BIBLIJNA ORIENTACJA MEDYTACJI
PACHOMIAŃSKIEJ
M e d y ta c ja j a k o s z c z e g ó l n y r o d z a j m o d litw y n a d a j ą c e j ż y c iu ludzkiem u wymiar g ł ę b i p rzeżyw a w o s t a t n i c h l a t a c h sw ój k o le j n y r e n e s a n s . Z a in t e r e s o w a n ie n i ą w s y t u a c j i n ie u s t a n n e g o z a b i e g a n i a , r o z p r o s z e n ia m y ś li i n i e z d o l n o ś c i do g ł ę b s z e g o s k u p ie n ia i r e f l e k s j i zwraca p onow nie uwagę i n a d z i e j e w ie l u l u d z i , ro z cz a r o w a n y c h m eto dami D a le k ie g o W schodu, w s t r o n ę b o g a te g o d z ie d z ic t w a t r a d y c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . O dkryto w ię c na nowo w a r t o ś ć "Ć w iczeń duchownych" św. Ig n a c e g o L o y o l i , z a in t e r e s o w a n o s i ę m etodam i proponowanym i p r z e z św. F r a n c is z k a ^ a l e z e g o , F i l i p a N e r i i m istr z ó w K arm elu , J an a od Krzyża i T e r e sy z A v i l a . Z czasem s i ę g a n o c o r a z g ł ę b i e j do dorobku p is a r z y ś r e d n io w ie c z a , by n a s t ę p n i e z s t ą p i ć do fundam entów c h r z e ś c i ja ń stw a i o d c z y t a ć duchowe b ogactw o m y ś li p a t r y s t y c z n e j .
Celem n i n i e j s z e g o o p ra co w a n ia j e s t r e f l e k s j a nad z j a w is k ie m me d y t a c j i mnichów e g i p s k i c h z e s z k o ł y św . P a c h o m iu sz a . E g ip t bowiem s t a ł s i ę k o le b k ą m onastycyzm u c h r z e ś c i j a ń s k i e g o , zw ró co n eg o z u p e łn ie ku B i b l i i i n a ś la d o w a n iu C h r y s t u s a . W n a u c z a n iu św . P a ch o m iu sz a i j e go b e z p o ś r e d n ic h n a stę p c ó w od najdu jem y n i e t y l k o c a ł ą ż a r l i w o ś ć a n a - ch o re tó w , a l e i mądre i w c ią ż a k t u a ln e z a s a d y f o r m a c j i duchow ej k o l e j nych g e n e r a c j i m nichów . N a u c z a n ie t o w swoim c z a s i e w yw arło zn a c z n y wpływ na p o w s t a n ie i k s z t a ł t m onastycyzm u w K o ś c i e l e z a c h o d n im . War to w ię c p r z y j r z e ć s i ę m edytującym pachomianom z o d d a li w iek ów , by u czy ć s i ę od n ic h o b co w a n ia z Pismem św ię ty m .
I . ETYMOLOGIA SŁOWA "MEDYTOWAĆ", "MEDYTACJA"
S łow o "m edytow ać", " m ed ytacja" wywodzi s i ę z ł a c i ń s k i e g o "me- d i t a r e " , " m e d it a t io " , c o z k o l e i j e s t tłu m a c z e n ie m g r e c k ie g o "peAstd<<)^ "peA.ĆTłł^MEheTCho" p ie r w o t n ie m ia ło z n a c z e n ie : m ieć t r o s k ę o c o ś , m ieć c o ś na m y ś l i , oddawać s i ę cz em u ś, u s iło w a ć c o ś o s ią g n ą ć . Z czasem wy r a ż e n ie t o w śr o d o w isk u r e to r ó w z y s k a ło z n a c z e n ie : ć w ic z y ć s i ę w mó w ie n iu , s t u d io w a ć lu b w y g ła s z a ć j a k ą ś mowę, d ek lam ow ać. W tym w ła ś n ie
248
z n a c z e n iu z o s t a ł o p r z e j ę t e p r z e z j ę z y k ł a c i ń s k i .
W k r ę g u k u lt u r y ł a c i ń s k i e j s ło w a " m e d ita r e " , " m e d it a t io " - oka z a ł y s i ę nad w yraz u ż y t e c z n e d l a w y r a ż e n ia t a k ic h c z y n n o ś c i j a k : po s łu g iw a ć s i ę b r o n ią , memoryzować r o l ę t e a t r a l n ą , p a r t y t u r ę c z y mowę g ło s z o n ą w s e n a c i e lu b w t r y b u n a le . C z ę ś c i e j je d n a k ż e " m e d it a tio " , to p rze m ó w ie n ie m łodych r e to r ó w o c h a r a k t e r z e ćw iczeb n ym , n a sta w io n e na d o s t a r c z e n i e r o z r y w k i lu d o w i^ .
W tym w ła ś n ie z n a c z e n iu sło w a " m e d ita r e " , " m e d it a tio " u ż y ł św . H ie ro n im d l a w y r a ż e n ia g r e c k ie g o "pe^stOCm", "pe\ćtT)" , t e zaś z o s t a ł y u ż y t e p r z e z tłu m a c z y S e p t u a g in t y d l a w y r a ż e n ia h e b r a jsk ie g o s ło w a "hagah". S łow o t o jed n a k t e ż n i e j e s t je d n o z n a c z n e ; j e g o bowiem p rzed m iotem b y ły : w a r g i, g a r d ło , p o d n i e b i e n i e , a ta k ż e s e r c e i duch.
Z a w a r to ść t r e ś c i o w a s ło w a "hagah" p o w s t a ła w o p a r c iu o an alogie obserw ow ane w p r z y r o d z i e . Słowem "hagah" w yrażano g łu c h e , monotonne g r u c h a n ie g o ł ę b i c y / p o r . I z 3 8 , i 4 ; 5 9 , 1 1 / , c z y g a r d ło w e , g łę b o k ie pom ruki lw a , k ła d ą c e g o z w y c ię s k ą ła p ę na ś w ie ż o upolowanym z w ie r z ę c i u / p o r . I z 3 1 , 4 / . J e ż e l i jed n a k pomruki lw a , w y r a ż a ją c e j e g o miaż d ż ą c ą s i ł ę , b u d zą c ą trw o g ę i r e s p e k t n adaw ały s i ę do zob razow an ia po t ę g i B oga, t o w p rzyp ad ku g o ł ę b i c y j e j m onotonne g r u c h a n ie p o słu ż y ło p r o ro k o w i do w y r a ż e n ia s t a n u ducha c z ło w ie k a c i e r p i ą c e g o , u dręczone g o , zła m a n eg o na d u ch u , z b o l a ł e g o i c h o r e g o ; n ie ma on s i ł y , by krzy c z e ć , może j e d y n i e w zd ych ać i j ę c z e ć .
