Prasa polska na Ukrainie Radzieckiej : zarys historyczno-bibliograficzny

Daszkiewicz, Jarosław

Prasa polska na Ukrainie Radzieckiej

: zarys historyczno-bibliograficzny

PR A SA PO L SK A NA UK RA IN IE R A D ZIEC K IEJ

Z A R Y S H IST O R Y C Z N O -B IB L IO G R A F IC Z N Y 1. W ST ĘP

H istoria p ra s y polskiej na U k rainie R adzieckiej nie n ależy do zupełnie zapom nianych te m a tó w h isto rii czasopiśm iennictw a polskiego. W iadom o­ ści ogólne, dotyczące kom unistycznej p rasy polskiej na U k rain ie la t R e­ w olucji P aździerniko w ej i w o jn y dom ow ej (1918— 1920), p rze n ik ały za­ rów no do p ra c historycznych, pośw ięconych dziejom polskiej em ig racji rew o lu cy jn ej w R osji i na U krainie, ja k i do — b ard zo nielicznych co p raw d a — zarysów historyczno-prasow ych, dotyczących polskiej p rasy w ZSRR la t d w u d ziesty ch 1.

U w agę badaczy przyciągała je d n a k przede w szystkim p ra sa polska w ydaw an a na te ry to riu m Rosji R adzieckiej. P ra sę w y d aw an ą na U k ra i­ nie — dość niesłusznie — tra k to w a n o jako zjaw isko w yłącznie p ro w in cjo ­ nalne, będące słabym tylk o odblaskiem procesów bądź rew olucyjnych, bądź specyficznie dziennikarskich, k o n c e n tru ją c y c h się, zgodnie z a priori p rz y ję ty m założeniem , jed y n ie w P iotro g ro d zie lu b M oskwie. W ty m n ie ­ zgodnym z rzeczyw istością założeniu k r y ją się oczywiście głów ne p rz y ­ czyny tego, że h isto ria p ra s y polskiej n a .Ukrainie R adzieckiej, m im o m ocno zarysow anej specyfiki, nie b y ła dotychczas przed m io tem osobnych badań, nie m ów iąc ju ż o.tym , że k ró tk o trw a ły zresztą o kres ro zk w itu p r a ­ sy polskiej na U k rain ie W schodniej w la ta c h 1930— 1935, zasługujący n iew ątpliw ie n a opracow anie m onograficzne, w ypadł zupełnie z pola w i­ dzenia badaczy i pozostał nie znany h isto ry k o m czasopiśm iennictw a p o l­ skiego. 1 S. В o r s k i , P r a s a p o ls k a w Z S R R , M osk w a 1929, s. 14— 19; W. T ę g o b o r ­ s k i , P o l a c y Z w i ą z k u R a d z ie c k i e g o . Ich p o c h o d ze n i e , u d z i a ł w R e w o l u c j i P a ź d z i e r n i ­ k o w e j i w b u d o w n i c t w i e s o c j a l i s t y c z n y m . S z k i c h i s t o r y c z n o - o p i s o w y , M osk w a 1929, s. 210—216; A. S l i s z , P o l s k a p r a s a k o m u n i s t y c z n a w Z S R R w la ta ch 1917— 1927, „ K w artaln ik P r a so z n a w c z y ”, W arszaw a 1958, nr 1— 2, s. 99— 107, nr 3, s. 61—73. .

Badainia zw iązane z zagadnieniam i h isto rii p ra sy polskiej na U krain ie R adzieckiej k o m p lik u ją się niew ątp liw ie przez znaczne rozproszenie m a­ teriałó w badaw czych, nie m ów iąc o tym , że p ra sa tej k ateg o rii d aw n o już należy do w ielkich rzadkości bibliograficznych. Dość liczne są, n iestety , w ypadki, kied y gazety polskie w yd aw an e w ciągu trzech — czterech lat rep rezen to w an e są dzisiaj (mimo u s ta w y radzieckiej o dostarczaniu egzem plarzy obowiązkowych) p rze z po jed y n cze n u m e ry , i to tylko- w nie­ licznych biblio tekach2. Istnien ie szeregu w y d aw n ictw p eriodycznych za­ św iadczone je s t tylko p rzygodnym i w zm ian k am i w p rasie lu b innych

źródłach w spółczesnych3.

-W św ietle p rzeprow adzonej p rzez a u to ra a rty k u łu k w e re n d y w biblio­ tek a c h U k ra in y oraz R osji okazało się, że istn iejące opracow ania biblio­ graficzne, pośw ięcone p rasie polskiej poza granicam i P o lsk i4, dalekie są od doskonałości i pozbaw ione szeregu niezbędnych wiadomości. W źró d ­ łach tego ro d zaju odzw ierciedlono nie w ięcej niż je d n ą trzecią w y d aw an ej w rzeczyw istości p ra s y polskiej.

Na b iblio g rafię p ra s y polskiej n a U k rain ie nie zw racali rów nież uw agi n iew ątpliw ie bardzo zasłużeni bibliografow ie polscy w ZSRR an i n a jb a r ­ dziej k o m p eten tn i w dziedzinie bibliografii polskiej p ra sy radzieckiej J. Z alew ski5 i F. F ry szm an o w a6. W nielicznych tylko w y p ad k ach w p ra

-2 N a przyk ład za ch o w a ł się ty lk o jed en egzem p larz „B o lszew ik a O le w s z c z y z n y ”, w y d a w a n e g o w la ta c h 1932— 1933 (ukazało s ię w ię c e j n iż 200 num erów ); pod ob n ie udało się o d n a leźć ty lk o trzy eg zem p larze „Ł ączności W y tw ó rczej”, w y d a w a n e j w P o ło n n em w latach 1932— 1935 (ukazało się n ie w ą tp liw ie r ó w n ież w ię c e j n iż 200 nu m erów ).

3 N a p rzykład „B o lszew ik P o g ra n icza ”, G ródek 1933; „C zerw ony K o le k ty w is t a ”, Ł u g iń sk 1933; „S ztu rm .S o c ja listy c z n y ”, N ow ogród W o ły ń sk i 1932— 1934.

4 S. Z i e l i ń s k i , B ib l io g r a f ia c z a s o p i s m p o ls k ic h z a granicą. 1830— 1934, W ar­ sza w a 1935; Z. Ł u k a w s k i , B ib l io g r a f ia p r a s y p o l s k i e j w R o s j i w la ta ch 1917

1920; „P rasa W sp ółczesn a i D a w n a ”, K ra k ó w 1958, nr 3, s. 123— 138. P ra ca S. Z ie liń ­

sk ieg o zaw iera om yłk i. Tak na przyk ład podaje, że m ie się c z n ik „ P io n ier” b y ł w y d a ­ w a n y w K ijo w ie w la ta ch 1925— 1928 (s. 95), w r z e c z y w isto śc i n a U k r a in ie n ig d y n ie było cza so p ism a p o ls k ie g o pod ty m ty tu łe m ; „Sztandar P io n ie r a ” (s. 133), o d n o to w a ­ n y jako w y d a w a n y w K ijo w ie w la ta ch 1926— 1934, w is to c ie "ukazywał się w latach

1924— 1925. .

5 J. Z a l e w s k i , B ib l io g r a f ia p o l s k i e j l i t e r a t u r y r a d z i e c k i e j w y d a n e j w Z S R R

w 1917— 1927 r., K ijó w 1928; t e n ż e , B ib l io g r a f ia p o l s k i e j l i t e r a t u r y r a d z i e c k i e j w y d a n e j w Z S R R w 1928 r„ K ijó w 1929; t e n i e, L i t e r a t u r a p o l s k a , w y d a n a w Z S R R w r o k u 1929, „P oradnik O ś w ia to w y ”, K ijó w 1930, nr 1, s. 79— 81; t e n ż e , W y k a z l i t e r a t u r y p o l s k i e j , w y d a n e j w Z S R R w r. 1930, tam że, K ijó w 1931, n r 1,

s. 113— 125; t e n ż e , W y k a z p o l s k i e j l i t e r a t u r y r a d z i e c k i e j d la b i b l i o t e k r o b o t n i ­ czy ch , K ijó w 1930; t e n ż e , W y k a z k s i ą ż e k w j ę z y k u p o l s k i m , w y d a n y c h w Z S R R w . l a t a c h 1927— 1929 i p o l e c o n y c h d l a b i b l i o t e k p o ls k ic h , M o sk w a . 1930. 8 F. F r y s z m a n o w a , K s i ą ż k a p o l s k a w Z S R R w r. 1930— 1932. (B ib l io g r a f ia ), M iń sk 1934; t a ż , K s i ą ż k a p o l s k a w Z S R R w r. 1933, M iń sk 1934; t a ż , K s i ą ż k a p o l s k a w Z S R R w r. 1934, M iń sk 1935.

each ich odnotow ane zostały książkow e d o d atk i do polskich w y d aw n ictw periodycznych. Spod p ió ra J. Zalew skiego w yszła w praw dzie lista gazet i czasopism polskich, w y daw an y ch w ZSRR w latach 1917— 19287, n ieste ty je s t ona dalek a od doskonałości, chociaż a u to r p o d a je szereg szczegółów nie w yzyskanych przez późniejszych badaczy. S tro n a in fo rm a c y jn a opra­ cow ań dotyczących bądź dziejów polskiego ru c h u rew olucyjnego, bądź h istorii p rasy polskiej w ZSRR zostaw ia też dużo do życzenia8. Pew nym , a tym b ard ziej w szech stron n ym źródłem inform acji, n ie m ogą być ró w ­ n ież oficjalne w y d aw n ictw a bibliografii państw ow ej, w y d aw an e w spół­ cześnie lub retro sp e k ty w n ie 9, poniew aż w y k azu ją bardzo, liczne b rak i. .

