ych (około 20% ) w y d a ją się zbyt optym istyczne, po zy ty w n y m zjaw iskiem je st dostrzeganie przez kolej problem ów efektyw ności i ekonom iczności prac utrzym aniow ych, konieczności w y k o rzy sty w an ia innow acyjnych procesów i technologii, uży w an ia bardziej zaaw ansow anych konstrukcji toru oraz m ateriału, diagnostyki toru, d okonyw ania w ym ian we w łaściw ym czasie itp.
A nalizę przedstaw ionych problem ów m ożna przeprow adzić n a podstaw ie bogatego m ateriału statystycznego zgrupow anego w system ie finansow o-księgow ym przedsiębiorstw a.
P o d staw o w ą trudność stanow i jed n ak w yodrębnienie tych pozycji kosztów utrzym ania infrastruktury, które przyporządkow ane są poszczególnym kategoriom ruchu. Posiadanie danych o tak znacznej szczegółow ości było do tej pory zbędne. O becna sytuacja ekonom iczno-praw na um ożliw ia zarządzającem u infrastrukturą pozyskiw anie środków na prow adzenie działalności eksploatacyjnej i utrzym anie toru m iędzy innym i ze sprzedaży tras przew oźnikom PK P (na razie w ram ach w ew nętrznych porozum ień) oraz przew oźnikom obcym (w form ie przew ozów p eag e’ow ych).
2. O G Ó LN E Z A S A D Y EW ID EN C JO N O W A N IA K O SZTÓ W
K oszty przedsiębiorstw a PK P stanow i sum a kosztów p oniesionych przez w szystkie jednostki organizacyjne w celu osiągnięcia przychodów . P onoszone przez przedsiębiorstw o
PKP koszty s ą klasyfikow ane w edług (zob. rys. 1):
• ich rodzajów (koszty proste),
• m iejsc ich pow staw ania (na stanow iskach kosztów),
• rodzajów działalności przedsiębiorstw a (celu poniesienia kosztów ).
Podział kosztów w edług ich rodzaju m a na celu um ożliw ienie przedsiębiorstw u badanie struktury kosztów , kontroli zużycia środków m aterialnych i robocizny o raz kształtow ania w ynagrodzeń, porów nyw anie kosztów poniesionych w danym okresie spraw ozdaw czym z planem , a także do planow ania w ydatków przeznaczonych na działalność.
U kład rodzajow y kosztów w spólny dla w szystkich branż obejm uje w szczególności [8]:
• am ortyzację m ajątku trw ałego przedsiębiorstw a - ja k o pieniężny w yraz stopnia zużycia środków trw ałych i w artości niem aterialnych i praw nych,
• koszty zużycia paliw i m ateriałów ,
• koszty zużycia wszelkiej energii,
• koszty zakupionych usług obcych, w tym : rem ontow ych, telekom unikacyjnych, w ydaw niczych, inform atycznych,
• koszty w ynagrodzeń brutto,
• św iadczenia n a rzecz pracow ników (m iędzy innym i: składki na ubezpieczenia spo
łeczne, Fundusz Pracy, Z FŚS, szkolenia, posiłki profilaktyczne, bhp),
• pozostałe koszty (m iędzy innym i koszty podróży służbow ych, koszty reprezentacji i reklam y).
Podział kosztów w edług m iejsc pow staw ania polega na ich ujęciu w edług organizacyjnie w yodrębnionych jed n o stek i przydzielonych im do w ykonania zadań, czyli w edług ośrodków odpow iedzialnych za ich w ysokość. S zczegółow ą klasyfikację kosztów w edług m iejsc ich pow staw ania określa „W ykaz stanow isk kosztów jednostek organizacyjnych przedsiębiorstw a PK P” [9],
W edług kryterium celu poniesienia, tj. w edług rodzajów działalności przedsiębiorstw a w y stęp u ją koszty [8]:
• działalności podstaw ow ej - ściśle lim itow ane w planie rzeczow o-finansow ym ,
• w y konyw ania innych robót i usług na zew nątrz,
• ogólne i adm inistracyjne,
• św iadczeń na w łasne potrzeby, tj. w ykonyw anych sposobem gospodarczym : a) inw estycji (w tym : ulepszeniow ych),
b) produkcji na m agazyn, c) likw idacji środków trw ałych,
d) robót i usług na rzecz innych działalności rachunkow o w yodrębnionych,
• sprzedaży tow arów ,
• sprzedaży m ateriałów ,
• zarządu.
