Janina Kołtuniak-Abramowska
"Fabularne motywy antyczne w
dramacie staropolskim i ich rola
ideowa. Studium z dziejów kultury
staropolskiej", Tadeusz Bieńkowski,
Wrocław-Warszawa-Kraków 1967... :
[recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 59/3, 370-376
je d n o k r o tn ie d a z n a ć o so b ie w z a n ie d b a n e j d z ie d z in ie b a d a ń m e d ie w is ty c z n y c h . N ie m y lo n o się b y n a jm n ie j w k r ó tk im s tre s z c z e n iu f r a n c u s k im , s t w ie r d z a ją c o ro z p r a w ie i a u to r z e : „ c ’e st la p r e m iè r e é tu d e d e ce s u je t a y a n t u n e base s c ie n tifiq u e
d ig n e d ’u n c h e r c h e u r m o d e r n e ” (s. 264). P a w e ł K o c ïk o w s k i T a d e u s z B i e ń k o w s k i , F A B U L A R N E M O T Y W Y A N T Y C Z N E W D R A M A C IE S T A R O P O L S K IM I IC H R O L A ID E O W A . S T U D IU M Z D Z IE J Ó W K U L T U R Y S T A R O P O L S K IE J . W ro c ła w — W a rs z a w a —K r a k ó w 1967. Z a k ła d N a ro d o w y im ie n ia O s s o liń s k ic h — W y d a w n ic tw o P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k , ss. 144, 2 n lb . + 2 w k le jk i ilu s tr . „ S tu d ia S ta r o p o ls k ie ” . P o d r e d a k c j ą C z e s ł a w a H e r n a s a i J e r z e g o Z i o m k a . T o m X IX . I n s t y t u t B a d a ń L ite r a c k ic h P o ls k ie j A k a d e m ii N au k . P o d e jm u ją c z e s ta w ie n ie m o ty w ó w a n ty c z n y c h w d r a m a c ie s ta ro p o ls k im , T a d e u sz B ie ń k o w s k i p o tr a k to w a ł s w o ją p r a c ę ja k o w y c in e k p r o b le m u o w ie le s z e r szeg o , a k lu c z o w e g o d la sta ro p o ls z c z y z n y , k tó r y m je s t r o la tr a d y c ji a n ty c z n e j w te j epoce. W sa m y m t y t u le k s ią ż k i, a ta k ż e w p ie r w s z y m z d a n iu U w a g w s tę p n y c h z n a jd u je m y w y r a ź n ą z a p o w ie d ź o g lą d a n ia m a t e r i a łu w a s p e k c ie id e o lo g ic z n y m . J a k d o tą d — zg o d a, n ie sp o só b in a c z e j. J e d n a k n a s tę p n y a k a p it b u d z i ju ż p e w n e w ą tp liw o ś c i: a u to r o d c in a się od p r a c p o ś w ię c o n y c h „ a r ty s ty c z n e j r o li a n t y k u ” (s. 5), iz o lu je a s p e k t id e o w y od a r ty s ty c z n e g o . N ie w c h o d z ą c w ro z w a ż a n ia m e to d o lo g ic z n e , c h c ia ła b y m tu z a s y g n a liz o w a ć n ie b e z p ie c z e ń s tw o ta k i e j iz o la c ji. O d c z y ta n ie u tw o r ó w li te r a c k ic h ja k o „ p e łn o w a rto ś c io w y c h d o k u m e n tó w ży c ia sp o łe c z n e g o ” (s. 130) m o ż liw e je s t d o p ie ro p o z b a d a n iu ic h s p e c y f ik i lite r a c k ie j, a s p e k ty te , a w ię c i o d p o w ie d n ie e ta p y p r a c y b a d a w c z e j m o g ą się co n a jw y ż e j n a k ła d a ć , n ig d y w y k lu c z a ć . N a sz częście a u to r n ie je s t w s to s u n k u do sw o ich z a ło ż e ń k o n s e k w e n tn y i n ie je d n o k r o tn ie , z d o b ry m s k u tk ie m , u ż y w a n a r z ę d z i b a d a c z a l i t e r a t u r y (a n a liz a m o r a lite tó w m ito lo g ic z n y c h ).
J e s t i d r u g a w ą tp liw o ś ć . B ie ń k o w s k i z d a je się by ć a b s o lu tn y m w y z n a w c ą in d u k c ji. Ż y w i p r z e k o n a n ie , że s y n te z a tw o rz y się n ie ja k o m e c h a n ic z n ie p rz e z s u m o w a n ie b a d a ń w y c in k o w y c h , że tr z e b a p o w ię k s z a ć lic z b ę z n a n y c h fa k tó w , a c a ło ść s a m a się złoży. „D o p o d s u m o w a ń s y n te ty c z n y c h b r a k b o w ie m c ią g le d a n y c h z o b rę b u li r y k i i e p ik i, m a ło są z n a n e d z ie je i r o la w fo r m o w a n iu id e o lo g ii p a r l a m e n t a r y z m u s ta ro p o ls k ie g o te o r ii p a ń s tw a i p r a w a re p u b lik a ń s k ie g o R z y m u , n ie z b a d a n o g r u n to w n ie p rz e b ie g u i te n d e n c ji » sp o ru o a n ty k « w P o lsc e , n ie u s ta lo n o z a k r e s u i tr e ś c i p o ję c ia a n ty k u w o m a w ia n y m o k r e s ie ” (s. 130). O tóż w y d a je się, że ow o „ p o ję c ie a n t y k u ” i n a jw a ż n ie js z e e ta p y p ro c e s u , ja k i m je s t „ sp ó r o a n t y k ”, tr z e b a so b ie u ś w ia d o m ić w c z e ś n ie j, p rz e d p o d ję c ie m szc z e g ó ło w y c h b a d a ń k t ó r e g o k o lw ie k jeg o fr a g m e n tu . W s tę p n a , c a ło ś c io w a h ip o te z a ro b o c z a p o m o g ła b y c h o ćb y u p o rz ą d k o w a ć , z h ie r a r c h iz o w a ć m a t e r i a ł, a s a m a s to p n io w o u le g a ła b y w e r y f ik a c ji. N a s f o r m u ło w a n ie ta k i e j h ip o te z y d o ty c h c z a s o w y s ta n b a d a ń z p e w n o ś c ią p o z w a la , z w ła sz c z a p r z y u w z g lę d n ie n iu a n a lo g ii w s to s u n k u do m a te r ia łu z a c h o d n io e u ro p e j sk ieg o .