N apisanie pełnow artościow ej h istorii p rasy polskiej na U k rain ie R a­ dzieckiej zw iązane je s t ściśle z poziom em b ad ań pośw ięconych działalności polskiej em ig racji rew o lu c y jn ej na W schodzie — z jednej strony, ja k rów nież ze stan em stud ió w przeszłości polskiej m niejszości narodow ej na U krainie — z d ru g iej. N iestety, w zakresie, pierw szego p ro b lem u nie po­ czyniono dotychczas n a w e t pierw szych kroków , zagadnienie zaś drugie, m ożliw e do ro zp a trz e n ia ty lk o w całokształcie badań nad h isto rią różnych e tap ó w polityki narodow ościow ej w Z w iązku Radzieckim , leży zupełnie

odłogiem. ■ . '

W tych w a ru n k a ch autor, a rty k u łu postaw ił przed sobą w yłącznie za­ danie przepro w adzen ia b a d a ń w stępnych, o b ejm ujących: 1) w yśw ietlenie w zarysach ogólnych poszczególnych etap ó w rozw oju p ra s y polskiej na U krainie R adzieckiej w lata ch 1918— 1950, 2) bibliografię szczegółową (o tyle, o ile okazało się to m ożliw e w zw iązku z w y m ien io n y m i w yżej

trudnościam i) p ra s y polskiej tego okresu. s

W badaniach ty c h zastosow ano k ilk a ograniczeń. N ajw ażniejsze z nich dotyczy k ie ru n k u politycznego czasopism i g azet polskich. P rzed m io tem b ad ań była w yłącznie p rasa w y d a w an a na te ry to riu m b ędącym pod w ła ­ dzą radziecką, tj. fak ty czn ie jedy n ie p rasa k o m u n isty czn a10. W ten sposób

7 Й. 3 а л е в с ь к и й , Польсъка видавнича продукция в C P C P з а 1 9 1 7 —1928 р о ­

ки, ,,Б1бл1ОП0Г1чн1 BiCTi“ , K ijó w 1929, nr 2— 3, s. 54— 59.

. 8 N a jisto tn ie jsz e o m y łk i p ro sto w a n e są w d alszym ciągu artykułu.

9 M. I. Б а г p и 4, Д . X . M а з у с, Пер годичт видання У P C P 1918 —1960,

Жур налы . Б1бл1ографхчний doeidnuK, C h arków 1956; Jlimonuc укр агнського д р у к у , О рга н держ ав ног бхблхографи У Р С Р , C h ark ów 1924— 1928 (w dalszych to m a ch prasa

p er io d y c z n a n ie b y ła rejestrow an a); Периодическая печать СССР, 191 7 —1949, Б и б ­

лиографический ука зат ел ь (t. 1), w y d . 1; (tt. 5, 8), M o sk w a 1955·—1958. B ib lio g ra fia

m o s k ie w sk a w y k a z u je bard zo liczn e b raki, n a w e t w p o ró w n a n iu z n ie z b y t d o sk o ­ n a łą pracą M. B ah rycza i D. M azusa. T ak n a przyk ład n ie w łą czo n o do niej 7 cza­

sop ism p o lsk ich o p is a n y c h już p op rzed n io przez a u to ró w u k raińskich.

10 W tej p ła szczy źn ie a rty k u ł n in ie jsz y p rzed staw ia n ie ja k o k o n ty n u a cję d a w ­ n iejszy ch badań autora. Zob. J. D a s z k i e w i c z , P o l s k a n ie l e g a ln a p r a s a KPZTJ

poza obrębem a rty k u łu znalazła się p ra sa polska w y d a w an a n a U k rain ie w lata ch 1918— 1920 n a te ry to riac h zn a jd u jąc y c h się pod w ładzą U k raiń s­ kiej R ady C e n tra ln ej, rząd u h etm ańsk ieg o U k ra in y o raz tzw . D y re k to ­ ria tu U kraiń sk iej R epubliki L udow ej, ja k rów nież na ziem iach okupow a­ nych przez w ojska białych gen erałó w (Denikina, W rangla) lub też z a ję ­ tych przez w ojska polskie podczas o fen sy w y J. Piłsudskiego w ro k u 192011. D la la t 1939— 1950 uw zględniono nie ty lk o te ry to riu m U k ra in y W schod­ niej, lecz ró w n ież zjednoczonej z nią U k ra in y Zachodniej. Dla la t okupacji hitlerow skiej (1941— 1944) nie w łączono jed n ak że polskiej p ra s y n iele­ g alnej, w ydaw anej n a U k rainie Zachodniej przez organizacje podziem ne różnych k ieru n k ó w politycznych, ja k rów nież p ra sy w y d aw an ej przez w ładze okupacyjne. Nie uw zględniono też gazet w y d aw an y ch przez po l­ skie fo rm acje w ojskow e w ro k u 194412.

Z upełnie m ożliw e, że na U krain ie R adzieckiej d ru k o w an e b y ły w la ­ tach dw udziestych i trzy d ziesty ch n iek tó re polskife w y d aw n ictw a p e rio ­ dyczne K P P i K om unistycznej P a rtii Zachodniej U k rain y , przem y can e później przez g ranicę do Polski. D zisiejszy Stan b ad ań nie pozw ala je d n a k rozstrzygnąć w sposób zado w alający sp o rn y ch p y ta ń w iązan y ch z tą ■ p ra s ą 13.

2. ROZW ÓJ P R A S Y P O L S K IE J N A U K R A IN IE R A D Z IE C K IE J W L A T A C H 1918— 1950

Rozwój p ra s y polskiej na U k rain ie R adzieckiej by ł bardzo n ieró w n o ­ m iern y . Zupełnie w y raźn ie w y stę p u ją d w a okresy w yb itn eg o jej ro zk w itu

(lata 1918— 1920 i 1930— 1935); p ierw szy z nich zw iązan y z działalnością

• t e n ż e , P o l s k a le galn a p r a s a k o m u n i s t y c z n a i l e w i c o w a na U k r a in i e Z a c h o d n ie j

(Z a r y s b i b l i o g r a f ic z n y 1920— 1939), tam że, 1962, nr 4, s. 230—240.

11 P r a sa p olsk a, w y d a w a n a n a tych... teren ach , została u w z g lęd n io n a (w rzeczy ­ w isto śc i tylko częściow o) w e w sp o m n ia n y c h w y ż e j p racach b ib lio g ra ficzn y ch S. Z ie­ liń s k ie g o i Z. Łukawskiego', ja k ró w n ież w bardzo szczeg ó ło w o o p racow an ych b ib lio ­ grafiach p rasy reg io n a ln ej P o d o la i O dessy. Zob.: H. С и и в а ч е в с ь к а, Бгблгог- раф1я часопипв Подгля (в м е ж а х У С Р Р ) . П о к а ж ч и к p p . 183 8 —1927, [w:] Часописи Подглля. 1сторико-бгбл1ограф1чний eóipnuK, W in n ica 1927— 1928, s. 1— 144; С. Л. Р у б1н ш т е й н , Г. Д. Ш т е й н в а н д , Одесъка периодична преса ροκίβ рев олюцы

та громадянсъког въйни 1917 — 1921, O d essa 1929, s. 97— 99, 148— 149.

12 Tej o sta tn iej d o ty czy a rty k u ł R. S u r g i e w i c z a , Z d z i e j ó w p r a s y f r o n t o ­

w e j L u d o w e g o W o j s k a P o ls k i e g o 1943— 1945, „W ojskow y P rzegląd H isto r y c z n y ”,

W arszaw a 1963, nr 1, s. 33— 64. N a U k r a in ie w y d a w a n o ty lk o d w ie g a z e ty w o jsk o w e: „Głos Ż ołn ierza”, S u m y 1944, oraz „ Z w y c ię ż y m y ”, K iw e r c e 1944 (organy 1 A rm ii W ojska P o lsk ie g o w ZSRR).

13 S p ra w ę cza so p ism a „Na b a r y k a d y ” o m ó w io n o n iżej. Z o rg a n ó w K P Z U druko­ w a n e b y ły n ajp raw d op od ob n iej na U k r a in ie czasopism a: „K o m u n isty czn y S zta n d a r”

(później „S ztan d ar K o m u n isty c z n y ”), 1926— 1928, oraz „W alka K la s ”, 1928 — chociaż n iew y k lu czo n e, ż e drukow an o je w N iem czech .

polskich ośrodk ó w ru c h u kom unistycznego n a U krainie, d ru g i — z okre­ sem znacznego ożyw iem h ru ch u k u ltu ra ln e g o m niejszości narodow ych na U krainie R adzieckiej. Oprócz ty ch dwóch, n iew ątp liw ie n ajb ard ziej cie­ k aw ych dla badaczy okresów , m ożna w yznaczyć trz y inne: w 1. 1921— 1929,

1936— 1938 i 1939— 1950 (z p rze rw ą w 1. 1942— 1943). P ie rw sz y z nich zw iązany je s t z p e w n ą stab ilizacją w zakresie ro zw o ju p ra s y p o lsk iej, d r u ­ gi sym bolizuje zu pełn ą stagn ację w okresie w ielkiego nasilenia w szy st­ kich . n egatyw n ych objaw ó w epoki tzw. „ k u ltu jed n o stk i” , trzeci okres c h a ra k te ry z u je rozw ój p ra s y polskiej, i to w yłącznie n a tere n ie U k rain y Zachodniej.

L a t a 1918— 1920

P ierw szą gazetą, k tó ra u k azała się w jęz y k u polskim na U krainie R a­ dzieckiej b y ły w y d aw an e w C harkow ie „W iadom ości K o m isa ria tu ” , organ u rzędow y K o m isariatu Polskiego D oniecko-K ryw orożskiej Republiki, k ró tk o trw ałeg o radzieckiego u tw o ru państw ow ego n a U krain ie w lu ty m — m arcu 1918 r. N u m e r p ierw szy g azety przeznaczonej przed e w szystkim dla uchodźców polskich14 by ł d ato w a n y 28 m arca. W ątpliw e, czy u k azały się dalsze n u m e ry te g o w y d aw nictw a, bow iem p a rę d n i po w y d an iu n ru 1 C harków został z a ję ty przez w o jska niem ieckie. Suche, na w skroś oficjal­ ne „W iadomości K o m isa ria tu ” , n a k tó ry c h tre ść złożyły się w yłącznie ogłoszenia i 'zarządzenia urzędow e, tru d n o uw ażać za początek d zienni­ k a rstw a polskiego, w p ełn y m znaczeniu tego słowa, na U k rain ie R adziec­ kiej. N iem niej je d n a k w łaśnie to pism o otw iera d łu g i szereg polskich w y ­ d aw nictw periodycznych na U krainie, o b e jm u ją c y (łącznie z p ra s ą jed n o ­ dniową, tre śc ią i w yg ląd em z e w n ętrzn y m nie o dbiegającą od „zw ykłych” gazet) bez m a ła 80 ty tu łó w . .