K oszt usług w ew nętrznych św iadczonych m iędzy jednostkam i organizacyjnym i zaliczane są do kosztów rodzajow ych jednostki, na rzecz której w ykonana została usługa. R ozliczane są w edług zasad określonych w § 19 System u Ekonom iczno-Finansow ego Przedsiębiorstw a PK P [9,10],
Rys. 1. Struktura kosztów przedsiębiorstw a PK P [4]
Fig. 1. C osts structure o f the PK P firm [4]
W przedsiębiorstw ie PK P w y stęp u ją ponadto [8]:
• pozostałe koszty operacyjne nie zw iązane bezpośrednio ze z w y k łą działalnością jed n o stek , a w szczególności:
a) koszty sprzedaży i likw idacji środków trw ałych, w artości niem aterialnych i praw nych,
b) nieplanow e odpisy am ortyzacyjne, c) w artość przekazanych darow izn,
d) odpisane należności przedaw nione, um orzone, nieściągalne, e) odpisane inw estycje,
• koszty finansow e, a w szczególności:
a) odsetki, w tym także za zw łokę w zapłacie, b) prow izje od pożyczek i zobow iązań,
c) straty na sprzedaży papierów w artościow ych, d) ujem ne różnice kursowe.
Innym w ażnym podziałem kosztów je st ich podział na koszty stałe i zm ienne:
a) pozostające na praw ie ty m sam ym poziom ie niezależnie od rozm iarów działalności; są to m iędzy innym i koszty utrzym ania infrastruktury, adm inistracji, nie podlegające zm ianom w krótkim okresie czasu m im o zm ian w rozm iarach św iadczonych usług - koszty stałe;
b) podlegające zm ianom w raz ze zm ianą rozm iarów św iadczonych usług; są to między innym i koszty zużycia paliw a i energii na cele trakcyjne - koszty zm ienne.
Przedstaw iony sposób grupow ania kosztów służy m iędzy innym i do dokonyw ania obserw acji i badań poziom u, struktury i dynam iki zm ian zachodzących m iędzy podsta
w ow ym i w skaźnikam i ekonom icznym i.
W PK P funkcjonuje finansow o - księgow y system inform atyczny F K „K oszty” , który je s t p o d staw ą do sporządzania spraw ozdaw czości finansow ej. U m ożliw ia ew idencjonow anie poniesionych kosztów i sporządzanie spraw ozdań finansow ych w dow olnie w ybranych przekrojach i okresach. E w idencji podlegają w szystkie koszty ponoszone w zakładach przedsiębiorstw a PK P tzw. w org (w ew nętrzny ograniczony rachunek gospodarczy).
K sięgow ość kosztów je s t w ykonyw ana na podstaw ie „Z akładow ego planu kont przedsiębiorstw a PK P” (zob. rys. 2) i obejm uje[10]:
• ew idencję na kontach syntetycznych i analitycznych zespołu 4 (grupa kosztów, których kod rozliczeniow y rozpoczyna się od tej samej cyfry);
• przekształcenie kosztów za p om ocą zestaw u rozdzielników z układu rodzajow ego na układ celow y kosztów ;
• ew idencję kosztów w ujęciu analitycznym do kont zespołu 5 (układ celow y kosztów);
szczegółow ość ok reślają załączniki do „W ykazu stanow isk kosztów ...” .
Rys. 2. S chem at Z akładow ego Planu K ont Przedsiębiorstw a PKP Fig. 2. Schem e o f Institutional A ccount P lan o f the PKP firm
Jednostki szczebla podstaw ow ego prow adzą ew idencję kosztów na podstaw ie dow odów księgow ych (dokum entacja finansow a z prow adzenia działalności) w ram ach ksiąg rachunkow ych ty c h jednostek, na podstaw ie których stw ierdza się fakt dokonania operacji gospodarczych.