W ła śn ie t a k i e z n a c z e n ie ma s ło w o "hagah" w o d n i e s i e n i u do Moa- b it ó w , k t ó r z y "zawodzą" na w idok z b u r z o n e g o m ia s t a / I z 16, 7; Jr 48, 3 1 / . Z t e g o sam ego powodu t a k ż e naród wybrany "wzdycha" do Tego, któ r y go u k a r a ł / I z 2 6 , 1 6 / . U E z e c h i e l a / 2 , iO / c z a so w n ik "hagah", p r z y jm u ją c form ę r z ec zo w n ik o w ą "h#gHh", z o s t a ł u ż y ty d l a w yrażen ia n a r z e k a n ia , w zd y ch a n ia i b ia d a n ia , k tó r y m i z o s t a ł a z a p is a n a k s ię g a u k azan a p r o r o k o w i. P o d o b n ie w y r a ż e n ie "hagah" w y s t ę p u j e w p sa lm ie / i , 2 / i o d n o s i s i ę do s p r a w ie d liw e g o , k t ó r y nad Prawem Pana "r o z - m y ś l ą " dniem i n o cą ; w innym p s a lm ie / 2 , i / w y r a ż e n ie t o oddaje p o sta w ę narodów , k t ó r e "k nu ją darem ne z a m y sły " p r z e c iw Bogu i Jego P om azańcow i.
W B i b l i i s ą je d n a k t e k s t y , w k tó r y c h sło w o "hagah" u ż y t e z o sta ło
w s e n s i e duchowym, litu r g ic z n y m . W tym z n a c z e n iu spotykamy j e w K s ię dze Jozuego / i , 8 / . Bóg p o le c a Jozuemu d z ia ła ć ś c i ś l e według Prawa, k tó re ma być zaw sze na je g o u s ta c h , ma j e medytować w d z ie ń i w nocy, by s p e ł n i ć w sz y stk o , co tam j e s t n a p isa n e .
Można w ięc p o w ie d z ie ć , że medytować to znaczy c ic h o , samemu so b ie pow tarzać j a k i e ś z d a n ie czy t e k s t ta k , by w rósł w s e r c e . P rzed miotem m e d y ta c ji j e s t sp r a w ie d liw o ść Boga, Jego m ądrość, Prawo i p rzy k a z a n ia , a ta k ż e Jego d z i e ł a . Czynność z a ś m e d y ta c ji wykonuje ję z y k , wargi i u s ta sp r a w ie d liw e g o ; podmiotem właściwym j e s t jednak zawsze sam c z ło w ie k , świadom ie podejm ujący czyn n ość p rz y sw a ja n ia s o b ie Pra wa, by u c z y n ić j e wewnętrznym przewodnikiem w codziennym w y b ieran iu
2 w łaściw ej d r o g i .
I I . MEDYTACJA W ŚRODOWISKU ANACHORETÓW
Taki w ła ś n ie b i b l i j n y se n s sło w a "hagah" odnajdujemy w m e d y ta c ji anachoretów. M edytow ali on i słow o Boże dniem i n o c ą , p o w ta r z a li j e b e z u sta n n ie , aż d o c h o d z ili do p o s ia d a n ia B i b l i i w s o b i e . Jednakże do wyżej omówionego p o j ę c ia monotonnego p o w ta rza n ia tek stó w św ię ty c h do d a li on i j e s z c z e p o j ę c ie p rzeżu w an ia. Również w tym wypadku n a tc h n ie niem b y ła im B i b l i a , j e j e g z e g e z a a le g o r y c z n a oraz zw yczajna obserwa c ja p rzyrod y.
P o j ę c ie przeżuw ania p o ja w ia s i ę w Prawie w k o n te k ś c ie p o sta n o wień o z w ie r z ę ta c h c z y s ty c h i n ie c z y s t y c h . Do p ie r w sz e j grupy z a l i czano z w ie r z ę ta c h a r a k te r y z u ją c e s i ę przeżuwaniem i rozd zielon ym ko pytem; t y lk o z ty c h z w ie r z ą t można b y ło s k ła d a ć Bogu o f ia r y i sp o ż y wać z n ic h m ię so . N a le ż a ły tu z w ła sz c z a z w ie r z ę ta domowe, t a k ie ja k : w ół, owca, k o z a . To w ła ś n ie t e z w ie r z ę ta w e g z e g e z ie a le g o r y c z n e j s t a ły s i ę obrazem c z ło w ie k a , k tó r y c z y t a j ą c Pismo ś w ., poprzez se n s wyrazowy d och od zi do se n su duchowego.
Klemens A le k s a n d r y js k i, kom entując te n p r z e p is Prawa, p i s a ł :
"kopyto r o z d z ie lo n e ozn acza sp r a w ie d liw o ść s łu s z n ą , k tó r a przeżuwa pokarm w łaściw y s p r a w ie d liw o ś c i, to
2 P o r . H. R in ggren , Hagah, w: T h e o lo g isc h e s WBrterbuch zum A lte n Te stam en t I I , S t u t t g a r t i9 7 4 , 343-347; E. von S e v e r u s, Das 'Wort "Me- d i t a r i " im Sprachgebrauch d er H e ilig e n S c h r i f t , w: " G eist und Leben"
250
-j e s t Słow o / L o g o s / . . . S p r a w ie d liw y , m a-jąc Słow o w u s t a c h , p rzeżu w a pokarm duchow y"".
P r z e p is Prawa o z w ie r z ę t a c h c z y s t y c h w s e n s i e a le g o r y c z n y m kom entow ał t a k ż e O rygen es w s ło w a c h :
" /M o j ż e s z / r o z d z ie ln o k o p y tn y m nazywa t e g o , k t o p o b o ż n ie ż y j e na tym ś w i e c i e , a c a ł ą t ę s k n o t ę k i e r u j e ku p r z y s z ł e mu . . . i k t o p o n a d to p r z e ż u w a ją c n i e t y l k o n i e od rzu ca pokarmu d u ch ow ego, l e c z p rzyp om ina go s o b i e i n ie u s t a n n ie r o z w a ż a .
ów su g e sty w n y ob raz d u sz y " p r z e ż u w a ją c e j" b ard zo szy b k o s t a ł s i ę w ł a s n o ś c i ą ś r o d o w is k m o n a sty c z n y c h , s t a ł s i ę z a c h ę t ą do obserw a c j i p r z y r o d y na w ła s n ą r ę k ę i o d c z y ty w a n ia w n i e j B ożej n au k i w sp o só b w ła sn y i o r y g i n a ln y .
J e d e n z a p o fteg m a tó w k o p t y j s k i c h p r z y p is u j e Antoniem u ta k ą w łaś n ie r e f l e k s j ę o p a r t ą na p o c z y n io n y c h o b se r w a c ja c h z ż y c ia z w ie r z ą t . O tóż A n to n i p o ró w n u je sp o só b p o b ie r a n ia pokarmu p r z e z k o n ia i w ie l b łą da o r a z za u w a ża , że koń j a d a d u żo i o k a ż d e j p o r z e , w sz y s tk o jed nak s z y b k o t r a c i . W ie lb łą d n a to m ia s t z j a d a m a ło , w s t a j n i jed n a k p rze żu wa w s z y s t k o t a k d łu g o , a ż pokarm d o s k o n a le zasym ilow an y p r z e n ik n ie do k a ż d e j c z ę ś c i c i a ł a . Z t y c h z a ś o b s e r w a c ji A n to n i wyprowadza naukę:
"A zatem n ie bądźmy j a k k o ń . N ie pow tarzajm y o k a ż d e j p o r z e s ło w a B o ż e g o , n ic z e g o z e ń n i e r o z u m ie j ą c , a l e u podabniajm y s i ę r a c z e j do w ie l b łą d a , r e c y t u j ą c k ażd e z e s łó w P ism a ś w ., z a tr z y m u ją c j e w s o b i e , d o p ó k i n ie wprowadzimy i c h w c z y n " S .