R egularne wydawnictwo· polskiej p ra s y kom unistycznej n a U krainie zostało w znow ione p raw ie w ro k od uk azan ia się pierw szego n u m eru „W iadomości K o m isa ria tu ” . 13 lutego, w ty d zień po· uw o ln ien iu K ijow a spod w ład zy D y re k to riatu , został w y d a n y n r 1 gazety „K o m u n ista P o lsk i” , pism a codziennego· kijow skiej g ru p y k o m unistów polskich, k tó ra p rz y ­ jęła nazw ę P o lsk iej R obotniczo-W łościańskiej P a r tii K o m u n isty czn ej15.

14 O bliczen ia W. N a j d u s (zob. jej a rtyk u ł U c h o d ź c y p o l s c y w R o s j i w latach

1917— 1919, „K w artaln ik H isto r y c z n y ”, W arszaw a 1957, n r 6, s. 26— 27) m ó w ią o tym ,

że n a początku 1918 r. n a U k rain ie z n a jd o w a ło s ię około 250 tys. u ch o d źcó w (naj­ w ię c e j w g u b ern iach k a te r y n o s ła w sk ie j, k ijo w s k ie j oraz ch arkow skiej).

15 K r ó tk o tr w a łe is tn ie n ie teg o u g ru p o w a n ia p o lity czn eg o i jego organ u d ru k o w a ­ nego n ie zn alazło d o ty ch cza s odb icia ani w litera tu r ze p o św ięco n ej h isto rii p olsk iej p rasy w ZSRR, ani w p racach p o św ię c o n y c h d zia ła ln o ści p o lsk ich k o m u n istó w w ZSRR. N ie w sp o m in a ją o d zien n ik u „K om u n ista P o ls k i” ani sta rsi (S. B orski,

Los dziennika był ściśle zw iązany z losam i w sp o m n ian ej g ru p y k o m u ­ nistów . 8 m arca u k azał się n u m e r o sta tn i gazety. Z am iast „K o m u n isty Polskiego” '12 m arca w yszedł n r 1 nowego dziennika „Głos K o m u n isty ” , organu K ijow skiego K o m itetu G ru p y K o m u n istó w Polskicih (od 14 m a r­ ca organu K ijow skiego K o m ite tu P olskiej S ek cji K om unistycznej P a rtii bolszew ików U krainy).

P ra w ie jednocześnie w znow iono w y d aw an ie p rasy polskiej w C h a r­ kowie. W d ru giej połow ie m a rc a 1919 r. (dokładniejszej d a ty nie u s ta ­ lono) ukazał się tu ta j n r 1 g azety „ S z ta n d a r K o m u n izm u ” , o rg an u C h ar­ kow skiej g ru p y K om unistycznej Robotniczej P a r tii Polski. „S p ręż y n ą ” w ydaw nictw a charkow skiego . b y ł z n an y polski działacz rew o lu c y jn y F. K o n (1864— 1941). W ydaw anie tego pism a w C harkow ie w strzy m an o praw dopodobnie p rz y końcu m a ja 1919 r. w zw iązku z przyjazdem , do K ijow a czołowych działaczy g ru p y charkow skiej (likw idow anej zresztą, ja k i inne k o m ó rk i o rganizacyjne podporządkow ane K R P P 16).

W ty m czasie w K ijow ie w ydaw ano dw'a pism a polskie: dziennik „Głos K o m u n isty ” jako organ polski· (od 5 kw ietnia) K ijow skiego K o­ m ite tu K P(b)U oraz — pod nie zm ienionym „ c h ark o w sk im ” ty tu łe m , ale z zupełnie zm ienioną s tr u k tu rą w e w n ętrzn ą —■ ty g o d n ik „ S z ta n d a r K o­ m u n izm u ” jak o o rg an S ek cji Polskiej p rz y F e d e ra c ji G rup Z agranicznych KP(b)U. N u m e r 1 now ego „S z ta n d a ru K om u n izm u ” u k a z ał się w K i­

jowie 2 sierpn ia 1919 r .17

W te n sposób w m a ju — sierp n iu 1919 r. doszło do k o n c e n trac ji w K i­ jow ie pierw szorzędnych sił dzien n ik arsk ich (S. K onarski, B. S zack i-S k ar- bek, S. Titow ski, S. W ójt, F. Kon), n iek tó rzy z nich na stałe złączyli swój los z rozw ojem d zie n n ik arstw a polskiego w latach d w u d ziesty ch — trzydziestych n a U k rain ie W schodniej. .

W. Tęgoborski), a n i m ło d si (Z. Ł u k a w s k i, A. S lisz) autorzy. K o m p le t red a k cy jn y gazety zachow-ał się w B ib lio te c e P u b liczn ej A k a d e m ii N au k U k r a in y w K ijo w ie ·— w in n y ch b ib lio tek a ch n ie odnaleziono' n a w e t je d y n e g o egzem p larza tej g a zety ■— m o żliw e, że w ła ś n ie dlatego p ozostała o n a n iezn a n a h istorykom .

16 Р. Е р м о л а е в а , R истории польских коммунистических организаций и ор-

анов Р К П ( б ) для р а б о т ы среди польского населения на т еррит ории Советской р е с ­ публики в 1917 —1921 гг., [w:] О кт ябрьс кая революция и за р у б е ж н ы е славянские н а ­ роды, M osk w a 1957, s. 56.

17 Is tn ie n ie w ciągu rok u d w u różnych w y d a w n ic tw p eriod yczn ych pod jed n ym ty tu łe m „S ztandar K o m u n iz m u ” sta ło s ię p rzyczyn ą szeregu o m y łek w literaturze przedm iotu. A. S 1 i s z, P o l s k a p r a s a k o m u n i s t y c z n a w Z S R R w la tach 1917— 1927, „ K w artaln ik P r a so z n a w c z y ”, nr 1—2, s. 106) tw ierd zi, ż e „Sztandar K o m u n iz m u ” z a ­ czął w y ch o d zić w K ijo w ie od lipca 1919 r., a jego k o n ty n u a cją b y ł podobno w y d a ­ w a n y w C hark ow ie „Przegląd K o m u n isty c z n y ”. T ę g o b o r s k i (op. cit., s. 216) p rzesu w a w y d a w n ic tw o „Sztandaru K o m u n izm u ” w C harkow ie na lu ty —m aj 1920 r. C h ark ow sk i „Sztandar K o m u n iz m u ” z 1919 r. n ie b y ł zn a n y A. S lisz o w i i Z. Ł u ­ ka w sk iem u .

„Głos K o m u n isty ” przeznaczony by ł dla ogrom nej rzeszy odbiorców — robotników polskich., uchodźców z Polski, jeńców , przeniesionych falą rew o lu cy jn ą n a U krainę. P ism o było .poświęcone ag itacji i propagandzie kom unistycznej i jako takie znacznie różniło się od dość w ielkiego obję­ tościowo tyg o d n ik a „S z ta n d a r K om u n izm u ” , przeznaczonego dla w ęż­ szego koła odbiorców — in telig en cji oraz bardziej uśw iadom ionej w a r­ stw y robotnik ów 1. L atem 1919 r. na tere n ie W ołynia doszło do pierw szych starć zbrojnych m iędzy za jm u ją c y m i te obszary w ojskam i p olskim i a od­ działam i A rm ii Czerw onej. 17 lipca, jako d o d atek do „Głosu K o m u n isty ” , został w y d a n y w K ijow ie n r 1 „Głosu A rm ii C zerw onej” , o rg an u Sekcji Polskiej W ydziału K o m isariatu S praw W ojskow ych U k ra in y R adzieckiej, przeznaczonego do rozpow szechnienia w śród żołnierzy w o jsk polskich.

W roku 1919 pow stało jeszcze jedno polskie cen tru m w ydaw nicze na U krainie. Po w yzw oleniu Odessy spod okupacji angielsko-francuskiej (4 kwietnia,) O deska G ru p a K P R P zorganizow ała w ydaw nictw o gazety „ K om una” . N u m e r 1 pism a redagow anego p rzez jednego z członków g r u ­ p y J. Grzeilaka (1881— 1920) u k azał się 10 k w ie tn ia 1919 r. N a le ż y .p o d ­ kreślić, że przy g o to w an ia do w y d aw an ia kom unistycznego pism a polskie­ go czyniono jeszcze w w a ru n k a ch w alki podziem nej. Św iadczy o ty m a r ­ ty k u ł w stępny ń ru 1 „K o m u n y ” : „Od dw óch m iesięcy — pisała re d a k ­ cja —- biliśm y się z w a ru n k a m i stw orzonym i tu przez, k o n trrew o lu cję, nie mogąc uskutecznić w y d an ia naszej »K om uny«. N u m e ry z luteg o i m arca pozostały w rękopism ach, nie u jrzaw szy św iatła dziennego” 18.