D ow ody księgow e ilu stru ją[l]:
zużycie środków produkcji,
zużycie siły roboczej w ystępującej w form ie w ynagrodzeń,
zużycie usług o bcych i pozostałych elem entów kosztów zaistniałych w trakcie operacji gospodarczych.
D ow ody księgow e grupuje się i segreguje w dow odach zbiorczych i zestaw ieniach, a następnie księguje na k ontach zespołu 4. D ow ody księgow e w układzie rodzajow ym , ujęte w rozdzielnikach kosztów , łączy się w zbiorczym rozdzielniku kosztów , który stanow i podstaw ę do dokonania zapisów na kontach zespołu 5 w księgow ości finansow ej oraz na kontach analitycznych w układzie celow ym . Z akres szczegółow ości określa w y k az stanow isk kosztów danej służby, do której zalicza się jednostkę w org (w ew nętrzny ograniczony rachunek
gospodarczy). O statnim etapem prac w jednostce w org je s t ew idencja kosztów w układzie celow ym . R achunek inform atyczny kosztów zaw iera zbiory danych uporządkow ane w edług kont lub innej struktury. Jednostki podstaw ow ego szczebla ew idencji kosztów (w org) objęte s ą inform atycznym system em FK . System um ożliw ia sporządzanie spraw ozdań koszto
w ych w form ie tabulogram ów i zbiorów baz kosztow ych za każdy m iesiąc i za miesiące następne [1].
Z m odyfikow any w 1999r. „W ykaz stanow isk kosztów przedsiębiorstw a P K P ” um ożliw ia ustalenie m iejsca ponoszenia w ydatków na działalność przew ozow ą. Jest zestaw ieniem stanow isk pracy i funkcji zw iązanych z działalnością eksploatacyjną poszczególnych służb i jednostek organizacyjnych kolei. Stanow i więc najw ażniejsze źródło inform acji o kształto
w aniu się kosztów kolei. D ane zaw arte w „W ykazie...” pozw alają na [1]:
szczegółow ą specyfikację kosztów dotyczących podstaw ow ych czynności składających się n a działalność przew ozow ą kolei,
specyfikację kosztów utrzym ania infrastruktury,
specyfikację kosztów czynności o charakterze ogólnym , zw iązanych z obsługą a dm inistracyjną tych działalności,
określenie celu w ydatkow ania środków finansow ych kolei.
3. K O SZTY IN FR A ST R U K TU R Y W RU CH U TO W A R O W Y M
Podział kosztów utrzym ania dróg i urządzeń na koszty zw iązane z przew ozam i pasażerskim i i tow arow ym i jest w chwili obecnej trudny, poniew aż „W ykaz stanowisk kosztów nie w yróżnia miejsc pow staw ania kosztów według rodzaju przewozów. S ą one ewidencjonowane sumarycznie. Również „Zakładowy plan kont...”, służący do ewidencji kosztów poniesionych, nie przewiduje ich segregacji dla konkretnych przewozów.
Program finansowo-księgowy FK „Koszty” umożliwia analizę kosztów przewozów tow arowych tylko na odcinkach o priorytecie towarowym. Jest natom iast m ożliw e częściowe rozliczenie kosztów w spólnych na rodzaje ruchu lub kategorie przew ozów dzięki powiązaniom stanowisk kosztów z odpowiednimi miernikami. K alkulacja w ydatków na utrzym anie dróg kolejow ych sprow adzać się będzie do rozłożenia kosztów w spólnych na poszczególne kategorie przew ozów (zob. rys. 3).