Podobną m y śl w y r a z ił św . Makary W ie lk i , w ed łu g k t ó r e g o w ła ś n ie c z y n n o ś ć p r z e ż u w a n ia pow oduje r o z p r o w a d z e n ie pokarmu po całym c i e l e
2 6 / 1 9 5 3 / 3 6 5 - 3 7 5 .
3 C lem ens A le x a n d r ln u s , P aed agogu s I I I l i , 7 6 , SCh 1 5 8 , 148; S tr o m a ta V II 1 0 9 , 2 , SCh 3 8 , 1 1 7 .
4 O r lg e n e s , S e l e c t a l n L e v it ic u m , PG 1 2 , 40 1 ; p o r . In L e v itlc u m h o m i l i a 7 , 6 , PG 1 2 , 4 8 9 ; I n Numeros h o m il ia 2 7 , 1, PG 1 2 , 7 8 0 - 7 8 2 . 5 E. A m e lin e a u , Monuments pour s e r v l r a l ' h i s t o i r e d e l'E g y p t e c h r e -
owcy* k t ó r a r o z k o s z u j ą c s i ę tym , c a ł a p r o m ie n ie j e b ło g im za d o w o le niem ".
K o p t y j s k i żyw ot J an a zw anego K arłem , ż y j ą c e g o na p u s t y n i e g i p s k i e j w k r ó tc e po ś m ie r c i P a ch o m iu sz a , o p o w ia d a , ż e Jan "oddawał s i ę on całym se r c e m m e d y t a c j i Pism a ś w ., p r z e ż u w a ją c j e w p a m ię c i i c z y n ią c j e s w o ją m o d litw ą , p o d o b n ie j a k owca " m ed y tu ją ca " , s k u p ia j ą c s i ę na s ło d y c z y i c h z n a c z e n ia " . P o d o b n ie m ia ł p o stę p o w a ć n i e j a k i Abraham e r e m it a , k t ó r y u c z e s t n i c z ą c w l i t u r g i i s t a r a ł s i ę z a p a m ię ta ć t r e ś ć c z y t a ń po t o , by m edytow ać j e t a k ż e p o za k o ś c io łe m ^ .
Z p r z y t o c z o n y c h p rzy k ła d ó w w id a ć , że p o j ę c i e p r z e ż u w a n ia s t a ł o s i ę b ard zo ważnym c z y n n ik ie m w z b o g a c e n ia p o j ę c i a m e d y t a c j i ja k o wzdy c h a n ia , r e c y t o w a n ia s ło w a B o ż e g o . Obraz m e d y t a c j i ja k o p r z e ż u w a n ia w yrażał a s p e k t k a r m ie n ia s i ę słow em Bożym, a zarazem u z m y s ła w ia ł ta jem n ic ę p r z e n ik a n ia B i b l i i do w n ę tr z a c z ło w ie k a , p ow od ując j e g o p rze m ia n ę n aw rócen ie.
I I I . SPECYFIKA MEDYTACJI PACiiOMIAŃSKIEJ
Uwagi p o w y ż sze w yd ają s i ę b y ć n iezb ęd n ym fundam entem d l a rozw a żań d o ty c z ą c y c h m ie j s c a i r o l i m e d y t a c j i w śr o d o w isk u mnichów św. P ach om iusza. Wiadomo bowiem , ż e sam w i e l k i o r g a n iz a t o r ż y c i a w s p ó l notowego mnichów w y r ó s ł na t r a d y c j a c h a n a c h o r e tó w , w i e l e z n ic h p rzejm u jąc d l a ż y c i a we w s p ó ln o c ie p r a w ie bez zm ia n .
Św. P ach om iu sz / 2 8 7 - 3 4 6 / - E g i p c j a n i n , p o d o b n ie j a k w s p ó łc z e sny mu W ie lk i A n to n i - pod wpływem d o b r o c i o k a z a n e j mu p r z e z c h r z e ś c i j a n w w i ę z i e n i u , z a p r a g n ą ł od dać s i ę c a ł y n ieznan em u "Bogu w s z y
-6 Tamże, 1 5 2 - 1 5 3 . 7 Tamże, 3 3 3 .
8 V it a S . Abrahae E r e m ita e 1 , PL 7 3 , 283: "B eatus Abraham . . . e c c l e - sia ru m c o n v e n t i c u l a i u g l t e r f r e ą u e n t a b a t , e t quaecumque i b i ex d i v i n i s S c r i p t u r i s r e c i t a b a n t u r , aurem l i b e n t e r accom odans a u d i e - b a t , e t i n c o r d i s s u i memoriam i t a r e c o n d e b a t , u t e tia m cum a b se n s e s s e t e a quae d i d i c e r a t m e d it a t io n e i n t e n s i s s i m a r u m in a r e t" .
252
s t k i c h ś w ię t y c h " , a zarazem p o s ta n o w ił s ł u ż y ć lu d z io m . Po c h r z c i e r z e c z y w i ś c i e j a k i ś c z a s p o s łu g iw a ł g o r l i w i e chorym , potem jed n a k u d ał s i ę do sła w n e g o w o k o l i c y a n a c h o r e ty P alam ona. W c i ą g u 7 l a t ż y c ia a n a c h o r e ty m ia ł o k a z ję z o b a c z y ć n ie b e z p ie c z e ń s t w a , j a k i e g r o ż ą p u s t e l n ik o w i; r o s ł a w nim św ia d o m o ść, że p ow ołaniem j e g o b ę d z ie u porząd k ow an ie i p o g ł ę b i e n i e ż y c i a m o n a sty c z n e g o . Po p ie r w s z e j n i e u dan ej p r ó b ie s t w o r z y ł w rok u 320 p r ę ż n ą w s p ó ln o t ę w T a b e n n i s i, na b a z ie pew nego r e g u la m in u , k t ó r e g o fundam ent s t a n o w ił o p o s łu s z e ń s t w o . K k rótce p o w s t a ły d a l s z e f u n d a c j e , ta k
że
w rok u 3 4 6 , w momencie ś m ie r c i f u n d a t o r a d z i e ł o j e g o l i c z y ł o o k . 5 000 mnichów w 9 k l a s z t o -o r a c h ; p r ó c z t e g o i s t n i a ł y j u ż 2 k l a s z t o r y ż e ń s k ie .