M niej w ięcej no rm aln e w a ru n k i istn ien ia (jeżeli nie uw zględniać chro­ nicznego b ra k u p a p ie ru i in n ych tru d n o śc i technicznych) p rasy polskiej na U k rain ie R adzieckiej zostały p rze rw a n e przez dalsze w y d arzen ia w o j­ n y dom ow ej. W przed ed n iu zajęcia O dessy przez w ojska D enikina (23 sierp n ia 1919 r. p rz e rw a n o w y d aw n ictw o „K o m u n y ” na n rze 28, w y d an y m 17 s ie rp n ia 19. 31 sie rp n ia 1919 r. K ijó w został zajęty p rzez w o j­ ska D enikina, P a tlu ry 1 i galicyjskie. 25 sierp n ia ukazał się w K ijow ie n r 131 „Głosu K o m u n isty ” , a 2 sierpn ia w yszedł ostatni, n r 3— 4, „S z ta n ­

18 O d r e d a k c j i , „ K om u n a”, O dessa 1919, n r 1, s. 1. Z a cy to w a n e o św ia d c z e n ie re­ d akcji p rostuje b łę d n e m n ie m a n ie h isto ry k a W. K o n o w a ło w a , że w O d essie grupa J. G rzelaka (w y stęp u ją ca n a p o czątk u jako grupa p o ls k a K o le g iu m zagranicznej p rop agandy przy O desk im K o m itec ie O k ręgow ym KP(b)TJ w y d a w a ła n ieleg a ln e p o ls k ie k o m u n isty c z n e p ism o od lu te g o 1919 r. Zob. В. Г. К о н о в а л о в , И н о с т р а н ­

ная коллегия, O dessa 1958, s. 69, 89— 90; t e n ż e , Геро и одесского, подполья, M o ­

sk w a 1960, s. 56— 57.

19 W. M a s t a l e r z . w b ib liografii J. G rzelaka, zam ieszczon ej w P o l s k i m s ł o w ­

n i k u b ib l io g r a f ic z n y m , t. 9, W rocław —W arszaw a—-K rak ów 1960— 1961, s. 98, podaje

m y ln ą w ia d o m o ść, że zostało w y d a n e 6 n u m e r ó w „K o m u n y ”. R ów n ież J. Z a l e w s k i w c y to w a n y m w y ż e j a rtyk u le Полъська видавнича, п р о д у к щ я ... n o tu je ty lk o 4 n u m ery

d a ru K om unizm u” . Dla kijow skich d zien n ik arzy polskich rozpoczął się kilkom iesięczny okres tułaczki. R edakcja „Głosu K o m u n isty ” przeniosła się do d ru k a rn i ruchom ej w. pociągu i zaczęła zam iast pism a w ydaw ać odezw y dla p o trzeb fro n tu .

16 g ru d n ia 1919 r. K ijó w został o d b ity przez oddziały A rm ii C zerw o­ nej. 1 stycznia 1920 r. w znow iono w y d a w an ie „Głosu K o m u n isty ” — t e ­ raz już jak o organu B iu ra Polskiego p rzy G u b ern ialn y m K om itecie K i­ jow skim KP(ib)U20. 15 m arca 1920 r. w sk ład kolegium redakcyjnego „Głosu K o m u n isty ” w szedł je d e n z czołowych polskich działaczy rew o lu ­ cyjnych J. L eński (Leszczyński, 1889— 1939)21, m ają cy duże dośw iadcze­ nie d z iennikarsk ie jako re d a k to r i jeden, z w spółtw órców pierw szych pol­ skich kom un istycznych gazet w Rosji R adzieckiej: „ T ry b u n y ” (1917) i „M łota” (1919).

W m a ju 1920 r., w zw iązku z zajęciem K ijow a przez w ojska polskie i p e tlu ro w sk ie (6 m aja), w y d aw n ictw o „Głosu K o m u n isty ” przeniesiono do Charkow a. D okładnej d a ty p rzen iesien ia nie udało* się u stalić — n r 90 pism a został w y d an y jeszcze w K ijow ie (28 kw ietnia), n r 91 (d aty n iezn a­ nej) ju ż w C harkow ie22.

W zw iązku z sy tu a c ją n a froncie sek cja polska (kiero w an a przez J. W ojtygę) oddziału redak cyjno-w ydaw niczego, tzw . B iu ra P o zafro n to - wego R a d y R ew olucyjno-W ojennej 12 A rm ii, k tó ra d otychczas izajm o w ała się w yłącznie w y daw an iem polskich b ro szu r a g itacy jn y ch oraz pism ulotnych, została obarczona jeszcze jed n y m zadaniem : w y d aw an iem ga­ zety przeznaczonej specjalnie do k o lp o rto w an ia w śród żołnierzy arm ii polskiej23. 15 m a ja 1920 r. rozpoczęto w ydaw ać pismo ag itacy jn e „Żoł­ nierz P olski”, d ru k o w an e specjalnie w m ały m form acie (23 X 35 cm) i bez w zm ianki o red ak cji, d ru k a rn i lu b m iejscu wydania.

20 В o r s к i (o p . cit., s. 15), chociaż sam b y ł jed n y m z r e d a k to r ó w „G łosu K o ­ m u n is ty ”, tw ierd zi, że „Głos K o m u n isty ” po p r z e r w ie w 1919 r. „zaczyna p o n o w n ie w y c h o d ż ić w C h a rk o w ie w m a ju 1920. r.” O m yłk ę tę p o w tó rzy ł S 1 i s z (op. cit., s. 105).

21 П. К а л е н и ч е н к о , Юлъан Ленсъкий i У крагн а. (До 75-р1ччя з дня н а р о ­ ждения), „ У к р а ш с ь к и й т т о р и ч н и й ж у р н а л “ , K ijó w 1964 nr 1 s 125

22 Й. 3 а л е р с к и й , Полъсъка видавнича продукция..., s. 57.

A u tor n in iejszeg o a r ty k u łu m ia ł w ręk u egzem p la rz r e d a k c y jn y „G łosu K o m u n is ty ”, znajd u jący się w B ib lio te c e P u b liczn ej A k a d e m ii N a u k U k ra in y w K ijo w ie, brak w n im jed n ak n iek tó ry ch n u m eró w — m ię d z y in n y m i r ó w n ież n u m eru 91. B ra k u ją ­ cy ch n u m e r ó w d zien n ik a n ie . udało się od n aleźć w in n y ch b ib lio tek a ch . P o lsk ie w ła ­ dze w o js k o w e p o d ejrzew a ły , że „Głos K o m u n is t y ” b y ł w y d a w a n y n ie le g a ln ie w o k u ­ p o w a n y m K ijo w ie . W z w ią zk u z ty m a resztow an o wybitnego* o r ie n ta liste u k ra iń sk ie­ go A. K r y m sk ieg o , którego fr a g m e n t w sp o m n ie ń n a te n tem a t o p u b lik o w a n y został w : А. К р и м с ь к и й , В и б р а т meopu, K ijó w 1965, s. 12— 13.

23 Р. Е р м о л а е в а , А гит ационно-п ропага ндист ская деятельность коммуни-

стов-поляков в Советской России в период полъксо-советской войны (1920 г.) [w:] Из истории польского рабочего движения, M osk w a 1962, s. 318.

. „C harkow ski” o kres działalności re d a k c ji „Głosu K o m u n isty ” trw a ł ty lk o trochę dłużej niż jed en m iesiąc, niem n iej je d n a k p rzy n ió sł pew ne zm iany. „Głos. K o m u n isty ” został faktycznie p rzek ształco n y w gazetę frontow ą, w y d aw an ą przez utw orzone 1 czerw ca 1920 r. W ydaw nictw o Polskie •wydziału politycznego R ady R ew oiucyjno-W ojennej F ro n tu P o ­ łudniow o-Zachodniego’ (później F ro n tu Zachodniego1). Po uw oln ien iu K i­ jow a (12 czerwca) w ydaw n ictw o 1 przeniesiono z po w ro tem do ' K ijow a. N um er 106 gazety u k a z ał się w C harkow ie 1 lipca, n r 107 został w y d an y jeszcze w ty m sam ym m ieście (daty nie ustalono), n r 108 ukazał się n a ­

tom iast ju ż w K ijow ie 13 lipca. ,

W C harkow ie podjęto rów nież piróbę w znow ienia czasopism a p rzezn a­ czonego dla bardziej przygotow anego czytelnika. 27 czerw ca został w y ­ dany: n r 1 „P rzeg ląd u K om un isty czneg o”, o rg an u B iu ra Polskiego p rzy КС KP(b)U. Konieczność u tw o rze n ia now ego w y d aw n ictw a kolegium r e ­

d akcyjne uzasadniało ty m , że „Głos K o m u n isty ” sta ł się g azetą frontow ą, „istniała więc p otrzeba o rg anu p arty jn eg o , pośw ięconego sp raw o m p ro ­ pagandy i organizacji kom unistycznej w śród polskich rzesz robotniczych na U krainie. P o trzeb ie tej m a uczynić zadość »P rzegląd K om unistycz­ n y«” 24. Ż yw ot nowego p is m a 'b y ł k ró tk i. Po> w y d an iu n u m e ru 2 (z d atą 4 lipca) „P rzeg ląd K o m u n isty czn y ” przeniesiono do K ijow a i tu ta j 26 w rześnia u k azał się ostatn i, 3 n u m e r czasopisma.

N iew ielką p rze rw ę w w y d aw an iu „Głosu K o m u n isty ” (między o k re ­ sem „charkow skim ” a „kijow sk im ”) zapełnia częściowo „B iu lety n Głosu K o m u n isty ” , (nr 1 ukazał się 20 czerwca, n r 18 — 11 lipca, re d a k to r J. W ojtyga), d ru k o w a n y w K ijow ie, w d ru k arn i-p o c ią g u w y d ziału po li­ tycznego R ad y R ew oiucyjno-W ojennej 12 Arm ii, przeznaczony do rozpo­ w szechniania d ro g ą p la k a to w a n ia („B iu lety n G łosu K o m u n isty ” d ru k o ­ w ano na jednej stro n ie p a p ie ru )25. 22 lipca 1920 r., zgodnie z u chw ałą B iura Polskiego p rz y K om itecie C e n tra ln y m R osyjskiej P a r tii K o m u n i­ stycznej (bolszewików), utw o rzon o p rz y К С K P(b)U pod k iero w n ictw em J. Leńskiego B iu ro P olskie A g itacji i P ro p a g an d y n a P raw o b rzeżn ej U k ra in ie 26. „G łos K o m u n isty ” stał się faktycznie jego organem , chociaż zm ianę tę uwidoczniono1 w ty tu le pism a tylko 5 listopada.