E w id e n c ja k o s z tó w p o n ie s io n y c h z a p o m o c ą s y s te m u F K „ K o s z ty ”
U k ła d c e lo w y k o s z tó w z g o d n ie z „ W y k a z e m s ta n o w is k k o s z tó w p r z e d s ię b io r s tw a P K P ”
W y d z ie le n ie k o s z tó w b e z p o ś r e d n ic h z g o d n ie z z a łą c z n ik ie m F „ W y k a z u s ta n o w is k k o s z t ó w . o r a z in s tr u k c ją D 2 9
K o s z ty p o ś r e d n ie : k o s z ty o g ó ln e , a d m in is tr a c y jn e z a rz ą d u
P r z y p is a n ie k o s z tó w p o ś r e d n ic h p o s z c z e g ó ln y m lin io m k o le jo w y m z u w z g lę d n ie n ie m u k ła d u c e lo w e g o
P o d z ia ł k o s z tó w lin ii k o le jo w y c h n a k o s z ty p o s z c z e g ó ln y c h o d c in k ó w z u w z g lę d n ie n ie m u k ła d u c e lo w e g o
W s tę p n e p r z y p i s a n ie k o s z tó w s e k to r o m n a p o d s ta w ie „ W y k a z u s ta n o w is k k o s z t ó w . . . ” ( r u c h p a s a ż e r s k i, ru c h to w a r o w y , k o s z ty w s p ó ln e )
K o s z ty w y d z ie lo n e
kr
P r z e s z e r e g o w a n ie k o s z tó w
In n e S tra ta
in fra s tru k tu ry
K o s z ty m ie s z a n e
J .
K o s z ty p a s a ż e r s k ie
Koszty stałe
Koszty zmienne
K o s z ty to w a r o w e
Koszty stałe
Koszty zmienne
K o s z ty in n e
Koszty stałe
Koszty zmienne
R o z d z ie le n ie k o s z tó w m ie s z a n y c h
S tr a ta in f r a s tr u k tu r y
Koszty stałe
Koszty zmienne
K o s z ty p r z e w o z ó w to w a r o w y c h z p o d z ia łe m n a lin ie i o d c in k i (o b e c n ie n ie o b lic z a się )
kTX.TP.TE krL,TN.TO kTM.TO kiK
Rys. 3. A lg o ry tm w yodrębnienia kosztów utrzym ania dróg w przew ozach tow arow ych z kosztów przedsiębiorstw a PK P [4]
Fig. 3. Separation the railw ay lines preservation costs in goods transport from the PK P firm costs [4]
W iększość pozycji w zakresie kosztów infrastruktury je s t przyporządkow ana liniom kolejow ym w sposób bezpośredni. O dpow iednie stanow iska rozliczane s ą w edług załącznika F, który ujm uje linie kolejow e zgodnie z instrukcją D-29 i s ą one kosztam i bezpośrednim i linii. Z o stają one następnie obciążone narzutem kosztów pośrednich, w yliczonych d la całej sieci, proporcjonalnie do poniesionych kosztów bezpośrednich linii. T ak w yznaczone koszty linii w kolejnym etapie zo stają rozłożone proporcjonalne do długości odcinków .
„W ykaz stanow isk k o sz tó w ...” pozw ala na w yodrębnienie kilku stanow isk, które nie są zanieczyszczone w spólnym i kosztam i przew ozów tow arow ych i pasażerskich, pozostałe stanow ią koszty w spólne, które m u szą ulec podziałow i. Podziału kosztów w spólnych dokonuje się na podstaw ie danych dotyczących param etrów techniczno-ruchow ych (liczba pociągów , średnia prędkość, średni ciężar, średni nacisk na oś) i pracy przew ozow ej na danym odcinku linii. Pozw ala to na w yodrębnienie kosztów: przew ozów pasażerskich, przew ozów tow arow ych, przew ozów innych ( lokom otyw y luzem , drezyny służbow e i inne niehandlow e) oraz w szystkich m ożliw ych kom binacji.
4. P O D SU M O W A N IE
F unkcjonująca w PK P i będąca w fazie rozw oju ew idencja kosztów je s t zgodna z krajow ym i (ustaw a o rachunkow ości z 1994r.) i „w spólnotow ym i” (rozporządzenia EW G nr 1108/70 i n r 2598/70) aktam i praw nym i. Przepisy te, ustalając zasady, nie narzu cają form (technik, sposobów ) prow adzenia rachunkow ości. N ow e zjaw iska w ynikające ze zm ian restrukturyzacyjnych kolei polskich oraz z konieczności respektow ania postanow ień D yrektyw y W E n r 440/91 i ustaw y o transporcie kolejow ym spraw iły, że obecny system ew idencji okazał się niew ystarczający.