W s z y s tk ic h mnichów o b o w ią zy w a ła rów n ość w zględem p r z e p isó w R e g u ły , w sz y s c y n o s i l i jed nak ow e o d z i e n i e , m i e s z k a l i w id e n ty c z n y c h c e l a c h , a w n ic h m i e l i jed n ak ow e p r o s t e p o s ł a n i a , j a d a l i razem to samo u b o g ie p o ż y w ie n ie . O bow iązyw ała w s z y s t k ic h b ez w y ją tk u p raca i t r o s k a o p o w ie r z o n e s o b i e d obro w s p ó ln o t y , a l e s z c z e g ó l n i e d o n io s ł ą r z e c z ą b y ło w ym aganie w zajem nej t r o s k i o p o s tę p duchowy w sp ó łb ra c i , w s p i e r a n ie s i ę w d ą ż e n iu do d o s k o n a ł o ś c i , o d p o w ie d z ia ln o ś ć za d r u g ic h , a t a k ż e p o c z u c ie um iaru i r e a liz m u w z a k r e s i e p rak tyk a s c e t y c z n y c h , o r a z w r a ż liw o ś ć na lu d z k i e p o tr z e b y i w y r o z u m ia ło ść d la lu d z k i c h s ł a b o ś c i i upodobań^".
Fundamentem ta k p rze ży w a n eg o b r a t e r s t w a b y ło u s ta w ic z n e odwoły w an ie s i ę do B i b l i i , k t ó r a s t a n o w ił a z a s a d n ic z ą r e g u ł ę s p o łe c z n o ś c i p a c h o m ia ń s k ie j . U czono s i ę j e j e n t u z j a s t y c z n i e na p a m ię ć , stu d iow an o j ą i m edytow ano, m odlono s i ę j e j sło w a m i, z w ła s z c z a p salm ów , a nawet - t y l k o po t o , by o k a ż d e j p o r z e o s o b i ś c i e z n i e j k o r z y s t a ć - wyma gano od mnichów s z t u k i c z y t a n i a i p is a n i a ^ .
9 D. J . C h i t t y , The D e s e r t a C i t y . An I n t r o d u c t io n t o t h e S tu d y o f E g y p tia n and P a l e s t i n i a n M o n a stic ism u nd er t h e C h r i s t i a n B ^ p ir e , London 1 9 6 6 , 24 n n .; H. B a c h t, Pakhome - d er G ro sse " A d ler" , " G e is t und Leben" 2 2 / 1 9 4 9 / 3 6 7 - 3 8 2 ; t e n ż e , A n to n lu s und Pachom ius Von d e r A n a c h o r ese zum C C nobitentum , " S tu d ia A n selm lan a" 3 8 /1 9 5 6 / 6 6 - 1 0 7 .
10 H. B a c h t, Zur T y p o lo g ie d e s k o p t is c h e n MHnchtums: P achom ius und E v a g r lu s , w: K. W essel / r e d . / , C h r iste n tu m am N i l , R e c k lin g h a u s e n 1 9 6 4 , 1 4 2 - 1 5 7 .
11 P r a e c e p t a 1 3 9 - 1 4 0 , e d . A. Boon, Pachom iana L a t in a , L o u v a in 1 9 3 2 , 4 9 - 5 0 : "Et s l l i t t e r a s i g n o r a b i t , h o r a prim a e t t e r t i a e t s e x t a v a d e t ad eum q u l d o c e r e p o t e s t e t q u i e i f u e r i t d e l e g a t u s , e t s t a b l t a n tę i l l u m , e t d l s c e t s t u d i o s i s s i m e cum omni g r a tia r u m
Tym n ie m n ie j ustaw od aw stw o p a c h o p iia ń sk ie d o t y c z ą c e m e d y ta c ji j e s t je d n a k nad w yraz sk rom ne. N ie o k r e ś l a ono żadnych z a sa d d o t y cz ą cy c h sp o so b u m ed y to w a n ia , l e c z j e d y n i e u s t a l a , k ie d y n a le ż y medy tow ać. P a ch o m ia n ie m e d y to w a li w ię c w d r o d z e do p ra cy ^ ^ , gdy s z l i na w spólne m o d litw y 3 , lu b do r e f e k t a r z a ^ . M edytow ał t a k ż e t r ę b a c z w zy w ający na m o d litw y i p o s i ł k i , m edytow ał i m nich w yzn aczony do r o z dawania " t r a g e m a tia " wychodzącym z r e f e k t a r z a . M edytow ało s i ę t a k że p rzy p r a c y , z w ła s z c z a m a n u a ln e j, wykonywanej s a m o tn ie w c e l i . N ie bez z n a c z e n ia b y ł t u f a k t , ż e do p r a c y w y c h o d z iło s i ę po l i t u r g i i p o r a n n e j, k t ó r e j p r a c a b y ła ja k b y p r z e d łu ż e n ie m , d l a t e g o m nich p achom iań s k i p r a c u ją c z o b o w ią za n y b y ł m edytow ać łu b m i l c z e ć * ? .
S z c z e g ó l n a , w rę cz l i t u r g i c z n a a t m o s f e r a p an ow ała w p ie k a r n ia c h k la s z t o r n y c h , g d z ie s k r u p u la t n ie p r z e s t r z e g a n o g ł ę b o k ie g o s k u p i e n i a , jak o tym św ia d c z y o d p o w ie d n i p r z e p i s : "Kiedy w le w a ją wodę do mąki i w y r a b ia ją c i a s t o , n ie c h j e d e n n i e odzywa s i ę do d r u g ie g o . Gdy r a n kiem w sa d z a ją na d e s c e C hleb do p i e c a lu b s k ł a d a j ą go do k o sz ó w , z a
-a c t i o n e . P o s t e -a v e r o s c r i b e n t u r e i e le m e n t-a s y l l -a b -a e , v e r b -a -ac nom ina, e t e tia m n o le n s l e g e r e c o m p e lle t u r " / . . . / . "Et omnino n u ll u s e r i t i n m o n a s t e r io q u i non d i s c a t l i t t e r a s e t de s c r i p t u - r i s a l i q u i d t e n e a t
12 Praeceptum 5 9 , Boon 3 1 : "Cumque u n iv e r s a e domus i n unum f u e r i n t c o n g r e g a t a e , p r i o r i s domus p r a e p o s it u s omnes a n t e c e d e t , e t p e r g e n t iu x t a ordinem domorum e t hominum s in g u lo r u m ; n ec lo q u e n t u r m utuo, se d u n u sq u isq u e d e s c r i p t u r i s a l i q u i d m e d it a b it u r " .
13 P raeceptum 3 , Boon 14: "Cumque a u d i e r i t vocem tu b a e ad c o l le c t a m v o c a n t i s , s t a t i m e g r e d i a t u r c e l l u l a s u a , d e s c r i p t u r i s a l i q u i d m ed ita n s u sq u e ad o s tiu m c o n v e n t i c u l i " ,
14 Praeceptum 2 8 , Boon 20 : " D im issa c o l l e c t a s i n g u l i e g r e d i e n t e s usque ad c e l l u l a s s u a s v e l u sq u e ad v e s c e n d i locum d e s c r i p t u r i s a l l q u i d m e d ita b u n tu r " .