Jednocześnie z „G łosem K o m u n isty ” przeniesiono do K ijo w a w ydanie „Żołnierza Polskiego” , ukazującego się, po przy łączen iu sek cji polskiej oddziału politycznego R a d y R ew oiucyjnW ojennej F ro n tu P ołudniow

o-24 O d r e d a k c j i , „P rzegląd K o m u n isty czn y ”, C h arków 1920, nr 1, s. 1.

25 C zęść n ak ła d u „G łosu K o m u n isty ” przeznaczono r ó w n ież do k o lp ortow an ia p rzez p la k a to w a n ie. Z nan e są, n a przykład, d ru k o w a n e jed n o stro n n ie n u m ery 158

(10 w rześn ia) i 202 (3 października). 26 К а л e и и ч e н к o, op. cit., s. 126.

-Zachodniego· (później Zachodniego), od 29 lipca pod zm ienionym t y tu ­ łem „Żołnierz R ew o lu cji” .

N a okres w o jn y polsko-radzieckiej 1920 r. p rzy p ad a więc najw iększe nasilenie w y d aw an ia p ra sy polskiej. M im o b ra k u p a p ie ru g azety polskie drukowano· w b ard zo w ysokich nakładach, k tó ry c h n ig d y przedtem , ani nigdy potem nie osiągnął żaden polski p e rio d y k n a U k rain ie Radzieckiej. „Głos K o m u n isty ” uk azy w ał się w nakładzie od 3000 do 15 000 egz.27 Ze źródeł arch iw aln y ch wiadomo, że n r 1 „Ż ołnierza Polskiego” . w ydano w nakładzie 15 000 egz.28 W czerw cu n a k ła d tego pism a osiągnął 20 000 egz. „B iuletyn Głosu K o m u n isty ” drukow ano w n ak ład zie 4000— 5000 egz. Od 15 m a ja d o 12 czerw ca w y d an o 279 300 egz. „Ż ołnierza P olskie­ go” , 40 000 egz. d o d atk u „Z a kogo· w alczycie” oraz 43 065 egz. „Głosu K o m u n isty ”29. In n e d a n e a rch iw aln e m ów ią o tym , że w ciągu sierpnia 1920 r. w ydan o 173 174 egz. „.Głosu K o m u n isty ” , 189 973 egz. „Ż ołnierza R ew olucji”30, ta k w ięc to o sta tn ie pism o osiągało jed n o razo w y n a k ła d do 30 000 egz., bardzo rz a d k i d la w y d a w n ic tw w ty m czasie.

Jako zjaw isko ch arak te ry sty c z n e dla w spom nianego ok resu należy podkreślić fa k t d ru k o w an ia a rty k u łó w w języ k u polskim tak że w e w spół­ czesnej prasie u k raiń sk iej. N a p rz y k ła d airtykuł F. K ona O rientacja na oglodzenie a orientacja na rew olucją opublikow ano po polsku w czasopiś­ m ie „ Г ал и ц ьки й к о м у ш с т” (w num erze 1 z 20 lipca 1920 r.), w y d a w a ­ nym przez G alicyjski K o m itet O rgan izacy jn y p rz y К С K P (b)U 31. A rty k u ły polskie d ru k o w a n o rów nież w radzieckiej p rasie fro n to w ej; z n a jd u ją się one n a p rzy k ła d w gazecie „ П у т ь красноарм ейца. Ш л я х червоноар- м ш ц я ” , w yd aw an ej przez oddział polityczny 44 radzieckiej dywiteji s trz e ­ leckiej. Rozporządzenia w języ k u polskim d ru k o w an o rów nież w nu m erze 1 „Б ю летеню ш ф орм ацш но-видавничого вщ дкчу о р гаш защ й н о-п олгги - чного у п р а в л ш н я осо[бливого] уповноваж.еного о[собливох] прод- [овольчо!'] KOM[iciï] Ш в[денно-] з а х [щ н о го ] фронту i харчового В1Д- дхлу Г алицького револю щ йного комитету” , w y d an y m w T arnopolu w sierpniu 1920 r.

. W lipcu 1920 r. oddziały A rm ii C zerw onej w kro czy ły n a te r e n G alicji W schodniej, w k tó re j proklam owano, u tw o rzen ie G alicyjskiej Socjalistycz­ nej R epubliki R adzieckiej. W T arnopolu, w siedzibie rz ą d u tym czasow ego

37 В o r s k i, op. cit., s. 15. ■ .

28 C entralne A r c h iw u m P a r ty jn e In s ty tu tu M a rk sizm u -L en in izm u przy К С K PZR w M osk w ie, zesp. 63, op. 1, spr. 181, ark. 59.

29 Р. Е р м о л а е в а , Аги т ационно-п ропага ндист ск ая деятельность..., s. 319. 30 A rch iw u m P a r ty jn e In s ty tu tu H isto rii P a rtii przy CK K P U w K ijo w ie , zesp. 1, op. 5, spr. 693, ark. 2.

31 Я . Р. Д а ш к е в и ч , К о м у т с т и ч н а та радянсъка преса в З а х ь д т й У к р а - ï h î у 1919 — 1920 p p ., „ У к р а ш сь к и й хсторичний ж у р н а л “ , K ijó w 1958, nr 1, s. 121.

republiki, w d ru g ie j połowie sierp n ia został w y d a n y przez W szechgałięyj- skie W ydaw nictw o R adzieckie jed y n y n u m e r dziennika u sta w pt. „Z biór D eklaracji, D ek retó w i R ozporządzeń G alicyjskiego K o m itetu R ew o lu cy j­

nego” , red a g o w an y przez znanego ukraińskiego· działacza politycznego i pisarza I. K u lik a (1897— 1941).

Po zaw arciu ro zejm u m iędzy P o lsk ą a R osją oraz U k ra in ą R adziecką w ydanie „Ż ołnierza R ew o lu cji” zostało zawieszone (ostatni n r 10 w ydano 20 października). W sposób w idoczny zm ienił się k ie ru n e k „Głosu K o m u ­ n isty ”, stopniow o przekształcającego się z gazety fro n to w ej w organ agi- tacy jn o -in fo rm acy jn y , przeznaczony do rozpow szechniania w śród ludności polskiej n a U krainie W schodniej. Ta zm ian a k ieru n k u pism a sitała się szczególnie u c h w y tn a w ostatnich dw óch latach (1921— 1922) jego istnienia.

Dzisiejszy stan b adań n a d h isto rią p ra sy polskiej na U krainie nie po­ zw ala w sposób zad o w alający w yjaśnić sp ra w y ty g o d n ik a „Na B a ry k a d y ” , w ydaw anego w ed łu g J. Zalew skiego32 w C harkow ie w lata ch 1920— 1921 jako o rg an B iura Polskiego К С KP(b)U. Treść czasopism a w ykazuje, że przeznaczone ono było· do· k o lp ortażu w śró d żołnierzy arm ii polskiej i jako takie m oże być uw ażane za k o n ty n u a to ra „Ż ołnierza R ew olucji” . Czaso­ pism a tego w ydano podobno dziew ięć n u m e ró w — d ziesiąty n u m e r u k a ­ zał się pod zm ienionym ty tu łe m „ K o m u n ista”33. A. Slisz i Z. Ł u k aw sk i po­ d a ją w iadom ość o ty m czasopiśmie n a p odstaw ie eg zem p larzy z n a jd u ją ­ cych się w zbiorach polskich34. N u m e r 13 czasopism a (z 23 m a ja 1921 r.)

został w ydany, zgodnie z podtytułem·, jak o o rg an K P R P . T en i poprzednie n u m e ry czasopism a „N a b a ry k a d y ” m ogły być rzeczyw iście d ru k o w an e n a U krainie przy pom ocy B iu ra Polskiego К С K P(b)U i później p rzew o­ żone nielegalnie p rzez granicę do Polski. W ty m w y p ad k u je d n a k pismo „ K o m u n ista” z n u m e ra c ją 1/10 (jak po d aje J. Zalew ski) nie mogło być jego konty n u acją.

L a t a 1921— 1929

Z akończenie w o jn y dom ow ej, początek okresu stab ilizacji politycznej i gospodarczej, ja k rów nież znaczne zm ian y w stan ie liczebnym ludności polskiej n a U krain ie W schodniej (na la ta 1921— 1923 p rzy p a d a najw iększe nasilenie re p a tria c ji do Polski), postaw iło p rasę polską n a U k rain ie w obli­ czu now ych zadań. B iuro Polskie d la A gitacji i P ro p a g an d y n a P ra w o ­ brzeżnej U k rain ie p rz y К С K P(b)U w listopadzie 1921 r. przekształcono

32 Й. 3 а л e в с к и й, Полъсъка продукция видавнича..., s. 58. 33 I b i d .

34 W A rch iw u m Z ak ła d u H istorii P a rtii przy К С PZ P R w W arszaw ie znajdują się: nr 3 z 1923 r. i nry 7, 12, 13 z .1921 r. Zob. S l i s z , op. cii., s. 73, i Ł u k a w s k i ,

w B iuro Polskie К С KP(b)U. Noswy ośrodek o rg an izacy jn y życia polskiego n a U krainie R adzieckiej sk ierow ał swe w ysiłki przed e w szy stk im n a p racę k u ltu ra ln o -o św iato w ą w du chu now ych zasad ideow ych w śró d osiadłej na U krainie ludności polskiej, przew ażnie w iejskiej. 2 m arc a 1922 r. u k a ­ zał się n u m e r ostatni! (703 ogólnej n u m eracji) d z ien n ik a „G łosu K o m u ­ n is ty ”. D ziennik te n został p rzekształcony w tygodnik połityczn o -in fo rm a- СУЗПУ z zachow aniem d aw nej n azw y (n r 1— 2 ty g o d n ik a u k azał się 21 m arca).