Trudności w pozyskiw aniu inform acji potrzebnych do w y odrębnienia kosztów utrzym ania dróg kolejow ych w ynikają ze zbyt małej szczegółow ości, przejrzystości i nie
kom pletności system ów inform atycznych O BLIK O i FK „K oszty” . „W y k az stanow isk k o sz tó w ...” w ym aga uzupełnienia o now e stanow iska odnoszące się do odcinków linii kolejow ych. Z aledw ie 12 pozycji kosztów infrastruktury dotyczy bezpośrednio przew ozów pasażerskich i tow arow ych. W ynika stąd potrzeba stosow ania różnych kontrow ersyjnych m ierników i kluczy podziałow ych. N iew ątpliw ą w ad ą system u ew idencji je s t także brak podziału sieci kolejow ej pom iędzy dw a podm ioty: stacje i linie kolejow e.
L it e r a tu r a
1. A dam iak A, B entkow ska-S enator K ., G rzybow ska K., Peszel A.: M etoda kalkulacji oraz m etody o kreślania kosztów infrastruktury transportu kolejow ego w fazie inw estycyjnej, m odernizacyjnej i eksploatacyjnej w g zasad stosow anych UE. Z akład A n aliz Finansow o- E konom icznych, O B E T PP, W arszaw a, maj 1998.
2. Izv o lt L.: System and m ethods o f a railw ay subgrade diagnostics in the process o f the Slovak R ailw ays m odernisation. 10th International Scientific C onference „C om m unications on the edge o f the m illennium s” , Żilina, 9-11 Septem ber 1998, p. 133-136.
3. Ogilvie N.: Zm niejszenie kosztów utrzym ania - nowe trendy. Technika transportu szynowego nr 3, EM I-PRESS, Łódź 2000, s. 10-11.
4 . O sadnik W.: M etoda kalkulacji kosztów utrzym ania dróg i urządzeń ko lejo w y ch w przew ozach tow arow ych. Praca dyplom ow a, Instytut T ransportu P olitechniki Śląskiej, K atow ice, październik 2000.
5. P aw licki J.: D uration o f trains journey on the southern part o f K atow ice - Z w ardoń railw ay line. 10th International Scientific C onference „C om m unications on the edge o f the m illennium s” , U niversity o f Żilina, Ż ilina 9-11.09.1998, p .165-168.
6. P aw licki J., C eliński I., K aroń G.: Rozwój transportu kolejow ego w P olsce obow iązkiem państw a. Z eszyty N aukow e P olitechniki Śląskiej, s. Transport, z.33, G liw ice 1998, s.207- 214.
7. Problem y funkcjonowania i finansow ania regionalnego kolejowego transportu pasażerskiego.
DG PKP, W arszaw a 1999.
8. System ekonom iczno - finansowy przedsiębiorstwa państw ow ego Polskie K oleje Państwowe.
PKP, W arszawa, 14 grudnia 1999.
9. W ykaz stanow isk kosztów sektora infrastruktury kolejow ej. PK P D yrekcja Infrastruktury K olejow ej, W arszaw a 1999.
10. Zakładow y plan kont przedsiębiorstwa PKP. PKP. W arszawa 1999.
Recenzent: Doc. dr inż. Z b ig n iew G inalski
A b s tr a c t
A rrears w ith repairs and m odernization o f railw ay infrastructure com ponents are estim ated at about 20% (telecom m unication fixtures - 71,5% ). Such a state, too optim istic in opinion o f authors, is due to disregarding the problem o f railw ay lines and fixtures current preservation. R epairs w ere extorted by necessity o f securing a railw ay traffic safety. The procedure o f separation the railw ay lines preservation costs from the PK P firm activity costs system is presented in this article. The record system form ulates costs according to their kind, place o f rise and aim or bearing. Item s o f infrastructure costs are assigned to railw ay lines, but inform ation contained in them are hardly useful for cost estim ation according to kind o f traffic and train category.
