Aneta Bołdyrew
Rodzina burżuazji warszawskiej i jej
obyczaj : druga połowa XIX i
początek XX wieku", Mariola
Siennicka, Warszawa 1998 :
[recenzja]
Piotrkowskie Zeszyty Historyczne 4, 253-256
cja tę kontrolę czyniła? M oże raczej pow inniśm y m ów ić o okolicznościach, sprzy jający ch bądź nie. W historii w ojen grecko - perskich M araton, Salam ina i Plateje to dla Składanka „epizody przejściow e” (s. 131). Ten zw rot szczególnie je s t niesto sow ny w przypadku bitw y pod Platejam i, w której zginął naczelny w ódz Persów M ardoniusz, a je g o arm ia poniosła olbrzym ie straty. N iezręczne je s t zdanie, w k tó rym czytam y o pokonaniu przez Persów b a ry k a d y w T erm opilach (s. 127). N iezro zum iałe je s t stw ierdzenie, że „ h e lle n iz acja oznaczała o rie n ta liz a c ję m yśli greckiej” (s. 179). Partow ie nie byli dynastią (s. 179), ale g ru p ą plem ion. N iekiedy przejrzysty tok narracji zakłócony zostaje zbędnym w yw odem etym ologicznym . O to tylko jed en przykład - „... Sargon w kroczył na ziem ie irańskie. W Parsua ściągnął tryb ut z P a nów M iast. A syryjski dokum ent w ym ienił ich 26, z których w iększość nosiła im iona irańskie, podane jed y n ie w form ie akadyjskiej, np. ak. U aksatar < ir. H uxsatra\ ak. B agpam a < ir. B agafam a\ as. S atarpana < X sa8rapana/ Huvax$atra\ ak. M asdakku < ir. M azdaka = M azda ...” (s. 67).
E dycja książki nie je s t najlep szą w izytów ką w ydaw nictw a O rient. N a praw ie trzystu stronach spotykam y jed y n ie trzy mapki (s. 47, 133, 227), o banalnej, pod staw ow ej treści. P isow nia term inów greckich je s t niedokładna - w ielokrotnie b ra kuje akcentów (np. s. 18, 21, 22, 23). W całej pracy znajdujem y liczne błędy litero w e (np. s. 30, 67 - patrz cytat pow yżej, 87, 100, 119, 126 - tu dw ukrotnie, 150, 154 -d w u k ro tn ie , 157, 168, 169) i ortograficzne (np. s. 87, 88, 93, 94).
C zas na podsum ow anie. H istoria P ersji B ogdana Składanka je s t popularnonau kow ą syntezą, dostarczającą C zytelnikow i sporo w iedzy o daw nych dziejach Persji. Jej ocena nie m oże być jednoznaczna. Z jed n ej strony je s t to obow iązkow a lektura dla każdego zainteresow anego histo rią tej starożytnej m onarchii - o braku niew iel kiej konkurencji w spom inałem na sam ym początku tego tekstu. Jednak w każdym m iejscu lektura ta m usi być uw ażna i ostrożna.
P a w e ł F ilip cza k
Mariola Siennicka, Rodzina burżuazji warszawskiej i je j obyczaj: druga p o
łowa X IX i początek X X wieku, Warszawa 1998, Wydawnictwo DiG, ss. 134.