15 P raeceptum 3 6 , Boon 22 : "Qui p e r c u t i t e t ad vescend um c o n g r e g a t f r a t r e s , m e d it e t u r i n p e r c u t ie n d o " .
16 P raeceptum 3 7 , Boon 2 2 : "Qui a n tę f o r e s c o n v i v i i e g r e d ie n t ib u s e r o g a t f r a t r i b u s t r a g e m a t ia , i n t r ib u e n d o m e d it e t u r a l i q u i d de s c r i p t u r i s ".
17 P raeceptum 6 0 , Boon 3 2 : " O p eran tes n i h i l lo q u e n t u r s a e c u l a r e , se d a u t m e d ita b u n tu r e a quae s a n c t a s u n t , a u t c e r t e s i l e b u n t " .
- 35*
ch o w a ją podobne m i l c z e n i e i d o p ó ty b ęd ą ś p ie w a ć psalm y i c o ś z Pisma ś w ., a ż u k oń czą r o b o t ę ^ .
P r a c a , z w ła s z c z a m anualna s t a n o w i ł a ważny śr o d e k o s o b i s t e j a s c e z y m n ich a, a m e d y ta c ja z n a k o m ic ie j ą u z u p e ł n i a ł a . P ra ca rąk poma g a ł a z w a lc z a ć s e n n o ś ć o g a r n ia j ą c ą p o d c z a s n ocn ych czuw ań , m ed ytacja z a ś c z y n i ł a j e duchowym cz ek a n iem na p r z y j ś c i e P an a, ku którem u s e r c e m nicha w yryw ało s i ę w m o d li t w ie . M ed y ta cja w ła ś n ie t ę m odlitw ę p r z y g o to w y w a ła .
J e d e n z żywotów P ach o m iu sza op ow iad a o p o c z ą tk a c h pobytu we w s p ó ln o c ie m łod ego T e o d o r a , k t ó r y z czasem m ia ł s i ę s t a ć mężem opa tr z n o śc io w y m d l a d z i e ł a P a c h o m iu sz a . O tóż Teodor s i e d z i a ł w c e l i i s p l a t a ł l i n y , r e c y t u j ą c p rzy tym w e r s e t y z Pism a św . I l e razy od-
19 czu w a ł p o t r z e b ę m o d litw y , p r z e r y w a ł p r a c ę i m o d lił s i ę .
M e d y ta c ja b y ła t e ż uważana z a b ard zo s k u te c z n y śr o d e k p rzeciw g n u ś n o ś c i , m e l a n c h o l i i i d e p r e s j i duchow ej . Uważano t e ż , że przez m ed ytow an ie m nich p r z y g o to w u je s i ę do god nego u d z ia łu w l i t u r g i i n ie d z i e l n e j Mszy św . 1 Z czasem u t a r ł o s i ę p r z e k o n a ń ie o s k u t e c z n o ś c i m e d y t a c j i p r z e c iw atakom z ł e g o d u ch a ; naw et j e ś l i m ed ytu jący mnich n i c n i e r o z u m ia ł z p o w ta rz a n y c h s łó w , j u ż samo t o , że na wargach m ia ł b o ż e s ło w o , c z y n i ł o g o n ie d o stę p n y m d l a w ś c ie k ły c h ataków d e -
monów .
18 P raecep tu m 1 1 6 , Boon 4 4 .
19 S a n c t i P a ch o m li V it a b o h a ir ic e s c r i p t a 3 4 , wyd. 1 tłu m , fr a n c . L . Th. L e f o r t , Les V le s C op tes de s a i n t PachSme e t s e s premiera s u c c e s s e u r e s , L o u v a in 1 9 4 3 , 1 0 5 .
20 I l u s t r a c j ą n ie c h b ę d z ie p ew ien e p iz o d z ż y c i a W ie lk ie g o A ntonie g o . Oto p o p a d łs z y w z n i e c h ę c e n i e i w ie l k ą c ie m n o ś ć duchową, pro s i ł Boga o r a d ę . C hw ilę p otem , w y s z e d łs z y na z e w n ą tr z zo b a cz y ł k o g o ś , "kto s i e d z i a ł i p r a c o w a ł, potem w sta w a ł od p ra cy i mo d l i ł s i ę , a potem znowu s i a d a ł 1 p l ó t ł l i n ę , i znów pow staw ał do m o d l i t w y / . . . / . Wtedy A n to n i o tr z y m a ł p o u c z e n ie : "Tak r ó b , a b ę d z ie s z zb aw ion y" . K s ię g a s t a r c ó w . O jco w ie żyw i 5 , wyd. M. S t a r o w i e y s k i , Kraków 1 9 8 3 , 4 9 .
21 U czeń abba M a r c e lin a z T eb a id y o p o w ia d a ł o swym m is t r z u , że ten k a ż d e j n i e d z i e l i , g d y m ia ł w y jś ć na n i e d z i e l n ą Mszę ś w ., p rzygo tow yw ał s i ę s t a r a n n i e , a id ą c r e c y t o w a ł z p a m ię c i w e r s e t y z P i sma ś w ., a ż d o s z e d ł do k o ś c i o ł p . P o r . M anuskrypt C o i s l i n 5 6 7 , w: L. M o r t a r l, V it a e D e t t i d e i p a d r i d e l d e s e r t o 2 , Roma 1975, 2 5 2 .
22 M anuskrypt C o i s l i n z a w ie r a o p o w ia d a n ie / n r 6 2 6 / o tym , ż e owca, z j a d ł s z y na p u s t y n i c o ś n ie w ła ś c iw e g o , r a t u j e s i ę , s z u k a ją c od p o w ie d n ic h z i ó ł . Tak 1 c z ło w ie k : b r o n i s i ę p r z e d atak am i demonów m ed y tu ją c Pism o ś w ., "albow iem demony n i e mogą s ł u c h a ć , gdy ktod
P a ch o m ia n ie w i ę c , p o d o b n ie ja k i a n a c h o r e c i, t r a k t o w a li medy t a c j ę j a k o s w o i s t e , g łę b o k o in tym n e ob cow an ie z e słow em bożym. P o le g a ło t o na r e c y t o w a n iu p ó łg ło s e m w e r se tó w , p o w ta r z a n iu b ez k oń ca t y c h samych s łó w , a ż do o s i ą g n i ę c i a s t a n u c h a r a k t e r y s t y c z n e j n i e c z u ł o ś c i na ic h t r e ś ć in f o r m a c y j n ą , a ż do p o p a d n ię c ia w p ew ien r o d z a j t r a n s u , p r z e n o s z ą c e g o m nicha w czarow n y ś w ia t u p o je ń m is t y c z n y c h . M ed y ta cja pachom iańska w ię c t o p r z e ż u w a n ie s ło w a b o ż e g o , t o s w o i s t e r o z d r a b n ia n ie g o , s to p n io w e r o z g r y z a n i e i a s y m i l a c j a . ia k w ię c m e d y ta c ja mnichów p ier w szy c h g e n e r a c j i , a w śród n ic h i p ach o m ia n , n ie m ia ła w s o b ie n ic z r o z m y ś la n ia ro zu m ia n eg o ja k o m o d litw a m y śln a . M e d y ta c ja t o p e wna ak tyw n ość f i z y c z n a i um ysłow a, t o r e c y t a c j a t e k s tó w b i b l i j n y c h , p rzy g o to w u ją cy c h w n ę tr z e c z ło w ie k a do d ia lo g u m o d litw y . M e d y ta c ja , d o s t a r c z a j ą c t r e ś c i d l a m o d litw y , r ó w n o c z e ś n ie e lim in o w a ła w r a ż e n ia uboczne, pom agała w k o n c e n t r a c j i , w y c i s z a ł a i u s p o k a j a ł a , s t w a r z a ł a k lim a t i n a t c h n ie n ie do m o d litw y p r o m ie n iu j ą c e j n ie j a k o s p o n t a n i c z n ie z s e r c a n a sy c o n e g o b o g iem .