O c h a r a k te r z e k s ią ż k i z a d e c y d o w a ło s k r o m n e (m oże z b y t s k ro m n e ? ) z a ło ż e n ie w s tę p n e p r a c y — ja k o p a r e x c e lle n c e m a te r ia ło w e j. W n a g r o m a d z e n ie m a te r ia łu w ło ż y ł a u to r w y s iłk u n a jw ię c e j i w ty m z a k r e s ie u z y s k a ł b e z d y s k u s y jn ie c e n n e , r z e te ln e r e z u lta ty . A b y w y d o b y ć o w e 360 d r a m a tó w o te m a ty c e a n ty c z n e j i m u l
b o d n ie p o ru s z a ć w m a t e r i a le o g ro m n y m . B ie ń k o w s k i u w z g lę d n ił n ie ty lk o c ały d o s tę p n y z b ió r d r a m a tó w d ru k o w a n y c h i rę k o p iś m ie n n y c h , a le i p r o g r a m y z a w ie r a j ą c e s tre s z c z e n ia s z tu k n ie z a c h o w a n y c h , a n a w e t o g ó ln ik o w e w z m ia n k i o p r z e d s ta w ie n ia c h . K s ią ż k a jeg o , w y p rz e d z iw sz y u k a z a n ie się to m ó w 2 i 3 B ib lio g r a fii
d r a m a tu s ta r o p o ls k ie g o , je s t w ię c p ie rw s z y m ź ró d łe m in f o r m a c ji o w ie lu n ie z n a
n y c h d o tą d te k s ta c h , ro d z a je m k o m p e n d iu m m a te ria ło w e g o , k tó r e z w d z ię c z n o śc ią u s ta w i n a p ó łce p o d rę c z n e j k a ż d y b a d a c z te j d zied z in y . N a s p e c ja ln ą u w a g ę z a s łu g u ją z b io rc z e w y k a z y z a w ie ra ją c e d a ty p o ja w ie n ia się d r a m a tu o p a rte g o n a d a n y m m o ty w ie , k tó r e p o z w a la ją śle d z ić fa z y w z ro s tu i z a n ik u z a in te re s o w a n ia p o sz c z e g ó ln y m i te m a ta m i. P r z e d r u k o w a n ie p o d o b n y c h z e s ta w ie ń z t e r e n u e u r o p e js k ie g o d a je m o ż liw o ść p rz y b liż o n y c h w n io s k ó w s t a ty s t y c z n y c h 1, N a w ia se m m ó w ią c sz k o d a , że a u to r ty lk o w ty m m ie js c u s ię g n ą ł po m a t e r i a ł n ie p o ls k i, a w z w ią z k u ze sw o im te m a te m c e n tr a ln y m — f u n k c ją id e o w ą d r a m a tu — u c h y lił się od k o m p a r a ty s ty k i.
M a te r ia ł z g ru p o w a n y z o sta ł w e d łu g k r y te r iu m p rz y n a le ż n o ś c i do r e p e r tu a r u p o sz c z e g ó ln y c h te a t r ó w sz k o ln y c h : je z u ic k ie g o , p i ja r s k i ego, te a ty ń s k ie g o , sz k ó ł A k a d e m ii K r a k o w s k ie j, sz k ó ł ró ż n o w ie rc z y c h (bez ro z b ic ia n a w y z n a n ia ), z z a m k n ię c ie m p o z o s ta ły c h te k s tó w w g ru p ie „ d r a m a tu p o z a sz k o ln e g o ” K a te g o r ia
ta,
w k tó r ą ja k w p o je m n y w o re k z e b ra n o z ja w is k a b a rd z o r o z m a ite , b u d z i s p rz e c iw szcz e g ó ln ie w z e s ta w ie n iu z n a s tę p u ją c y m i d e k la r a c ja m i a u to r a : „ W ła śn ie ś r o d o 1 P rz e jrz y s to ś ć ty c h z e s ta w ie ń o g ra n ic z a to, że a u to r k ie r o w a ł się p rz y f o r m u ło w a n iu h a s e ł ty tu ła m i d z ie ł ta m n a w e t, g d zie są o n e n ie f o r tu n n y m i tw o ra m i w sp ó łc z e s n y c h b a d a c z y lu b w y d a w c ó w . T a k u tw o rz o n y p rz e z W in d a k ie w ic z a t y tu ł D e re g e D anao d a je h a s ło „ D a n a o s” (w z e s ta w ie n iu e u ro p e js k im f i g u r u je h a sło „ D a n a id y ” ). P o d o b n ie „ W o jn a tr o j a ń s k a ” o b o k „ A n d ro m a c h y ” , „ P e n te s ile i” , „ T r o ja n e k ” i „ T ro i” z z e s ta w ie n ia e u ro p e js k ie g o . S ą d zę, że w a r to b y się p o k u s ić o s f o r m u ło w a n ie p o ró w n y w a ln y c h i w y łą c z a ją c y c h się h a se ł, m o że w y c h o d z ą c od c y k ló w m ito lo g ic z n y c h , n a w e t u w z g lę d n ia ją c c y k le w d ra m a c ie n ie w y k o rz y s ta n e — zero te ż je s t lic z b ą z n a czącą.
2 W ty m m ie js c u m o ż n a b y z n o w u ro z p o c z ą ć s p ó r o z a k re s w y k o rz y s ta n e g o m a te r ia łu . S k o ro w a ż n e są w ia d o m o ś c i o p rz e d s ta w ie n ia c h n ie z a c h o w a n y c h d r a m a tó w s z k o ln y c h , sk o ro is to tn e w ia d o m o ś c i o d r a m a ta c h je z u ic k ic h p is a n y c h p r z e cież w ję z y k u ła c iń s k im i często p rz e z n ie - P o la k ó w , n a le ż a ło o c z e k iw a ć o m ó w ie n ia l i b r e t t o p e r W ła d y s ła w o w s k ic h , z k tó r y c h p r z y n a jm n ie j k ilk a o p ie r a się n a m o ty w a c h m ito lo g ic z n y c h (P u c ite lle g o 11 r a tto d i H e le n a , N a rciso tr a n s fo r m a to ,
L ’E nea, A n d r o m e d a , L e n o zz e d ’A m o r e e d i P sic h e , C irce d e lu s a ; B r u n e r ia M a r te ed A m o r e ; p rz e r o b io n e p rz e z T w a rd o w s k ie g o li b r e t to o D a fn id z ie z r o k u 1635).