U trw alenie na gruncie w spółczesnej polskiej historiografii postulatów francu skiej szkoły „A nnales” w ram ach badań nad h isto rią rodziny, życia codziennego, przem ian obyczajow ych i społecznych ow ocuje od dłuższego ju ż czasu kolejnym i publikacjam i w ybitnych specjalistów z całego kraju. W praw dzie pierw sze prace p o św ięcone polskiej rodzinie pow stały w latach siedem dziesiątych, ale koncentrow ały się one w okół społeczności staropolskich lub X IX -w iecznych rodzin chłopskich. L ata dziew ięćdziesiąte przyniosły ze w szech m iar interesujące i godne polecenia prace o obrazie polskiej rodziny ziem iańskiej. Publikacje te to w zasadniczej m ierze zbiory artykułów pod red. J. Leskiew iczow ej (w ram ach w ydaw nictw a SpołeczeńR e c e n z j e , o m ó w i e n i a , p o 1 e m i k i
stw o polskie XVIII/XIX wieku) oraz A. Żam ow skiej i A. S zw arca1. W ydana przez w ydaw nictw o D iG p raca M arioli Siennickiej Rodzina burżuazji w arszaw skiej i j e j obyczaj: druga p o ło w a X IX i p o czą tek X X wieku je s t p ró b ą w ypełnienia luki w dziedzinie obyczaju życia rodzinnego polskiej burżuazji. A utorka podjęła ten tem at w zakresie życia zam ożnego m ieszczaństw a w dziew iętnastow iecznej W arszaw ie.
R ecenzow ana książka składa się z czterech rozdziałów poprzedzonych w stępem , w którym autorka szczegółow o om aw ia problem atykę i m etody pracy, a także bazę źródło w ą i literaturę przedm iotu. W kolejnych częściach pracy om ów ione zostały: portret w arszaw skiej burżuazji X IX i początku X X wieku, pow stanie rodziny i za w arcie m ałżeństw a, rozwój rodziny zw iązany z pojaw ieniem się potom stw a oraz życie rodzinne na tle obyczaju ogólnego.
W prow adzając czytelnika w krąg warszaw skiej burżuazji, autorka przedstaw ia je j genezę, aktyw ność gospodarczą, kontakty i rodzaje zależności z pozostałym i grupam i społecznym i. S zczególną uw agę zw raca rów nież na położenie praw ne, w tym zw łaszcza ludności żydow skiej. A ta, ja k podaje Siennicka, stanow iła w latach dziew ięćdziesiątych ponad je d n ą trze cią całej ludności m iasta, ja k i je g o najzam oż niejszej części.
R ozdział pośw ięcony zaw ieraniu zw iązku m ałżeńskiego i pow staniu now ej ro dziny przynosi sporo inform acji statystycznych podających przeciętny w iek now o żeńców , długość trw ania zw iązków , ilość rozw odów . Interesujące szczególnie s ą te partie w ykładu, które p rezentują starania asym ilacyjne rodzin pochodzenia niem iec kiego czy żydow skiego poprzez w chodzenie w zw iązki m ałżeńskie z Polakam i.
Śledząc pozycję dziecka w rodzinie autorka akcentuje w spółudział w w ychow a niu dom ow ym zarów no m atki, ja k i ojca, a także dalszych krew nych. W św ietle m ateriałów źródłow ych w idać, że ojcow ie m im o ograniczonej ilości czasu zw iąza nej z licznym i obow iązkam i, przynajm niej w znacznej części nie dystansow ali się od obow iązków rodzicielskich. Jako osobne zagadnienia autorka om ów iła proces edukacji dziew cząt i chłopców , zw racając uw agę na w zorce w ychow aw cze przeka zyw ane m łodem u pokoleniu i zasób w iedzy, ja k i przysw oić m ieli potom kow ie w ar szaw skiej elity finansow ej. P odkreślając fundam entalne znaczenie edukacji lingw i stycznej autorka zw raca uw agę na pow ody eksponow ania tej dziedziny w iedzy w procesie dydaktycznym - w e w zorcu kształcenia chłopców decydow ały względy czysto praktyczne, w edukacji dziew cząt - uleganie obow iązującej m odzie.