W pa rę m iesięcy później ty g od n ik „G ło s K o m u n isty ” przeszedł dalszą przem ianę. 24 czerw ca 1922 r. zam iast niego u k azał się n r 1 czasopism a tygodniow ego „S ierp ” , organu К С K P(b)U w języ k u polskim , przeznaczo­ nego d la polskiej ludności w iejskiej, zam ieszkującej U k ra in ę Radziecką. „S ierp ” na długie la ta pozostał o rganem p raso w y m n a szczeblu re p u b li­ kań sk im 35 i zakończył sw e istnien ie (w praw dzie pod zmienionym, ty tu ­ łem — jako „Głos R adziecki”) na. d ziew iętn asty m ro k u w y d aw n ictw a w styczniu 1941 r.

B ardzo tra fn ą c h a ra k te ry s ty k ę ro li „S ierp a ” · w om aw ianym okresie dał A. Slisz. Pism o rzeczyw iście „b ra ło czynny, bezpośredni udział w skom ­ p likow anych procesach zachodzących w lata ch 1922— 1927 w śród ludności polskiej, zam ieszkałej na Radzieckiej U k ra in ie ”36. Oblicze tygodnika, przekształconego w lu ty m 1928 r. w u k a z u ją c ą się d w a raz y na tydzień gazetę, zw iązane było z działalnością n iew ątp liw ie u tale n to w an y c h d zien ­ nik arzy polskich '— długoletniego re d a k to ra „S ierp a” K o n stan teg o W isz­ niew skiego (ur. w 1893 r. n a Suw alszczyźnie, re d a k to ra „S ierp a ” od czerw ­ ca 1922 r. do sierp n ia 1926 r. i od sty czn ia 1927 r. do lu te g o 1930 r.) oraz litera ta , znanego p o p u lary z ato ra lite r a tu r y polskiej n a U krainie R adziec­ kiej, H en ry k a P o litu ra (sek retarza i członka re d a k c ji „ S ierp a ” od jego założenia do w rześnia 1929 r. oraz re d a k to ra od sierp n ia 1926 r. do sty cz­ nia 1927 r.). Z w y d aw an iem „S ierp a” do 1929 r. zw iązane są jeszcze naz­ w iska członków kolegium redak cy jneg o : B. Szackiego (Skarbka), H. Bile- wicza, J. Otockiego. R edakcja „S ierp a ” p o tra fiła w ciągu dość krótkiego czasu skupić wokół czasopism a w ielką liczbę korespondentów ,, przew ażnie ze w si polskich P raw o b rzeża37.

35 P rasa polsk a w ZSRR m oże być u szereg o w a n a , zgodnie z p o d zia łem p o lity c z n o ­ -a d m in istra cy jn y m , w ten sposób: n a jw y ż sz y sz czeb el ■— p rasa c en tra ln a (w y d a w a n a w M o sk w ie dla całego tery to riu m ZSRR), dalej — prasa rep u b lik a ń sk a (w y d a w a ­ na w sto lica ch rep u b lik zw ią z k o w y c h dla obszaru ok reślon ej -republiki). N iższe szczeble: p rasa o b w od ow a, o k ręgow a, m iejsk a , rejo n o w a . N a jn iższy szczeb el tw orzy tzw . p rasa „ w ie lo n a k ła d o w a ” {б ага т от ирамсн а), tj. p rasa p o szczególn ych z a k ła ­ d ó w fa b ryczn ych , k o łch ozów , w y ż sz y c h u czeln i itp.

36 S l i s z , op. cit., s. 72. .

37 Zob. P o r a d n i k k o r e s p o n d e n ta , w i e j s k i e g o . U ło ż y ła redakcja gazety „S ierp ”, K ijó w 1926.

P rzekształcen ie czołowego czasopism a polskiego na U k rain ie W schod­ niej — „Głosu K o m u n isty ” — w ty g od n ik pośw ięcony spraw om wsi pol­ skiej z n a jd u je uzasadnienie w stan ie ludności p o ls k ie j,,k tó ry u k sz ta łto ­ w ał się ostatecznie po zakończeniu re p a tria c ji do P olski na początku 1924 r. Zgodnie z w y n ik iem spiku ludności z 1926 r. te ry to riu m U k ra in y R adziec­ kiej zam ieszkiw ało 476 435 P o lak ó w (w ty m 210 499 u żyw ało jęz y k a pol­ skiego jako „m ow y p o to czn ej”), p rz y czym znaczną większość stanow iła ludność w iejsk a (377 688 osób, w ty m 156 027 p osługujących się językiem polskim). N ajw iększe skupiska ludności polskiej zn ajd o w ały się w o k rę­ gach wołyńskim , szepetow skim , płoskirow skim , berdyczow skim i koro steń - skim (w szystkie n a P raw o b rzeżn ej U krainie). W ięcej niż połow a ludności polskiej okręgów Płoskirow skiego i Szepetow skiego zachow ała języ k pol­ ski38. Polskie życie k u ltu ra ln o -o św iato w e koncentrow ało się w okręgo­ w ych i g u b ern ialn y ch B iu rach Polskich K P(b)U i K om unistycznego Zw iązku M łodzieży U k ra in y (KZM U)39. W ro k u -1924 zaczęto niektóre w sie polskie w ydzielać w oddzielne ra d y w iejskie z polskim językiem urzędowym.. 21 lipca 1925 r. na W ołyniu został utw o rzo n y re jo n polski w składzie 33 polskich ra d w iejskich z siedzibą w D ow byszu40 (w roku 1926 p rzem iano w an y m n a M arehlew sk). W ro k u 1927 n a U k rain ie p raco ­ w ało 137 ra d w iejskich z polskim językiem urzęd o w y m 41 oraz 364 szkoły polskie.

Pom im o n iew ątp liw ie w ielkiego zaplecza ludnościowego· rozw ój prasy polskiej szedł nap rzó d dość opornie·. Szereg dan y ch św iadczyło jed n ak o istnieniu zapotrzebow ania n a t ę prasę. N a pierw szej w ystaw ie polskich gazet ściennych na U krainie, k tó ra odbyła się od 26 czerw ca do 19 lipca 1925 r., w ystaw iono 67 g azet ściennych (17 pionierskich, 13 m łodzieżowych, 13 szkolnych, 12 k lu b ó w robotniczych, 5 czytelnianych, 7 in n y ch )42. W październ iku 1924 r. w gazecie W ołyńskiego K o m ite tu G ubernialnego K P(b)U „ Р а д я н с к а В о л и н ь” ukazującej się w Ż ytom ierzu, rozpoczęto system atycznie drukow ać stro nicę polską, zaty tu ło w an ą „Nasza S tro n

icz-38 K o p o m n i nidcyMKU nepenucy населения У крагн и 17 г р у д н я 1926 р . Национа­

льный i eiKoeuü склад, p i d u a мюва т а писъментстъ. населенна, C h arków 1928, s. 4— 5,

10— 13, 56— 57·.

38 W sty czn iu 1925 r. istn ia ło 5 b iu r gu b ern ia ln y ch , 15 o k ręg o w y ch , 6 k o m s o m o l- sk ich oraz szereg p ełn o m o cn ictw rejo n o w y ch — w s z y s tk ie te in sty tu cje podporząd­ k o w a n e b y ły B iu ru P o lsk ie m u К С K P (b )U (zob. O g ó ln o u k r a i ń s k a k o n f e r e n c j a B iu r

P ols kich , „S ierp ”, K ijó w 1925, n r 2, s. 16).

« U c h w a ł a W [ sze c h ] u k r a i ń s k i e g o ] C [ e n t r a l n e g o ] W [ y k o n a w c z e g o ] K [o m i te t u ] o r e j o n ie p o l s k i m , „ S ierp ”, K ijó w 1925, nr 29, s. 9. 41 P o ls k i e r a d y w i e j s k i e na U k r a in i e R a d z i e c k i e j . ( W y n i k i p r z e g l ą d u r a d p o l ­ sk ich 15 s i e r p n ia — 15 p a ź d z i e r n i k a 1927 r.), C harków 1928, s. 9. 42 S z с z e с h u r a, P i e r w s z a w y s t a w a p o ls k ic h g a z e t ś c i e n n y c h na U kra in ie, „S ierp ”, K ijó w 1925, n r 29, s. 3. ,

k a ”43. D rukow anie stro n icy polskiej w strzy m an o w m arc u 1925 r. po w y ­ dan iu 21 n u m e ru tego d o d atk u polskiego. Jeszcze w ro k u 1922 a rty k u ły w języ k u polskim' b y ły w d ruk o w an e czasopiśmie dla dzieci „Объедине­ н и е ” , którego jed y n y n u m e r u k azał się w C harkow ie. W 1924 r. w y d ru ­ kow ano pierw szą, znan ą nam , jednodniów kę polską: 24 p aźd ziern ik a jako organ K ijow skiego G ub ern ialn eg o K o m itetu W ykonaw czego w yszła je d ­ nodniów ka w yborcza „ S ta w a jm y do w y b o ró w ” , p rzy g o to w an a przez ze­ spół re d a k c y jn y „S ierp a ” . Jed n od n iów k ę przeznaczono do rozpow szech­ n ian ia w e w siach polskich jako gazetę ścienną.