W yra ził t o w sp o só b n ie z w y k le t r a f n y O r s i e s i / 3 0 5 - 3 9 0 / , k o l e j ny h a s tę p c a P a ch o m iu sza w k ie r o w a n iu w s p ó ln o t ą , gdy w swym "L ib er" p i s a ł :
"Troszczm y s i ę o c z y t a n i a i m em oryzowanie P ism a św . o r a z poddawajmy j e c i ą g ł e j m e d y t a c j i , pomni na t o , co n a p is a n e : "Z owocu u s t sw o ic h c z ło w ie k s i ę s y c i " / P r z 1 3 , 2 / . . . Oto co nas p ro w a d z i ku ż y c iu w ieczn em u , k t ó r e p r z e k a z a ł nam O j c i e c n a s z , n a k a z u ją c nam n i e u s t a n n i e m edytow ać . . . byśmv p r z e ż u w a ją c w u s t a c h sło w o b o ż e , p o s i e d l i w ia r ę " 2 3 .
IV . MEDYTACJA A MEMOKYZACJA bIBLII
M e d y ta c ja w ym agała od m nicha p a c h o m ia ń sk ie g o p a m ię cio w e g o opa nowania B i b l i i , g d y ż c h o d z i ł o o r e c y t a c j ę p o za domem, p r z y p r a c y ,
w i e l b i C h r y stu sa " /M o r t a r i s . 2 6 1 / / . . . / " W ystarczy, ż e b y ś c z y t a ł - p o u c z a ł p e w ie n s t a r z e c w s p ó łb r a ta - z a k l i n a c z wężów t e ż n ie zn a w agi s łó w , j a k i e w ypow iad a, a l e wąż s łu c h a i r o z u m ie . Tak j e s t i z nam i: j e ś l i naw et n i e znamy s e n s u s łó w , k tó r e wypowiadamy, t o p r z e c i e ż demony s ł u c h a j ą i o d d a la j ą s i ę w p o p ło c h u " /M o r t a r i, Roma i9 8 0 * 1 0 9 / .
23 L ib e r O r s i e s i i 5 1 - 5 2 , e d . A. boon /P a ch o m ia n a L a t in a , L ou vain i 9 3 2 / , i 4 3 - 1 4 4 .
256
lu b w d ro d ze do n i e j . W u sta w o d a w stw ie pach om iań sk im zn ajd u jem y prze p is y r e g u l u j ą c e i t ę sp ra w ę.
Od k a n d y d a ta do zakonu wymagano n a u c z e n ia s i ę na p am ięć "Ojcze n a sz" i t y l e psalm ów , i l e z d o ła ł^ . Inny p r z e p i s wymagał od kandyda t a p a m ię cio w e g o opanow ania " d w u d zie stu psalmów lu b dwóch l i s t ó w Apo s t o ł a , a lb o in n e j c z ę ś c i Pism a"^ . W r e s z c ie p o s ta n a w ia n o , że "w k la s z t o r z e n i e b ę d z ie n ik o g o , co by n i e u m iał c z y t a ć i p i s a ć i n ie znał na p am ięć bodaj c z ę ś c i P ism ś w ię t y c h , co n a jm n ie j Nowego Testamentu i P s a łt e r z a " ^ . W t e n sp o só b k ażd y z p ach om ian p o s ia d a ł n ie t y lk o pewną o g ła d ę r e l i g i j n ą , a l e j e s z c z e u z y s k iw a ł n i e b a g a t e ln e na owe c z a s y w y k s z t a ł c e n i e , gdy a n a lfa b e ty z m b y ł p ra w ie p ow szech n y. Id ea, j a k ą k ie r o w a ł s i ę prawodawca b y ła d a le k o w z r o c z n a : mnich pachom iań- s k i m ógł o s o b i ś c i e i o k a ż d e j p o r z e k o r z y s t a ć z B i b l i i ; B i b l i ę s i ę k om en tow ało aż 5 r a z y w t y g o d n iu , p o d c z a s t z w . k a t e c h e z , k tó r e mia ł y r a c z e j c h a r a k t e r w i e l k i c h k o n f e r e n c j i b i b l i j n o - a s c e t y c z n y c h . M nich św . P a ch o m iu sz a n i e b y ł w ię c ciemnym fa n a ty k ie m , gotowym na s k i n i e n i e do u d z ia łu w w alk ach z poganam i c z y w p o p ie r a n iu g o r sz ą c y c h r y w a l i z a c j i , k t ó r y c h w tam ty ch c z a s a c h n ie b ra k o w a ło . Mimo to je d n a k p a m ię cio w e p o s ia d a n ie B i b l i i m ia ło t ę d ob rą s t r o n ę , że b y ła ona n i e j a k o za w sz e pod r ę k ą .
W tym wypadku, z r e s z t ą n i e jed ynym , p ach om ian ie w zorow ali s i ę na a n a c h o r e t a c h , d l a k t ó r y c h r e c y t o w a n ie B i b l i i z p a m ię c i m ia ło pod staw ow e z n a c z e n ie : b y ł t o bowiem r o d z a j rozmowy z Bogiem tw arzą
27
w t w a r z , s w o i s t a kom unia sło w a B ożego . U c z y li s i ę w ię c Pisma sw. z e s z c z e r y m en tu zjazm em , a l e i z e c z c i ą n a b o żn ą , t ę p io n o n atom iast j a k o n ie s t o s o w n e i n ie p r z y z w o it e m em oryzowanie w yczynow e, o b lic z o n e na z y s k a n ie p odziw u o t o c z e n i a , a co n a jm n iej u z n a n ia we w łasnych
24 Pr.aeceptum 4 9 , Boon 2 5 - 2 6 .
25 P raecep tu m 1 3 9 , Boon 4 9 - 5 0 : "Qui r u d is m on asteriu m f u e r i t in gres s u s , d o c e b it u r p r iu s quae d e b e a t o b s e r v a r e . . . , e t dabunt e i v i - g i n t i p sa lm o s v e l d u as e p i s t u l a s a p o s t o l i , a u t a l t e r l u s S c r ip t u - r a e p artem " .