T e k s ty te b y ły co p r a w d a p is a n e p rz e z W ło ch ó w po w ło sk u , a le z p rz e z n a c z e n ie m , n a z a m ó w ie n ie p o ls k ie g o d w o ru , co p rz e s ą d z a o ich p rz y n a le ż n o śc i do p o ls k ie j k u l t u r y . N a te m a t ic h f u n k c ji id e o lo g ic z n e j, a k tu a liz a c ji i a lu z ji p o lity c z n y c h i n t e r e s u ją c e u w a g i p rz y n o s i k s ią ż k a K . T a r g o s z - K r e t o w e j , T e a tr d w o r s k i W ła
d y s ła w a I V (K ra k ó w 1965) i r e f e r a t W. R o s z k o w s k i e j , U w a g i o p ro g r a m o w o ś c i te a tr u b a ro k o w e g o w P o lsce, (w z b io rze: W r o c ła w s k ie s p o tk a n ie te a tr a ln e . W ro
c ła w 1967). W k s ią ż c e B ie ń k o w s k ie g o o m ó w ie n ie o p e ry W ła d y s ła w a IV s ta n o w i ło b y p r z y d a tn e o g n iw o ta k ż e w z a k re s ie p o ró w n a ń sz k o ln e j i n ie s z k o ln e j p r o d u k c ji d r a m a ty c z n e j. T u w ła ś n ie is tn ie je sz a n s a k o n s t r u k c ji o p o z y c ji i p a r a le l, bo o i n s c e n iz a c ja c h p o z o sta ły c h d r a m a tó w g ru p y „ n ie s z k o ln e j” p r a w ie n ie m a m y i n f o r m a c ji; s ta n o w ią o n e m a t e r ia ł z a sa d n ic z o lite r a c k i, a w ię c w se n s ie sp o łe c z n e g o o d d z ia ły w a n ia n ie p o r ó w n y w a ln y .
w is k a tw ó rc z e , ró ż n ią c e się id e o w o , w y z n a c z a ły k r y t e r ia p o d z ia łu n a p o szc z e g ó ln e k r ę g i d r a m a t u ” i „ so c jo lo g ic z n y p o d z ia ł m a te r i a łu o k a z a ł się n a jb a r d z ie j p r z y d a tn y ” (s. 131). R ó ż n ic e id e o w e i s p o łe c z n e m ię d z y tw ó rc a m i e lita r n e g o r e p e r t u a r u d w o rs k ie g o (ch o ćb y i K o c h a n o w s k ie g o ) a a u to r a m i k o m e d ii s o w iź r z a ls k ic h są g łę b s z e i b a r d z ie j z n a c z ą c e od ty c h , k tó r e d z ie lą p ij a r ó w od je z u itó w . A n a lo g ic z n e w ą tp liw o ś c i n a s u w a p o tr a k to w a n ie en m a s s e całe g o d r a m a tu ró ż n o w ie rc z e g o . W rz e c z y w is to ś c i o u k ła d z ie k o m p o z y c y jn y m k s ią ż k i p rz e s ą d z a b e z re s z ty m a te r ia ł, p o p r o s tu lic z b a te k s tó w , n a jw ię k s z a w g r u p ie je z u ic k ie j, s to s u n k o w o m a ła w d r a m a c ie n ie s z k o ln y m . U k ła d te n m a z re s z tą s w o je — n ie c o p a r a d o k s a ln e — z a le ty : n ie p o d p o rz ą d k o w u ją c m a te r i a łu ż a d n e j a r b i t r a l n e j k o n c e p c ji, r o z k ła d a ją c a k c e n ty ró w n o , p o z w a la się c z y ta ć ró ż n ie , ła tw o p o d d a je s ię s e le k c ji o d b io rc y p r z y s tę p u ją c e g o do l e k t u r y ze s p r e c y z o w a n y m i p y ta n ia m i, p rz y n o s i in te r e s u ją c e i n o w e o d p o w ie d z i n a p y ta n i a r o z m a ite . I ta k — s ta w ia ją c p y ta n ia z z a k r e s u p o e ty k i łń s to ry c z n e j m o ż n a b y , p r z y k ła d e m , sp o rz ą d z ić n a p o d s ta w ie k s ią ż k i B ie ń k o w s k ie g o n ie m a l p e łn y k a ta lo g c h w y tó w a d a p ta c y jn y c h , k tó r y m p o d d a n o w ep o c e s ta r o p o ls k ie j m a t e r i a ł a n ty c z n y . P r z y p o m n ijm y od r a z u , że n a w y b ó r ta k ie j a n ie in n e j o sn o w y f a b u l a r n e j u tw o r u w p ły w m ia ł d e c y d u ją c y , in n y w s ta ro p o ls z c z y ź n ie n iż p ó ź n ie j, s to s u n e k do p r o b le m u o ry g in a ln o ś c i i — z a ry z y k o w a ć b y m o ż n a — in n e p o ję c ie fik c ji. L u d z ie p is z ą c y p r z e d c z te r e m a w ie k a m i m ie li w y r a ź n ą ś w ia d o m o ść p o te n c ja ln e g o is tn ie n ia sk o ń c z o n e j lic z b y s y tu a c ji f a b u la r n y c h , u k ła d ó w f a b u la r n y c h , a w ięc p rz y n a le ż n o ś c i f a b u ły do z a k r e s u „ f o r m y ” 3 ro z u m ia n e j ja k o b u d u le c li te r a tu r y , ja k o d o b ro w s p ó ln e , k tó r e m o ż n a p o d d a w a ć ro z m a ity m z a b ie g o m o rg a n iz u ją c y m . Ś w ia d o m o ś ć ta , u s u n ię ta w cie ń p rz e z d z ie w ię tn a s to w ie c z n e p o ję c ie o ry