W ielkie zapotrzebow anie na p ra sę m łodzieżow ą i dziecięcą, służącą ce­ lom w ychow aw czym , zaspokoiły d w a polskie czasopism a n a szczeblu r e ­ publikańskim , przeznaczone dla m łodych i najm ło d szy ch czytelników . W czerw cu 1924 r. C en traln e Polskie B iuro O św iatow e K o m isariatu L u ­ dowego O św iaty U k ra in y o raz K ijow skie Obw odow e P olskie Biuro· O św ia­ tow e rozpoczęły w yd aw an ie m iesięcznika d la dzieci „M łody T ow arzysz” (we w rześniu 1924 r. ty tu ł zm ieniono na „S z ta n d a r P io n ie ra ”). Czasopismo to po w y daniu p ię tn a stu n u m eró w w K ijow ie przeniesiono do M oskwy, skąd pow róciło znów po czterech lata ch n a U krainę, te ra z do C harkow a ze zm ienionym ty tu łe m „Bądź gotów ” , już jako d w u ty g o d n ik d la dzieci, w y d aw an y przez B iuro C e n tra ln e K om unistycznego R uchu Dziecięcego p rz y КС Leninowskiego' K om unistycznego Z w iązku M łodzieży U k rain y (LKZMU) i K o m isariat L u do w y O św iaty U k rain y . P ie rw sz y n u m e r reaktyw ow anego czasopism a dziecięcego ukazał się w sty czn iu 1929 r. .

W styczniu 1925 r. B iuro Polskie К С LK ZM U zaczęło· w ydaw ać w K i­ jow ie iswój organ „Głos M łodzieży” przeznaczony dla. polskiej m łodzieży robotniczej i w łościańskiej. W czw arty m ro k u istn ien ia (w paźd ziern ik u 1928 r.) dw uty g o d n ik „G łos M łodzieży” został przek ształco n y w tygodnio­ w ą gazetę poM ityczno-informacyjną z dość lekko pod k reślo n y m k ie r u n ­ k iem kom som olsko-m łodzieżow ym . „Głos M łodzieży” należał do długo­ trw ały c h perio d y k ó w polskich: u k azyw ał się bez p rz e rw y bez. m ała 11 lat,

tj. do k w ie tn ia 1935 r. .

B ardziej k ró tk o trw a ły b y ł żyw ot specjalnego czasopism a przeznaczo­ nego do zw alczania an alfab ety zm u. W ciągu dw óch la t (od lutego· 1927 r. d o -grudnia 1928 r.) u kazyw ało się w C harkow ie czasopismo „Do· św ia tła ” , w ydaw ane przez C e n tra ln e Polskie B iu ro O św iatow e i K om isję dla L i­ kw idacji A nalfabety zm u p rz y K om isariacie L u d o w y m O św iaty.

O statnie d w a la ta (1928— 1929) om aw ianego1 okresu cechuje dość w y ­ czuw alna ten d en cja w zrostu znaczenia p rasy polskiej na U krainie. Można już m ów ić o u c h w y tn e j zapow iedzi ty ch d ecy d u jący ch zm ian w rozw oju prasy, k tó re n a stą p iły w trzecim okresie. W lu ty m 1928 r. podwojono

43 T ę g o b o r s k i (op. cit., s. 216), a za n im S l i s z (op. cit., s. 72) n a zy w a ją ją m y ln ie „Stroniczką P o lsk ą ”.

częstotliw ość „ S ierp a ” , w paźd ziern ik u tego samego ro k u — rów nież „G ło­ su M łodzieży” . W lata ch 1928— 1929 w y d an o szereg jednodniów ek, św iad ­ czących o znacznym wzroście polskiego ośrodka prasow ego w Charkow w ie — w przeciw ieństw ie do> ośrodka kijow skiego z p rzew ażający m k ie­ ru n k ie m „w łościańskim ” — w y b itn ie robotniczego w sw ej treści. I tak, w Charkow ie, z ram ien ia B iu ra Polskiego Charkow skiego K o m itetu Obwodowego K P(b)U i Polskiego K lu b u Robotniczego im. L. W ary ń sk ie­ go, w ydano trz y jedno d niów k i pod jed n y m ty tu łe m „ P ro le tariu sz C h a r­ kow ski” (7 listopada 1928 r. oraz 10 sierp n ia i 19 p aźd ziern ik a 1929 .r.). W ydano ta m rów nież dw ie jednodniów ki' d la w łościan („W alczym y o U ro­ d z a j” i „Z w iększajm y U ro d zaje”). N a p ro w in cji ukazała się rów nież jed n o ­ d n i ó w k a — „K ordon C zerw ony” — w y d a n a 6 listopada 1928 r. jako do­ d a te k do gazety u k raiń sk iej ,,Ч ерво н и й к о р д о н ” , u k azu jącej się w K a ­ m ieńcu Podolskim .

W zrost p rasy polskiej dobitnie ilu s tru ją dane cyfrow e dotyczące n a ­ kładów . Jeżeli w 1922 r. nak ład „S ierp a” stanow ił 3000 egz., to w ciągu tylko roku 1928 n ak ład g azety zw iększył się o 2150 egz. (z 3600 w styczniu do 5750 w grudniu). W 1929 r. n a k ła d „ S ierp a ” w zrósł o dalsze 2350 egz. N akład „Głosu M łodzieży” w ciągu p a ru m iesięcy ro k u 1928 zw iększył się 0 1100 egz. (z 1400 w paźd ziern ik u do 2500 w grudniu), do sierp n ia 1929 r. — jeszcze o dalsze 500 egz. Jed n o ra z o w y n a k ła d p ra s y polskiej w pierw szej połow ie p aździernika 1928 r. (niew ątpliw ie w n ajb ard ziej sp rzy jający m m om encie tego roku) stan o w ił 11 500 egzem plarzy: „S ierp ” 4900, „G łos M łodzieży” 1400, jednodniów ki „K ordon C zerw ony” 4800 1 „ P ro le ta riu sz C hark o w ski” 400 egzem plarzy. Nie n ależy zapom inać i o tym , że zapotrzebow anie ludności polskiej n a U krain ie W schodniej na p ra sę polską było p o k ry w a n e ró w n ież przez g azety i czasopism a w y d a w a ­ ne n a szczeblu c e n traln y m , tj. w M oskwie.

L a t a 1930— 1935

Rok 1930 przyniósł znaczną p o p raw ę sta n u p ra sy polskiej n a U k rain ie Radzieckiej. Z ostało zorganizow ane w y d aw n ictw o pierw szego — i fak ­ tycznie jedynego n a U k rain ie W schodniej44 —■ czasopism a n au k o w o -p ed a­ gogicznego, k w a rta ln ik a C entraln eg o Polskiego B iu ra Ośw iatow ego pt. „P o rad n ik O św iatow y”. Czasopismo sk u p iło szereg znanych działaczy pol­ skich n a U krainie. W skład kolegium red ak cy jn eg o w eszli m. in.: В. Szać- ki-S k arb ek , A. Srzedziński (b. re d a k to r czasopisma „Do Ś w ia tła ” oraz

. 44 w 1925 r. w K ijo w ie d ru k ow an o n iek tó re n u m ery cza so p ism a n a u k o w o -p e d a ­ gogicznego „Ku n o w e j s z k o le ”, w y d a w a n e g o w M o sk w ie w la ta ch 1924—1928 pod red. Z. D zierżyń sk iej, A. S r z e d z iń s k ie j-U n s z lic h to w e j, J. Teodora i inn ych . C zaso­ pism o to ty lk o fo r m a ln ie m o żn a u w a ża ć za w y d a w a n e n a U krain ie.

członek kolegium redakcyjnego- czasopism a „Bądź G otów ”). W ro k u 1931 F. M atusiew icza, zajm ującego stanow isko re d a k to ra odpow iedzialnego, za­ stąpił S. Sochacki. T en ostatn i przek ształcił pism o z p o p u larn o n au k o w e­ go w' polityczne. N a łam ach czasopism a poruszano te m a ty zw iązane z ta k ­ ty k ą K P P , z p o lity k ą k u ltu ra ln ą . F a k ty cz n a zm iana k ie ru n k u czasopism a była głów ną p rzyczyną jego zaw ieszenia w d ru g iej połowie 1931 r., po w y ­ d a n iu n u m e ru 6. Z działalnością pedagogiczną polskiego n auczycielstw a łączyło się rów n ież czasopismo .„M łodociany S ztu rm o w iec” , m ające za stą ­ pić b ra k u ją c e polskie p o dręczniki szkolne w szkołach pow szechnych. Cza­ sopismo, w y d a w an e pod re d a k c ją K a ro la W ojsław skiego (1899— 1934, późniejszego re d a k to ra „ S ie rp a ”), A. Zajączkow skiego oraz M. Brzo­ zowskiego, w ychodziło od w rześnia 1931 r. do g ru d n ia 1932 r. (wydano łącznie 15 num erów ).

Nowe zadan ia przed polską prasą, obliczoną przed e w szystkim n a czy­ teln ik a w iejskiego, w y n ik ły w zw iązku z p o d jętą jeszcze w końcu 1927 r. przez X V zjazd W szechzw iązkow ej P a r tii K om unistycznej (bolszewików) a k cją ko lek ty w izacji wsi. D rug a połowa 1929 r. i pierw sze m iesiące 1930 r. u w aża się za początek m asow ej kolek ty w izacji n a U krain ie Radzieckiej. W szystkie zw iązane z k o lek ty w izacją pro cesy (np. lik w id acja k u łactw a, tj. zasobnego w łościaństw a, jako k la sy posiadającej) oraz stosow ane wówczas m eto d y nie om inęły oczywiście w si polskiej. Nowe zadania w dziedzinie p ro p ag an d y ii ag ita cji n a obszarach zam ieszkałych p rzez ludność polską znalazły odbicie ró w n ież w rozw oju różnych form prasy.