W rozdziale IV autorka skoncentrow ała się na aktyw ności tow arzyskiej i kultu ralnej rodziny z uw zględnieniem pozycji i funkcji pełnionych przez pana i p anią dom u. A nalizuje rów nież życie religijne burżuazji w arszaw skiej i znaczenie obrzę
1 Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku: zbiór studiów, red. A. Żar- nowska, A. Szwarc, t. I-II, Warszawa 1992; Kobieta i kultura życia codziennego. Wiek XIX i XX. Zbiór studiów, red. A. Żamowska, A. Szwarc, Warszawa 1997; Kobieta i kultura. Ko biety wśród twórców kultury intelektualnej i artystycznej w dobie rozbiorów i w niepodle głym państwie polskim. Zbiór studiów, red. A. Żamowska, A. Szwarc, Warszawa 1996; Ko bieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX wieku, zbiór studiów, red. A. Żamowska,
dów - chrztów , św iąt religijnych czy pogrzebów. O sobnym zagadnieniem je s t pro blem więzi em ocjonalnej w rodzinie, który mimo w cześniejszych zapow iedzi po traktow any został m arginalnie. Już sam a objętość rozdziału - je d n a strona - w ska zuje, że autorka nie przeprow adziła badań dotyczących sfery uczuć m iędzy m ałżonkam i, ich życia intymnego, m iłości m acierzyńskiej i ojcow skiej. Prezento w ane wnioski nie zn a jd u ją m erytorycznego uzasadnienia i co najwyżej m ożna je potraktow ać ja k o zapow iedź now ego problem u badaw czego, który m ógłby stać się tem atem odrębnego opracow ania.
K onkluzją IV rozdziału je s t odpow iedź na pytanie, czy w arszaw skiej burżuazji udało się stw orzyć w łasny system w artości i norm obyczajow ych, w yróżniających j ą spośród innych grup społecznych. A utorka staw ia tezę, że na skutek różnic w po chodzeniu etnicznym , religijnym , kulturow ym burżuazja w W arszaw ie była w ybit nie niehom ogeniczna, co było zasadniczym powodem ham ującym pow stanie wzoru stylu życia polskiego burżua. W ięcej - w św ietle zachow anych przekazów w idać w yraźnie, że zam ożni w arszaw scy m ieszczanie dążyli raczej do zbliżenia z polskim ziem iaństw em niż np. b urżu azją zachodnioeuropejską. N iew ątpliw ym pow odem ta kich tendencji je s t w yjątkow o trw ale zapisany w polskiej tradycji szczególny kult posiadania ziem i i m ocno eksponow ana rola posiadaczy ziem skich.
N iestety, m im o zapow iedzi w e w stępie, autorka nie w ykorzystuje w większej mierze literatury z zakresu ekonom ii, socjologii czy etnologii dotyczącej podjętej tem atyki. W części literaturę stricte historyczną u zupełniają opracow ania z zakresu dem ografii, ale to za m ało, by m ów ić o interdyscyplinarnym charakterze pracy2. B rakuje rów nież dokładniejszego om ów ienia różnic w funkcjonow aniu rodziny i m odelow aniu zasad regulujących je j egzystencję w dom ach burżuazji pochodzenia polskiego, żydow skiego i niem ieckiego. Sygnalizow anego procesu polonizacyjnego nie m ożna bow iem przeceniać; w ystępow ał on w szak z różnym natężeniem w po szczególnych rodach. Sprzyjał w praw dzie znacznem u ujednoliceniu m odus vivendi zam ożnego w arszaw skiego m ieszczaństw a, ale w ielow iekow a tradycja nie m ogła pozostaw ać bez znaczenia.
Pew ien niedosyt w yw ołuje zakończenie, w ydaje się, że nazbyt lapidarne. P re zentuje pokrótce ew olucję obyczajów w arszaw skich burżua w om aw ianym okresie, ale nie wspom ina o wielu istotnych kwestiach. Szkoda, że mocno fragmentaryczny jest aneks przedstawiający dane genealogiczne eminentnych rodów burżuazyjnych. Autorka umieszcza nie do końca czytelne wyjaśnienie, że zawarte w nim treści „m ają jedynie charakter informacyjny i nie przedstawiają kompletnych danych genealogicznych” (s. 116). Dane są rzeczywiście poważnie niepełne, co w znaczny sposób zuboża tę część pracy. Dodatkowym natomiast materiałem wzbogacającym pracę jest trzynaście zdjęć przedstawiających najznaczniejszych bohaterów opracow ania.