g in a ln o ś c i, o k a z u je się n ie s p o d z ie w a n ie b lis k a p e w n y m n u r to m l i t e r a t u r y w s p ó łc z e s n e j i w s p ó ł c z e sn e j n a u k i o li te r a tu r z e . O d o p o z y c ji a u te n ty z m — f ik c ja w a ż n ie js z a je s t w p o e ty c e d a w n e j in n a o p o z y c ja : te m a t „ je d n o r a z o w y ” (w y m y ś lo n y lu b w z ię ty z b e z p o ś r e d n ie j o b s e r w a c ji) — te m a t „ a u t o r y ta t y w n y ” (z a c z e rp n ię ty ze ź ró d ła , o p a r ty n a s ta rs z y m p rz e k a z ie ). S p r a w ą d r u g o r z ę d n ą b y ł ju ż c h a r a k t e r te g o p rz e k a z u , r ó w n ie d o b ra f a b u ła m ito lo g ic z n a z P r z e m ia n O w id iu sz a , ja k z d a rz e n ie h is to ry c z n e o p is a n e u P lu t a r c h a . K s ią ż k a B ie ń k o w s k ie g o d o s ta rc z a w ie lu d o w o d ó w n a id e n ty c z n e tr a k to w a n ie m itu i h is to r ii ja k o tw o rz y w a d ra m a ty c z n e g o . S p r z y ja te m u il u s tr a c y jn y s c h e m a t e x e m p lu m , w k tó r y w tła c z a n o z r e g u ły k a ż d y m o ty w n ie z a le ż n ie od jeg o p o c h o d z e n ia . Z a b ie g i a d a p ta c y jn e p o d e jm o w a n e w p r z y p a d k u z a p o ż y c z e n ia m a t e r i a łu f a b u la r n e g o z o k re ś lo n e g o u tw o r u lite r a c k ie g o w y z n a c z a ju ż d e c y z ja o „p o zio m ie z a p o ż y c z e n ia ” , a w ię c o s to p n iu s p ó jn o ś c i p rz e jm o w a n e g o m a t e r i a łu , z a c h o w a n iu , b ą d ź n ie z a c h o w a n iu jeg o p ie r w o tn y c h w ią z a d e ł — s t r u k t u r y s ty lis ty c z n e j, g a t u n k o w e j itp . Z a b ie g ie m n a jp r o s ts z y m b ę d z ie s ta r o p o ls k a p a r a f r a z a , k tó r a z a c h o w u je w z a sa d z ie te p ie r w o tn e w ię z i, a le p rz e z d ro b n e n ie w ie r n o ś c i sło w n e , a k tu a l iz o w a n ie r e a lió w , p r z e s u w a n ie a k c e n tó w m o ty w a c y jn y c h , „ sy g n a łó w w a ż n o ś c i” i r o z k ła d u s y m p a tii w s to s u n k u do p o sz c z e g ó ln y c h p o s ta c i w y d o b y w a z u tw o r u n o w e u o g ó ln ie n ia , w p is u je w in n ą h ie r a r c h i ę p o tr z e b i celó w . P r z y k ła d z te r e n u d r a m a tu s ta n o w i d o b rz e z n a n y P o tr ó jn y z P la u ta C ie k liń s k ie g o , z n a c z n ie s iln ie j w s to s u n k u do o ry g in a łu n a s y c o n y m o r a liz a to r s tw e m . D a le j p o s u n ię ta a d a p ta c ja , k tó r ą n a z w a ła b y m p a r a f r a z ą s u b s ty tu c y jn ą , p r z e j m u j e z p r z e r a b ia n e g o u tw o r u s c h e m a t f a b u l a r n y i w p is u je w e ń m a t e r i a ł o in n e j
3 P o r. s f o rm u ło w a n ie T. T a s s a w D e ll’a r te p o e tic a , c y to w a n e w k s ią ż c e W. T a t a r k i e w i c z a E s te ty k a n o w o ż y tn a (W ro c ła w 1967, s. 223— 224).
p ro w e n ie n c ji. S c h e m a t te n to ja k b y w z ó r m a te m a ty c z n y o p e ru ją c y z m ie n n y m i, za k tó r e m o ż n a p o d s ta w ia ć w a r to ś c i k o n k re tn e . P o tw ie rd z a ło b y to n a s z ą te z ę 0 fu n k c jo n u ją c y m w ó w c z e sn e j św ia d o m o śc i lite r a c k ie j p o ję c iu d z ie ła lite r a c k ie g o ja k o z o rg a n iz o w a n e g o z b io ru e le m e n tó w w y m ie n ia ln y c h . S zk o d a, że z b y t c h y b a m e c h a n ic z n e k r y t e r ia w y b o ru m a te r ia łu n ie p o z w o liły B ie ń k o w sk ie m u n a u w z g lę d n ie n ie k ilk u c ie k a w y c h te k s tó w o p a rty c h n a ta k i e j s u b s ty tu c ji. C h c ia ła b y m się zw daszcza u p o m n ie ć o C a stu s J o s e p h S zy m o n o w ic a i J e fte s a B u c h a n a n a -Z a w ic - k ieg o , k tó r y c h w z o rc e s ta n o w ią w p ie rw s z y m w y p a d k u H ip o lito s , w d ru g im I f i -
g e n ia w A u lid z ie E u ry p id e s a . C h o d zi tu p rz e c ie ż o p e w n e g o ro d z a ju k ry p to m o ty w y