W latach 1930— 1931 u k azał się szereg jednodniów ek przeznaczonych d la w si polskiej. Je dn o d nió w k i te („C zerw ona W ieś” , C harków 1930 — d o d atek do czasopism a u kraińskiego „Ч е р в о н е село ” ; ,,Ο bojow ą R adę W iejską”, C harków 1930; „S zturm o w iec”, K ijó w listopad 1930; „O p o w ­ szechną k o lek ty w izację”, Pło skiró w 10 listopada 1930; „O d ru g ą w iosnę bolszew icką” , C harków styczeń 1931) ty lk o częściowo dochow ały się do n a ­ szych czasów; praw dopodobnie było ich o w iele więcej. Jed n o d n ió w k i w y ­ daw an e ty lk o sporadycznie nie m ogły zaspokoić zapotrzebow ania n a gaze­ tę polską, zapotrzebow ania n iew ątp liw ie b ard zo w ielkiego w b u rzliw y ch czasach kolektyw izacji. W zw iązku z ty m u chw alono w ydaw anie gazet polskich n a szczeblu rejo n o w y m w n ajw ięk szy ch skupiskach ludności pol­ skiej. W m a ju 1930 r. (dokładnej d a ty nie udało się ustalić) w yszedł n r 1 g azety „M archlew szczyzna R adziecka”, d ru k o w an ej w M arcblew sku, o rg a­ n u K o m itetu R ejonow ego KP(b)U, Rejonow ego K o m ite tu W ykonaw czego oraz R ejonow ego K o m itetu N iezam ożnych W łościan45 polskiego re jo n u adm inistracyjneg o. W paźd ziern ik u 1930 r. (dokładnej d a ty ró w n ież nie ustalono) w Płoskiroiwie zaczęła wychodzić g azeta „Koilektywista P o g ra ­

45 K o m ite ty b ied n y ch i śred n io za m o żn y ch w ło ścia n , is tn ie ją c e n a U k r a in ie w la ­ tach 1920— 1933, zo rgan izow an o w e w sia c h do w a lk i z k u ła ctw em .

nicza” jako o rg an P łoskim w skiego K o m ite tp Rejonow ego KP(b)U, R ejo­ nowego K o m itetu W ykonaw czego oraz R ejonow ej R ady Zw iązków Zaw o­ dow ych46.

Stanow czy z w ro t w polityce narodow ościow ej, k tó ry d oprow adził do znacznej a k ty w izacji polskiego życia k u ltu ra ln e g o n a U krainie, dający podstaw ę do tw ierd zen ia o rozkw icie pras-y polskiej, n astąp ił w ro k u 1932. W ydaw anie szeregu now ych polskich czasopism podjęto pod hasłem za­ bezpieczenia ro zw o ju polskiej k u ltu r y n a ro d o w e j. S p raw ę organizacji no­ w ych gazet i czasopism polskich rozpoczęto m im o w ielkich tru d n o śc i w y ­ daw niczych (braku d ru k a rn i polskich, w yszkolonych p racow ników re d a k ­ cyjnych i d ru k arsk ich , wielkiego b ra k u papieru ) z rzeczyw iście szerokim rozm achem . W ciągu 1932 r. zaczęło· w ychodzić 10 now ych gazet rejo n o ­ wych, 2 gazety m iejskie, 1 gazeta fab ry czn a (przekształcona później w ga­ zetę m iejską), 2 sezonowe· gazety w iejskie. Stw orzono czasopismo agrono­ m iczne, rozpoczęto w ydaw anie d ziennika u staw w języ k u polskim . C z a so -. pism o pionierskie „Bądź gotów ” przekształcono w dziennik. Z ty c h w y ­ daw nictw periodycznych w 1933 r. u trz y m a ły się w szystkie (prócz jed n ej) gazety rejonow e i m iejskie, p rze stały wychodzić sezonowe g azety w ie j­ skie oraz czasopismo agronom iczne i d zien n ik ustaw . W ro k u ty m rozpo­ częto w ydaw anie 2 dalszych gazet rejo n o w y ch oraz 3 w iejskich gazet se­ zonowych. W ro k u 1934 p o d jęto w y d aw an ie jeszcze jed n ej ·— d w u n astej z kolei — polskiej gazety rejo no w ej. W połowie 1934 r. s ta n polskiej p r a ­ sy na U krain ie radzieckiej był dość im ponujący: 3 gazety repub lik ań sk ie, 3 gazety m iejskie, 12 gazet rejonow ych. C h arak tery sty czn e, że te n dość nieoczekiw any w zrost p ra sy polskiej o b se rw u je m y tylk o n a U krainie. P o ­ dobnego· zjaw iska nie b y ło n a p rzy kład n a sąsiedniej B iałorusi z p ro cen ­ tem ludności polskiej nie m n iejszy m niż n a U krainie.

P ierw sza poilska g azeta rejo n o w a ukazała się w m arcu 1932 r. (dokład­ nej d a ty niie ustalono) w m a lu tk im m iasteczku O lew sku na w schodnim W ołyniu. Ogłoszenia zapow iadające u k azyw anie się g azety polskiej d r u ­ kow ano reg u larn ie, w m iejscow ej gazecie u k raiń sk iej ..Б ш ъ ш о в и к О ле­ вщ ин и” . 7 m arca, n a p rzy k ład , ogłoszono, że » Б ш ьш о ви к Олевщйни« w ydaw ać będzie 10 ra z y n a m iesiąc gazetę w jęizyku polskim ” ; 18 m a r c a — że „na dniach w ychodzi d o d a te k do 'gazety » Б ш ьш о ви к Олевщ ини« w ję ­ zyku polskim ” (ogłoszenia te p ub liko w an o w języ k u u k raiń sk im )47. P o ­ d obny b y ł początek in n y ch polskich gazet rejonow ych. „W Szepetów ce rozpoczynam y w ydaw ać stroniczkę polską jako d o d atek do gazety re jo ­ now ej »Ш л ях Ж овтня«. N u m e r p ierw szy będzie w y d a n y w n ajk ró tszy m

46 P ierw sze n u m ery (liczby ich n ie ustalono) w y d a w a n o ja k o organ o d p o w ie d ­ nich w ła d z p arty jn y ch , a d m in istra cy jn y ch i zw ią z k o w y c h n a w y ż s z y m szczeblu okręgu.

term in ie ” —■ ogłoszono po- polsku w u k raiń sk ie j gazecie rejo n o w ej „ Ш л я х Ж о в тн я”. R edakcja gazety ,,Ш л я х Ж о в т н я ” рго8Йа o· przy sy łan ie m a te ria ­ łu oraz zaw iadam iała, że gazeta będzie ro zsy łan a b ezpłatnie polskim czy­ teln ik o m 48. 28 m a ja w tejże gazecie ogłoszono, że „z dzisiejszym n u m erem

g azety p re n u m e ra to ro m ze w si polskich w y sy ła się w k ład k ę p o lsk ą »Szlak Października« ”49. N ależy podkreślić, że w szepetow skiej gazecie ,.Ш л ях Ж о в т н я ” a rty k u ły w języ k u polskim d rukow ano ju ż od stycznia 1932 r.

Pierw sze n u m ery rejo n ow y ch gazet polskich d rukow ano najczęściej bądź jak o polskie stroniczki w gazetach ukraiń sk ich , bądź jako d w u stro - nicow e do d atk i (wkładki). Z czasem większość g azet polskich uniezależn i­ ła się od gazet u k raiń sk ich i w y daw an o je osobno jako zupełnie oddziel­ ne periodyki. I ta k w ciągu ro k u 1932 poczęły się ukazyw ać następujące gazety: w m a r c u — „Bolszew ik O lew szczyzny” (w kładka do gazety rejonow ej) w O lewsku, „ S z tu rm S o cjalistyczny” (oddzielna g azeta re jo ­ nowa) w Nowogrodzie W ołyńskim ; w k w i e t n i u — „D zierżyniec” (do­ d a te k do u k ra iń sk ie j g azety fab ry czn ej, przekształconej w e w rześn iu w gazetę m iejską) w K am ieńsku, „N astęp S ocjalistyczny” (od. m a ja „N a­ tarcie S ocjalistyczne” , w kładka, w 1933 r. przekształcona w oddzielną ga­ zetę rejonow ą) w Zatońsku, „O w ieś so cjalistyczną” (w kładka, p rze k sz ta ł­ cona w 1932 r. w oddzielną gazetę rejonow ą) w Zaslaw iu, „P ograniczna P ra w d a ” (w kładka, p rzekształco n a w 1934 r. w. oddzielną g azetę rejo n o ­ wą) w Sław ucie; w m a j u — „K o lek ty w ista Emelczyńszczyzmy” (od­ dzielna gazeta rejono w a) w Em elczynie, „Łączność W y tw ó rcza” (oddziel­ na gazeta rejonow a) w Połonnem , „O tem po bolszew ickie” (w kładka do gazety rejon ow ej) w G ródku, „Szlak P a ź d z ie rn ik a ” (w kładka do gazety rejonow ej) W Szepetów ce, „W ołyń R adziecki” (oddzielna g azeta m ie j­ ska) w Ż ytom ierzu, „ S z tu rm ” (sezonowa g azeta w iejska) w G w ozda- wie, rejo n u Berdyęzowskiego·; w c z e r w c u — „ S z tu rm Bolszew icki” (dodatek do gazety m iejskiej, po w y d a n iu n u m eru 1 p rzek ształco n y w od­ dzielną gazetę m iejską) w B erdyczow ie; w l i s t o p a d z i e · — „K om u- n ard P ogranicza” (oddzielna g azeta rejonow a) w W ołoezyskach; w g r u d - n i u — „O tempo- bolszew ickie” (sezonowa, g azeta w iejsk a)50 w M archlów - ce, rejo n u Gródeckiego.

N iektóre g azety u k a z y w a ły się z c h a ra k te ry sty c z n y m i a rty k u ła m i w stępnym i, m o ty w u ją c y m i rozpoczęcie w y daw nictw a. „ Jed n ą ze składo­ w ych części k u ltu r y narodow ościow ej w form ie, p ro le taria c k iej w tre śc i — pisał re d a k to r jednej и gazet P . W odziński — jest: gazeta, k tó rą obecnie

48 D o w y d a n ia m iejsco w ej' w k ła d k i p olsk iej „D roga P a źd ziern ik a ” , „ Ш л я х

Ж о в т н я у S z e p e tó w k a 1932, n r . 61, s.. 2. . .

49 „ Ш л я х Ж ов тн я “ , S z e p e tó w k a 1932, n r VO, s. 3. .

50 W y d a w n ictw o od d zieln e od gazety rejo n o w ej, ukazującej się pod ty m sam ym ty tu łem .