Z astrzeżenia budzi także sposób w ykorzystania źródeł i opracow ań. W przew a żającej części autorka w przypisach pow ołuje się w praw dzie na pam iętniki, listy i
2 Por. K. J e d y n a k i e w i c z , Osobowość i życie codzienne Tadeusza Kościuszki, Łódź 1996 - tam autorka korzysta z bogatej literatury z zakresu nauk społecznych czy medycznych.
R e c e n z j e , o m ó w i e n i a , p o 1 e m i k i
w spom nienia w arszaw skich potentatów , ale czerpie z nich w niew ielkim stopniu. Z asadniczym m ateriałem źródłow ym niezm iennie pozostaje korespondencja i pa m iętnik w arszaw skiego księgarza F.W . H oesicka, a przede w szystkim opublikow ane w 1959 roku pam iętniki je g o syna. D w utom ow e pam iętniki F erdynanda H oesicka pośw ięcone czasom m łodości i dom ow i rodzinnem u przekazu ją niew ątpliw ie sto sunkow o dokładny i pełny obraz życia zam ożnego m ieszczaństw a w owym okresie, ale autorka zbyt chyba pochopnie opiera w iększość sw ych tez na jedn ej pracy, choć nie m ożna nie zgodzić się ze stw ierdzeniem , że je s t ona dokum entem epoki.
W podobny sposób autorka korzysta z obcojęzycznej literatury z zakresu historii rodziny. W bibliografii pojaw ia się kilkanaście prac niem ieckojęzycznych, ale w pracy s ą one w ym ienione kilka razy nie w nosząc żadnych dodatkow ych inform acji. Z ałożenia dotyczące w ykorzystania ustaleń historyków w dziedzinie Geschichte von unten nie są zresztą sprecyzow ane. W e w stępie bow iem znaleźć m ożna inform ację, iż „praca nie m a charakteru i am bicji pracy porów naw czej. C hodzi raczej o kon frontację m etod i rezultatów badań” (s. 12). N ieco dalej zaś autorka podaje, że „próbow ała odnieść się do cech charakteryzujących burżuazję niem iecką lub angiel ską” (s. 16). M im o deklaracji przeprow adzenia porów nań w zakresie struktury ro dziny, reguł rządzących życiem w ew nątrzrodzinnym i form aktyw ności poza do m em , trudno odszukać w tekście takie paralele.
M im o pow yższych uw ag krytycznych należy podkreślić, iż praca M . Siennickiej zasługuje na uw agę. W w arstw ie językow ej zw raca uw agę popraw ny język, co obok atrakcyjności tem atu spraw ia, że książkę czyta się z przyjem nością. W nioski w ycią gnięte przez autorkę służyć m og ą porów naniom per analogiam z lokalną k u ltu rą burżuazyjną innych ośrodków m iejskich w K rólestw ie Polskim . W ydaje się jed nak , że autorka nie w yczerpała obszernego w szak tem atu i dlatego publikację tę należy traktow ać ja k o przyczynkow e ujęcie m ogące stanow ić bodziec dla dalszych badań.
Iln e tn Tßoldyrew
Wojciech Jabłonowski, Warszawska Straż Ogniowa (1836-1839), Wydaw
nictwo Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej, Warszawa 2001.
K om enda G łów na Państw ow ej Straży Pożarnej stała się na przestrzeni ostatnich kilku lat w io d ąc ą insty tucją w zakresie dokum entow ania dziejów polskiego pożar nictw a. Jej nakładem ukazało się ju ż kilka bardzo w artościow ych publikacji nauko wych i popularnonaukow ych, w ydatnie w zbogacających naszą w iedzę o dziejach tego najw iększego ruchu społecznego II połow y XIX i X X wieku.
W ydaw nictw a K G P S P cechuje wysoki poziom opracow ania edytorskiego oraz bardzo starannie opracow ana szata graficzne. Jest to zasłu gą w ąskiego zespołu w y daw niczego na czele ze Stanisław em B ieleniem , B ogdanem Przysłupskim , D ariu szem B ednarkiem i R afałem A dam cem .