a n ty c z n e , bo ze s c h e m a te m p rz e jm o w a n e są ca łe p a r tie te k s tu — p ie ś n i c h ó ru , a ta k ż e k w e s tie d ia lo g o w e , ty le że p rz y p is y w a n e in n y m b o h a te ro m . S p o za h is to rii b ib lijn e j p rz e ś w ie c a ja k n a ś re d n io w ie c z n y m p a lim p s e ś c ie le k k o ty lk o z a ta r ty a n ty k . I n t e n c ja te g o ty p u p a r a f r a z y je s t ja s n a : m o ty w b ib lijn y b y ł b a rd z ie j n o śn y id eo w o . J e d n a k s c h e m a t f a b u la r n y (a k ie d y in d z ie j sa m ty lk o sc h e m a t g a tu n k o w y , n p . tr a g e d ii), p o z o rn ie „ f o r m a ln y ” i n e u tr a ln y , w p ły w a n a ro z k ła d a k c e n tó w s y m p a tii i m o ty w a c ji. W r e z u lta c ie u o g ó ln ie n ie m o r a ln e i filo z o fic z n e je s t w y p a d k o w ą św ia d o m y c h in t e n c ji a u to r a i p o z o sta ło śc i d a w n e j a n ty c z n e j s t r u k t u r y p r z e j m o w a n y c h in e r c y jn ie ze w z o ru . P r z y jr z y jm y się z k o le i w y k o rz y s ta n iu m o ty w ó w a n ty c z n y c h ju ż n ie z o rg a n i z o w a n y c h w p ie r w o tn e s t r u k tu r y lite r a c k ie , a le tr a k to w a n y c h in a b stra c to , ta k j a k im się p rz y g lą d a B ie ń k o w sk i. R o b o ta to tr u d n ie js z a , bo je ś li ta m m o ż n a p o ró w n y w a ć d w a u tw o ry , tu o b se rw o w a ć m u s im y u ż y c ie s u ro w c a , a co n a jw y ż e j p ó łf a b r y k a tu lite ra c k ie g o . P ie r w s z a o b s e r w a c ja d o ty czy ć m u s i s e le k c ji je d n o s te k f a b u la r n y c h ; z a ró w n o o p u sz c z a n ie p e w n y c h e le m e n tó w , ja k i d o p is y w a n ie in n y c h m a s w o je u z a s a d n ie n ie , w o s ta te c z n e j in s ta n c ji id eo lo g iczn e. K s ią ż k a B ie ń k o w sk ie g o p rz y n o s i c a ły sz e re g p rz y k ła d ó w . W zg lą d n a s z k o ln e p rz e z n a c z e n ie d r a m a tu , a w ięc p e w n e g o ro d z a ju o b y c z a jn o ść , k a ż e e lim in o w a ć s y tu a c je i m o ty w a c je e ro ty c z n e , w y g a n ia ze sc e n y p o s ta c ie k o b iece : p rz e ś m ie sz n y je s t te n J a z o n b ez M ed ei, S c y - p io n o d s y ła ją c y b r a n k ę h is z p a ń s k ą n ie z p o w o d ó w ta k ty c z n y c h , a le w s k u te k c h w a le b n e j w s trz e m ię ź liw o ś c i, T itio s, k tó r y z e s ła n y z o sta ł do T a r ta r u n ie za z g w a ł c e n ie L a to n y , a le za to , że z m a tk ą A p o lla c h ę tn ie do u c z t z a sia d a ł. W ra z ie p o tr z e b y z m ie n ia n o n a w e t p łeć b o h a te r ó w m ity c z n y c h , ja k w g e n e a lo g ii P e rs e u s z a , k tó r y je s t s y n e m k ró la D an ao sa. R o z k ła d a k c e n tó w d e c y d u je o ro d z a ju i z a k re s ie u o g ó ln ie n ia , s tą d ś w ia d o m ie w y b ie r a n o p o ż ą d a n ą w e r s ję m itu lu b p o ż ą d a n y jeg o o d c in e k . W y n ik ie m s z e re g u ta k ic h c e lo w y c h d e c y z ji s e le k c y jn y c h je s t n a p e w n o k s z ta łt f a b u la r n y O d p r a w y p o słó w g r e c k ic h . W w ie k u X V II za b ie g i te u s tę p u ją b a r d z ie j p ry m ity w n y m : do b y le ja k ie g o w ą tk u d o p is u je się je d n o z n a c z n y k o m e n ta rz , k tó r y w sp o só b a r b i t r a l n y p r z e k r e ś la in n e u o g ó ln ie n ia w y n ik a ją c e z te k s tu . B ie ń k o w sk i tr a f n ie p o k a z a ł p r z y k ła d ta k ie g o p o s tę p o w a n ia w je z u ic k ie j sz tu c e o z d o b y ciu N u m a n c ji p rz e z R z y m ia n — z a m ia s t w y d ź w ię k u p o lity c z n e g o o trz y m a liś m y il u s t r a c ję b a n a ln e j p r a w d y o n ie s ta ło ś c i F o rtu n y .
W s łu ż b ie te n d e n c ji id e o lo g ic z n e j p o d d a je się m o ty w y a n ty c z n e ta k ż e r ó ż n o r o d n y m z m ia n o m i k o m b in a c jo m . D o ty czy to n ie ty lk o m itó w , ale i f a k tó w h is to ry c z n y c h . T a k n a p r z y k ła d w s tre s z c z a n y m p rz e z B ie ń k o w sk ie g o d r a m a c ie A m o sa K o m e ń s k ie g o o D io g e n e sie b o h a te r o w i ty tu ło w e m u p a r t n e r u j ą n ie ty lk o P la to n 1 A ry s to te le s , lecz ró w n ie ż — w b r e w c h ro n o lo g ii — Z e n o n z E lei. M am y w ię c ty p s y tu a c ji śc ią g n ię te j, s łu ż ą c e j za p r e t e k s t d y s k u s ji filo z o fic z n e j i e ty c z n e j.