26 P raeceptum 1 4 0 , Boon 5 0 .
27 P o r . H. B a c h t, Vom Umgang m it d er B ib e l im H l t e s t e n MHnchtum, " T h e o lo g ie und P h i lo s o p h le " 4 1 / 1 9 6 6 / 5 5 7 -5 6 6 ; G. M. C olom bas, La B i b l i a en l a B s p l r i t u a l i d a d d e l m onacato p r i m i t l v o , "Yermo" 1 / 1 9 6 3 / 3 - 2 0 , 1 4 9 - i7 0 ; E. Von S e v e r u s , Zu d en b i b l i s c h e n Grund- la g e n d e s MSnchtums, " G e ist und Leben" 2 6 / 1 9 5 3 / 1 1 3 - 1 2 2 .
o cz a c h ^ " .
ia k ż e u p ach om ian do d z i ś zdumiewa ł a t w o ś ć , z j a k ą t w o r z y l i z u p e łn ie n ie z w y k łe s k o j a r z e n i a r ó ż n y c h t e k s t ó w , czasem t y l k o w e r b a l n ie z b ie ż n y c h z e s o b ą , n i e w y r a ż a ją c y c h z a s a d n ic z e j m y ś l i , l e c z - by wało - naw et j ą n i e r a z z a c ie m n ia j ą c y c h . P rz em ó w ien ia P a ch o m iu sz a , j a k rów n ież i j e g o n a s tę p c ó w , p e łn e s ą t a k i c h w ł a ś n i e sw obodnych s k o j a r z e ń , z e s t a w io n y c h na z a s a d z i e a s o c j a c j i , u d e r z a w n ic h je d n a k ł a tw ość 1 n a t u r a ln o ś ć w p r z e c h o d z e n iu od K s i ę g i R od zaju do E w a n g e li i, od Psalmów do P rorok ów . W szy stk o t o b y ło r e z u lt a t e m u s ta w ic z n e g o p r z e s ta w a n ia z B i b l i ą , k t ó r a sp ożyw ana c o d z i e n n i e , p rzeżu w an a n i e
u s t a n n i e , p r z e s y c a ł a s o b ą c a ł e g o c z ł o w i e k a , ż y w ił a j e g o w ia r ę , s t a wała s i ę zaczynem w ew n ętrz n e j p r z e m ia n y , w y z n a c z a ją c p e r s p e k ty w ę ż y c ia w ie c z n e g o 2 9 .
P ach o m ia n in p rzyjm ow ał sło w o B oże ja k o pokarm d uchow y, c h le b żyw ota, ta k p o tr z e b n y c z ło w ie k o w i, s t o s o w n ie do s łó w C h r y s tu s a : "N ie samym Chlebem ż y j e c z ł o w i e k , l e c z każdym sło w e m , k t ó r e p o c h o d z i z u s t Bożych" . Mnich p a c h o m ia ń sk i t a k ż e i pod tym w zględem b y ł o d p o w ie d z ia ln y za w s p ó ł b r a c i . R e g u ła bowiem n a k a z y w a ła u w a ż n ie s ł u c h a ć k on f e r e n c j i , k t ó r e g ł o s i l i p r z e ł o ż e n i , p o l e c a ł a t e ż , by b r a c i a o tym , co u s ł y s z e l i , r o z m a w ia li z e s o b ą , by p y t a l i s i ę w za je m n ie , p r z y p o m in a li s o b ie , k arm iąc s i ę w za jem n ie tym , czym sam i ż y l i ^ ^ .
28 M anuskrypt C o i s l i n w o p o w ia d a n iu nr 5 i 8 p r z y p i s u j e A ntoniem u r o d za j t e s t u , w ed łu g k t ó r e g o n a u c z y ć s i ę P ism a św . na p am ięć t o zn a cz y u c h w y c ić j e g o p raw dziw y s e n s , j e g o t r e ś c i ą p r z e s y c i ć c a ł e ż y c i e . P o r . L. M o r t a r i, V it a e D e t t i . . . , d z . c y t . , 2 4 8 n . 29 O r s i e s l , L ib e r 5 1 , Boon 1 4 3 . 30 O r s i e s i , R e g u la e , e d . L . Th. L e f o r t /O e u v r e s d e S . Pachome e t de s e s d i s c i p l e s , L o u v a in 1 9 5 6 ,CSCO 1 5 9 /1 6 0 , 8 5 : " / . . . / P ren on s l a p a r o le d e D ie u p ou r une n o u r r it u r e d e v i e , coitme i l e s t e c r i t : L'homme ne v i t p a s s e u le m e n t d e p a i n , m a is c ' e s t d e t o u t e p a r o le s o r t i e de l a bouche d e D ieu que l'homme v i v r a " .
31 P r a e c e p t a 19 e t 1 3 8 , Boon 17 i 4 9 : "Manę p e r s i n g u l a s dom os, f i n i - t i s o r a t i o n i b u s , non p r o t in u s ad s u a s c e l l u l a s r e v e r t e n t u r , se d c o n f e r e n t I n t e r s e quae p r a e p o s i t o s a u d l e r i n t d i s p u t a n t e s , e t s i c in t r a b u n t c u b i c u l a " . / . . . / . " O m n e quod l n c o n v e n tu fra tru m a u d i e r i n t d is p u t a tu m , n e c e s s i t a t e c o g e n tu r u t i n t e r s e r e p l i c e n t , ie iu n io r u m maxime te m p o r e , quando a s u i s d o c e n tu r p r a e p o s i t i s " .
258
N i e s t e t y , z czasem z a n ik ła t a z a ż y ł o ś ć z B i b l i ą , uważana p r z e c i e ż za o r y g in a ln y znak rozp ozn aw czy p ach om ian , z a b r a k ło d u ch a p i e r w o tn ej g o r l i w o ś c i , z a b r a k ło t e ż a tm o s fe r y b i b l i j n e j , p o j a w ił s i ę kry z y s w ie r n o ś c i id e a ło m , a w k o n s e k w e n c ji n ie b e z p ie c z e ń s t w o u t r a t y wew n ę t r z n e j t o ż s a m o ś c i . N ic d z iw n e g o , ż e T e o d o r , k tórem u w ypad ło r a t o wać d ucha z a ł o ż y c i e l a t e w ła ś n ie sp raw y w y l i c z a ł ja k o n a jw a ż n ie js z e :
"Od cza só w O jca n a s z e g o n i e m ie liś m y n ic in n e g o tak w s e r c u ja k i na w a rg a c h , ja k t y l k o sło w o B o ż e, s ło d s z e ód m iodu i m iodow ego p l a s t r a . N ie p r a g n ę liś m y j u ż żyć na z i e m i , l e c z św ię to w a ć w n i e b i e . C z ło w ie k , k tó r y zm a rzł na k o ś ć , u s i ł u j e b i e c , aż d o p a d n ie o g n ia , przy k tórym s i ę o g r z e j e i p r z y j d z i e do s i e b i e . Tak i my: b a r d z ie j s z u k a liś m y B oga, j e g o d o b r o ć b a r d z ie j uka zy w a ła s i ę nad nam i, o s ł a d z a j ą c n a s z ą d u s z ę . A t e r a z - g d z ie j e s t e ś m y ? " 3 2
Z t r o s k ą i n ie p o k o je m p a t r z y ł w p r z y s z ł o ś ć , gdy m ów ił:
"Czy b r a c i a z e ś w i ę t e j w s p ó ln o ty z T a b e n n is i będą j e s z c z e syn am i O jca n a sz e g o P ach om iu sza, męża s p r a w ie d liw e g o ? Czy b ę d z ie j e s z c z e k t o ś , k to zapy t a sw ego b l i ź n i e g o : " j a k i j e s t s e n s t e g o te k s tu ? " Czy powrócim y j e s z c z e , j u ż t o do w ła s n e j p r a c y , ju ż t o do w ozu, na d r o g ę , c z y t e ż do r e c y to w a n ia słow a B o ż e g o , z g o d n ie z p o le c e n ie m n a sz e g o O jca?"33
N i e s t e t y , c z a r n e p rze w id y w a n ia T eodora b y ły w p e ł n i u zasad n io n e . W sp ó ln o ta n i e b y ła j u ż t ą samą gromadą l u d z i o g a r n ię t y c h tym samym duchem , t ą samą g o r l i w o ś c i ą , duchem w y r z e c z e n ia i p o s łu s z e ń s t w a . Z m ie n il i s i ę l u d z i e , z m ie n i ła s i ę i m e n ta ln o ś ć k o le j n y c h g e n e r a c j i m nichów , z m ie n iły s i ę w r e s z c ie w arunki ż y c i a i d z i a ł a n i a Ko ś c i o ł a . W ielcy p r o t a g o n i ś c i pachom ianizm u c z u l i , ż e c o ś n ieu ch w ytn e g o z n ik n ę ło b e z p o w r o t n ie , c o ś , co s t a n o w ił o o i c h o r y g i n a l n o ś c i , co b y ło r a c j ą ic h b y tu .
N ie w ie le z o s t a ł o po p ach om ian ach ; j e d y n e k om p letn e d z i e ł a , to: R e g u ła , 11 l i s t ó w P a ch o m iu sz a , M o n ita , 1 l i s t T eod ora, ora z "Liber"
32 V it a g r a e c a prim a i3O , e d . F . H a lk in / S a n c t i P ach om li V ita e grae c a e . B u b s id ia h a g io g r a p h ic a i 9 , B r u x e lle s 1 9 3 2 /, 8 2 .
33 S a n c t i P a ch o m ii V it a s a h i d i c e s c r i p t a 6 , L e f o r t , Les V ie s Coptes d z . c y t . , 3 2 7 .
O r s ie s e g o , c z y l i a k u r a t t y l e , i l e u r a to w a ł św . H ie ro n im , d z i ę k i t ł u m aczeniu na ł a c i n ę . R e s z t a t o d rob n e fra g m en ty w j ę z y k u k o p t y js k im i e t io p s k im .
Wydaje s i ę j e d n a k , że mimo w s z y s tk o o c a l a ł o co n a j w a ż n i e j s z e , m ia n o w icie o r y g i n a ln a d u c h o w o ść , w y r a s t a j ą c a w c a ł o ś c i z z a f a s c y n o wania B i b l i ą , z j a k i e g o ś z a p a m ię t a n ia s i ę w k a r m ie n iu s i ę słow em Bo żym, z o d n o s z e n ia w s z y s t k ie g o do Pism a św . r a c h o m ia n ie s ą w c ią ż ż y wym i za c h ę c a ją c y m p rzy k ła d em t e g o , ja k s t u d io w a ć B i b l i ę , by m ie ć j ą w s o b ie w c ią ż m ów iącą, p r z e n i k a j ą c ą ja k n i e w i d z i a l n e p r o m ie n io w a n ie c a łe ż y c i e c h r z e ś c i j a n i n a , o c a l a j ą c ą i s c a l a j ą c ą go w j e g o w ew n ętrz nej t o ż s a m o ś c i. S ą o n i w r e s z c i e żyw ą, mimo w ieków o d d a le n i a , o d p o w ie d z ią na w c ią ż p o w r a c a ją c e p y t a n ie o ź r ó d ł a a u t e n t y c z n e j odnowy, o se n s i s z t u k ę ż y c i a , w r e s z c i e o m o ż liw o ś c i u r a to w a n ia n a s z e g o ś w ia ta .
K s. R y sza rd Kurek - Tarnów
BIBLICA ORIENTAZIONE DELLA MEDITAZIONK PACOMIANA /S o m m a r io /
La m e d it a z io n e e l a b o r a t a n e g l i a m b ie n t i a n a c o r e t i c i a s s u n s e i l s i g n i f i c a t o d i r e c i t a r e a v o c e b a s s a , ed a v e v a come s o g g e t t o l a p arola d i D io . Quanto a l l ' e t i m o l o g i a l a p a r o la " m e d ita z io n e " d e r i v a dal g r e c o " m e le te " , e ą u e s t a non e ch e t r a d u z io n e d e l l ' e s p r e s s i o n e eb ra ica "hagah" ch e s i g n i f i c a v a : m orm orare, b r o n t o l a r e , s u s s u r r a r e , s o s p ir a r e . Ne f u a g g iu n t o ben p r e s t o i l c o n c e t t o d i r u m in a r e .
A r r i c c h i t a c o s l l a " m e d ita z io n e " e s p r im e v a bene i l d e s i d e r i o d ei m on ad p r i m i t i v i d l n u t r i r s i d e l l a p a r o la d i D io . Fu l a m e d it a - zlon e ch e sm in u z za v a q u e s t o n u t r im e n t o , l o m a s t i c a v a , l o ru m in a v a , rid u c e n d o lo i n pappa s p e c i f i c a p e r f a r l o n u tr im e n to d e l l e a n lm e , una sp e c ie d i com unione eo n D io . 11 c u o r e d i m onaco, im b e v u to d e l l a B ib b ia , trovava n e l l a m e d it a z io n e i l s u o r is c a l d a m e n t o e s p i n t a a l l a p r e g h ie r a t u t t a s p o n t a n e a . I p a co m ia n i m e d ita v a n o p r o p r io c o s l , ma l a lo r o m e- d lt a z lo n e a v e v a come s o s t e g n o i l d o v e r e d i s a p e r l e g g e r e e s c r i v e r e , e s o lo p er p o t e r p e r so n a lm e n te n a c c o s t a r s i a l l a f o n t e d i v i n a . 11 l o ro i n t e r o d iv e n t a v a c o s ł s a n t u a r i o d e l l a P a r o la e t e r n a .
Ogni a p r ir e b o c c a , d u n ą u e , a ssu m eva i l s i g n i f i c a t o d i t r a b o c c a r e d e lle p a r o le b i b l i c h e e d e l l l n g u a g g i o p la sm a to d a l i a B i b b ia . Ć i l m essaggio d e i p a c o m ia n i p e r i n o s t r i tem p i c h e s t a n n o r i v i v e n d o l a m e d ita z io n e come r i c e r c a d e ll'u o m o n e l t r o v a r e D io .