J e ś li ju ż m o w a o k o m b in a c ja c h i p o łą c z e n ia c h , to w s p o m n ie ć tr z e b a o z a n a liz o w a n e j n a d z ie s ią tk a c h p rz y k ła d ó w k o n s tr u k c ji d ra m a ty c z n e j ty p u p a r a le li. R zecz
p o le g a n a z e s ta w ie n iu d w ó c h w ą tk ó w , p rz y czym p ie r w s z y w ą te k , a n ty c z n y , o d p o w ie d n io s p r e p a r o w a n y d la o s ią g n ię c ia h o m o lo g ic z n e g o p o d o b ie ń s tw a z w ą tk ie m d ru g im , p e łn i d la ń ro lę a r g u m e n tu p o d p ie r a ją c e g o . T r a d y c ja a n ty c z n a w y k o rz y s ta n a je s t w ię c d la u ś w ię c e n ia i u w z n io ś le n ia . M o ty w a n ty c z n y u m ie sz c z o n y je s t b ą d ź w a n ty p r o lo g u , słu ż ą c y m za r o d z a j te z y sz tu c e w ła ś c iw e j, b ą d ź w p ro ta sis, k tó r a je s t r ó w n o r z ę d n ą c z ęścią s z tu k i w s to s u n k u do ap o d o sis ro z w ija ją c e j w ą te k d ru g i. S y tu a c je i p o s ta c ie a n ty c z n e słu ż ą za p e n d e n t z a ró w n o h is to rio m s ta r o te s ta m e n - to w y m (I fig e n ia — J e f tig e n ia ) , ja k e w a n g e lic z n y m (H e ra k le s — C h ry s tu s ), w y s tę p u ją ta k ż e w z e s ta w ie n iu z w ą tk a m i h is to ry c z n y m i i a k tu a ln y m i, często w s z tu k a c h 0 in te n c ji p a n e g ir y c z n e j. O w e p a r a le le d r a m a ty c z n e w y d a ją się re a liz a c ją p e w n e j z a sa d y , k tó r a b a rd z o p o w s z e c h n ie w y s tę p u je w p o e ty c e b a ro k o w e j, a k tó r ą n a z w a ła b y m z a s a d ą s k ła d a n k i: łą c z y się tu z d u ż ą sw o b o d ą g o to w e „ k a w a łk i” w y ję te z ró ż n y c h ca ło śc i, h a f t u je B ib lię m ito lo g ią i s ie la n k ą . P o z a d ra m a ty c z n y m p r z y k ł a d e m p o d o b n e g o p o s tę p o w a n ia m o że b y ć p o p u la r n a N a d o b n a P a s k w a lin a T w a r d o w s k ieg o , w d r a m a c ie o p ró cz p a r a l e l z a s a d a ta r z ą d z i w p ro w a d z a n ie m ep iz o d ó w a n ty c z n y c h w u tw o r a c h o in n e j te m a ty c e , n p . g d y ż ło b e k z n o w o n a ro d z o n y m J e z u s e m a d o r u j e O k ta w ia n A u g u st, a k ie d y in d z ie j k o n w e n c jo n a ln i p a s te r z e z ek lo g i. C z a se m m ó w i się t u — d e p r e c jo n u ją c o — o a n a c h ro n iz m a c h , co w y d a je się n ie p o ro z u m ie n ie m . P o ję c ie a n a c h r o n iz m u o d n o si się do s t r u k t u r in n e g o ty p u , z a k ła d a ją c y c h k o h e r e n c ję r e a lió w ; w p o e ty c e s k ła d a n k i a n a c h ro n ic z n o ś ć je s t je d n y m z g łó w n y c h z a ło ż e ń b u d o w y ś w ia ta p rz e d s ta w io n e g o . M ó w im y o k o ry g o w a n iu w y m o w y w ą tk u p rz e z a r b i t r a l n y k o m e n ta rz , o z e s ta w ia n iu m o ty w ó w h o m o lo g ic z n y c h , o d o w o ln y m łą c z e n iu e le m e n tó w ró ż n e g o p o c h o d z e n ia w n o w e c a ło ś c i z n a c z ą c e . W s z y s tk ie te z ja w is k a o c ie r a ją się o s p r a w ę b a r d z ie j g e n e r a ln ą , k tó r a w k s ią ż c e B ie ń k o w s k ie g o z n a la z ła o m ó w ie n ie b a rd z o s z e ro k ie i sz czeg ó ło w e. C h o d z i m ia n o w ic ie o i n t e r p r e ta c ję a le g o r y c z n ą i a le g o rię , z k tó r y c h p ie r w s z a w y z n a c z a w y b ó r m o ty w u , u p r a w n ia d o w o ln e , n ie s p ó jn e p a r a l e le 1 k o m e n ta rz e , d r u g a le ż y u p o d s ta w k o n tr a p u n k to w y c h (o b ra z —k o m e n ta rz ) k o n s t r u k c j i d r a m a ty c z n y c h i d e c y d u je o r y s u n k u p o sta c i. W c e n n y m in f o r m a c y jn ie r o z d z ia le R o la a n t y k u w u ję c iu p e d a g o g ik i r e f o r m a c ji i k o n tr r e fo r m a c ji, w k tó r y m a u to r o m a w ia le ż ą c e n a z a p le c z u p r a k t y k i d r a m a ty c z n e j k o n c e p c je p e d a g o g ic z n e , z n a jd u je m y d z ie je a le g o ry c z n y c h i n t e r p r e ta c ji m ito lo g ii z ro z r ó ż n ie n ie m n a tłu m a c z e n ia „ m o r a ln e ” i „ n a tu r a li s ty c z n e ”. W y d a je się, że p o d z ia ł te n je s t n ie p r e c y z y jn y i n ie w y c z e r p u je z a g a d n ie n ia . P o ję c ie i n t e r p r e t a c j i n a tu r a li s ty c z n e j ( „ p r z e ja w y d z ia ła ln o ś c i lu d z i i s ił p r z y r o d y ” (s. 13)) m ie ś c i w so b ie z ja w is k a r ó ż n e , je ś li n ie p r z e c iw s ta w n e : po p ie rw s z e , tzw . in te r p r e - ta tio p h is ic a b lis k ą d z ie w ię tn a s to w ie c z n y m k o n c e p c jo m n a u k o w y m w id z ą c y m w m ic ie o b ra z o w e p r z e d s ta w ie n ie z ja w is k a s tro n o m ic z n y c h lu b m e te o ro lo g ic z n y c h , p o d ru g ie , w y w o d z ą c e się z e u h e m e ry z m u i n t e r p r e t a c j e „ h is to ry c z n e ” s p r o w a d z a ją ce m it do o p o w ie śc i o rz e c z y w is ty m w y d a rz e n iu . W p ie r w s z y m p r z y p a d k u z a c h o w u je się d w u p la n o w ą s t r u k t u r ę z n a c z ą c ą , c h a r a k te r y s ty c z n ą d la a le g o rii, w d r u g im f u n k c j o n u je ty lk o je d e n p la n , m it p r z e s ta je c o k o lw ie k znaczyć. W p r a k ty c e li te r a c k ie j n a jw a ż n ie js z a je s t i n t e r p r e ta c ja m o r a ln a . W ła g o d n ie j sz e j fo r m ie p r o w a d z i o n a d o s c h e m a ty z a c ji fa b u ły , s p r o w a d z a ją do p o s ta c i e x e m - p lu m z w y r a ź n ą e k s p lik a c ją r a c j i i je d n o z n a c z n ą o c en ą. W w e r s j i b a r d z ie j r a d y k a ln e j n a s t ę p u je d e f a b u la r y z a c ja m itu , z jeg o ja k b y k o n d e n s a c ją w p o s ta c ia c h , p r z y czy m p o s ta ć m ity c z n a s t a je się z n a k ie m o k re ś lo n e j w a rto ś c i, w ię c p o ję c ia a b s tr a k c y jn e g o , je j s ta tu s z b liż a się do s ta tu s u p e r s o n if ik a c ji. I n t e r p r e t a c j e m o r a l n e o p ie r a ły się n a d z ie d z ic z o n e j k o n w e n c ji, tr a d y c j a a n ty c z n a b y ła tu p r z e jm o w a n a „ p ię tr o w o ”, w r a z z n a w a r s t w i e n ia m i je j r e c e p c ji ś re d n io w ie c z n e j. K o d y
f ik a c ji ty c h k o n w e n c ji słu ż y ły w ie lo k r o tn ie w y d a w a n e w X V II w . p o d rę c z n ik i i k o m p e n d ia w ro d z a ju k s ią ż k i C e sa re R ip y , o p a tr y w a n e n a u ż y te k tw ó rc ó w i o d b io rc ó w d z ie ł p la s ty c z n y c h ilu s tr a c ja m i u tr w a la ją c y m i w z o rc e ik o n o g ra fic z n e . R zecz c h a r a k te r y s ty c z n a je d n a k , w li te r a tu r z e m a m y do c z y n ie n ia z p e w n ą m ig o - tliw o ś c ią z n a c z e ń , ty lk o w p o je d y n c z y m u tw o rz e w y ra ź n ie w y z n a c z o n y c h . T en sa m z n a k , n p . p o sta ć b ó s tw a a n ty c z n e g o , m oże ro z s z e rz a ć i zw ężać sw o je k o n o ta c je : A p o llo r a z je s t z n a k ie m - p a tr o n e m p o e z ji w ogóle i w te j ro li w y m ie rz a u c z n io m k a r y i n a g ro d y , k ie d y in d z ie j z n a k ie m -s y m b o le m p o ezji p o g a ń s k ie j i ja k o t a k i z o s t a je w y g n a n y ze scen y . M ożna b y tu m ó w ić o p e w n y m b r a k u d y s c y p lin y s e m a n ty c z n e j, o le k c e w a ż e n iu n ie z a m ie rz o n y c h s k o ja rz e ń , g d y b y n ie to, że k o m e n ta rz w k a ż d y m p r z y p a d k u z a b e z p ie c z a p rz e d n ie p o ro z u m ie n ie m .
Z k u l t u r y d w o rs k ie j s łu sz n ie w y w o d z i B ie ń k o w s k i „ n o w ą sy m b o lik ę , o d m ie n n ą od d o ty c h c z a so w e j, m o r a ln e j” (s. 23), k tó r a p o le g a n a p r z e d s ta w ia n iu k o n k r e t n y c h osó b (np. w ła d c ó w ) p o d p o s ta c ia m i b o g ó w i h e ro s ó w a n ty c z n y c h . J e s t to j a k b y k r o k n a s tę p n y w s to s u n k u do p a ra le li: ta m czło n y z a c h o w u ją jeszcze o d r ę b no ść, tu u le g a ją id e n ty f ik a c ji. Z a m ia s t o „ s y m b o la c h ” i „ sy m b o lic e ” , k tó r e m im o sw eg o z a k o rz e n ie n ia w ję z y k u e p o k i s ta n o w ią o k re ś le n ia m y lą c e w z e s ta w ie n iu ze w sp ó łc z e s n ą te r m in o lo g ią te o r e ty c z n o lite ra c k ą , w o la ła b y m tu m ó w ić o n a d a w a n iu m o ty w o m a n ty c z n y m zn a c z e ń o k a z jo n a ln y c h . Z ja w is k o m a z re s z tą ź ró d ła g łę b sz e i s ta rs z e w k a to lic k ie j h e rm e n e u ty c e b ib lijn e j, g d zie od d a w n a w y ró ż n ia n o tz w . s e n s ty p ic z n y , p rz y p is u ją c y w y d a rz e n io m i p o sta c io m ze S ta r e g o T e s ta m e n tu r o lę z a p o w ie d z i, „ p r e f ig u r a c ji” C h ry s tu s a i w y d a rz e ń e w a n g e lic z n y c h . A w ię c „ f ig u r a ” , m o że jeszcze „ m a s k a a le g o r y c z n a ” , to p ro p o z y c je te r m in o lo g ic z n e d la o k r e ś le n ia ty c h p rz y p a d k ó w , k ie d y p o sta ć lu b s y tu a c ja s t a je się o b ra z e m z a s tę p czy m d la in n e j p o sta c i lu b s y tu a c ji ró w n ie ż k o n k r e tn e j, ty lk o p o c h o d z ą c e j z in n e g o p la n u czaso w eg o . P o z w a la to s p ro w a d z ić do w sp ó ln e g o m ia n o w n ik a u to ż s a m ie n ie L u d w ik a X IV z A p o lle m -S ło ń c e m , S ta n is ła w a K o s tk i z G a n im e d e s e m , z w y c ię s tw a E n e a sz a z a p o w ia d a ją c e z w y c ię s tw a W ła d y s ła w a IV i H e rk u le s a ja k o f ig u rę C h ry s tu s a . T u g d zieś n a le ż y s z u k a ć a n a lo g ii, a m oże i g e n e z y p o e ty c k ic h z b ite k p o s ta c io w y c h ty p u A p o llo — C h ry s tu s , w y s tę p u ją c y c h i w l i te r a tu r z e d użo p ó ź n ie j sz e j, n p . u W y sp ia ń sk ie g o . B o g a ty m a t e r i a ł B ie ń k o w s k ie g o p o z w a la s fo rm u ło w a ć jeszcze je d n ą o b s e r w a c ję in t e r e s u j ą c ą z p u n k tu w id z e n ia p o e ty k i h is to ry c z n e j: otóż m a m y do c z y n ie n ia z u ż y w a n ie m m o ty w ó w a n ty c z n y c h w o d e rw a n iu od p o c h o d z ą c y c h ró w n ie ż z tr a d y c ji a n ty c z n e j w z o rc ó w s ty lis ty c z n y c h i g a tu n k o w y c h . D r a m a ty ty p u a n ty c z n e g o (tra g e d ie ) p o słu g iw a ć się b ę d ą m a te r ia łe m f a b u la r n y m n ie k o n ie c z n ie a n ty c z n y m , a h is to r ia s ta r o ż y tn a i m ity g re c k ie p o ja w ią się w g a tu n k a c h w y w o d z ą c y c h s ię z in n y c h tr a d y c ji ( k o n ta m in u ją c a m is te riu m i p a s to r e llę e k lo g a j a se łk o w a ). D o w o d zi to z a ró w n o ro z b ic ia s y s te m u tr a d y c ji a n ty c z n e j, ja k i b a rd z o sz e ro k ie g o r o z r z u tu s iln ie z a a d a p to w a n y c h je g o e le m e n tó w . W ięk szo ść o p isa n e g o m a te r i a łu p o ch o d zi z w . X V II i p ie r w s z e j p o ło w y X V III. C h y b a i z ja w is k o , o k t ó ry m m o w a , m o ż n a z p e łn ą o d p o w ie d z ia ln o śc ią o d n ie ś ć do b a ro k u w ła ś n ie , a w k a ż d y m r a z ie m ó w ić o je g o n a r a s ta n i u p o p rz e z w ie k X V I i X V II.
D o tk n ę liś m y c h ro n o lo g ii i tu n a s u w a się p e w n e z a s trz e ż e n ie w s to s u n k u do k s ią ż k i B ie ń k o w s k ie g o : b r a k w n ie j c e z u r czaso w y ch , u s to s u n k o w a n ia m a te r ia łu do p rz e m ia n e p o k i s ty ló w , n a w e t g ra n ic a m ię d z y r e n e s a n s e m a b a ro k ie m je s t z a ta r ta . J e d y n y p rz e d z ia ł w y ra ź n y to d a ta 1748, s ta n o w ią c a p rz e ło m w p o e ty c e d r a m a tu je z u ic k ie g o (e lim in a c ja n a tr ę tn y c h a le g o rii i p a r a le l, p rz y k ła d y c n o ty z a m ia s t u k a r a n y c h w y s tę p k ó w ). Z ty m w s z y s tk im d z ie je d r a m a tu sz k o ln e g o r z u c a ją ś w ia tło w ła ś n ie n a s c h y łe k b a ro k u , u stę p u ją c e g o p o w o li i z n a jd u ją c e g o o p a rc ie
w p e w n y c h k o n s e r w a ty w n y c h ś r o d o w is k a c h : w z a k re s ie p o e ty k i d ra m a ty c z n e j n a j d łu ż e j p a n o w a ł n a sc e n ie s z k ó ł p o d le g ły c h A k a d e m ii K ra k o w s k ie j.
D a lsz e p y ta n ia m ó g łb y p o s ta w ić h is to r y k t e a t r u : ja k i ty p in s c e n iz a c ji p r z e w a ż a w r e p e r tu a r z e o te m a ty c e a n ty c z n e j? Czy p o c ią g a on za so b ą p ie ty s ty c z n y s t o s u n e k do a n ty c z n e j tr a d y c ji te a t r a l n e j, ta k ja k b y ła o n a z n a n a i ro z u m ia n a ? M y ś lę , że o d p o w ie d ź b r z m ia ła b y p o d o b n ie ja k w p r z y p a d k u z w ią z k u te m a tu z g a tu n k ie m : w o k re s ie r e n e s a n s u s p r a w y te w y r a ź n ie się łą c z ą , p o te m sto p n io w o u n ie z a le ż n ia j ą .
N a k o n ie c w ró ć m y do s p r a w p ie r w s z o p la n o w y c h d la sa m e g o a u to r a : do id e o lo g ii i so cjo lo g ii. P o p rz e d n io ju ż w s p o m n ia ła m o u k ła d z ie k s ią ż k i. P o d z ia ł m a t e r i a łu b y n a jm n ie j n ie o d p o w ia d a p r z y ję ty m rz e k o m o w y z n a c z n ik o m so c jo lo g ic z n y m . Z a s k a k u je te ż o szczęd n o ść i b r a k p re c y z ji w o p e ro w a n iu k a te g o r ia m i id e o lo g ic z n y m i. R az ty lk o w s p o m in a a u to r o s a r m a ty z m ie , k tó r e g o f u n k c j ą je s t p a n e g i- r y z m i d o ra b ia n ie so b ie p rz e z s z la c h tę r z y m s k ic h g e n e a lo g ii, k ie d y in d z ie j m ó w i o D ia lo g u m ię s o p u s tn y m ja k o o „ d o s k o n a łe j il u s t r a c ji ó w c z e sn e j sp o łe c z n e j id e o lo g ii s z la c h ty ” (s. 122). To ju ż o g ó ln ik tr u d n y do p r z y ję c ia . Z a w o d z i p ró b a z a r y s o w a n ia o p o zy cji d r a m a tu sz k o ln e g o i n ie s z k o ln e g o . O b ecn o ść w d ru g ie j g r u p i e s to s u n k o w o lic z n y c h u tw o r ó w u n ik a ją c y c h a le g o r ii i c h r y s tia n iz a c ji, o g r a n ic z a ją c y c h się do w y d o b y c ia „ ja k ie g o ś p o w a ż n e g o s e n s u o g ó ln o m o ra ln e g o i s p o łe c z n e g o ” (s. 129), tłu m a c z y się p o p r o s tu a r g u m e n te m h is to r y c z n o lite r a c k im : są tO' u tw o r y r e n e s a n s o w e lu b p r e o ś w ie c e n io w e (R a d z iw iłło w a ). P o z o s ta je o p o zy cja k a t o lic y — r ó ż n o w ie r c y i w e w n ę tr z n e n a p ię c ia w o b o zie k a to lic k im ( k o n f lik t je z u ic i— p ija rz y ) , b liż e j z r e s z tą n ie o p is a n e . N ie u w z g lę d n ie n ie w ło sk ie g o r e p e r tu a r u sc e n y W ła d y s ła w o w s k ie j p r z e k r e ś la s z a n s e w y d o b y c ia p e w n y c h f u n k c j i teg o t e a t r u d o r a ź n ie p o lity c z n y c h .
A u to r d e k la r u je , że jeg o p r a c a to s tu d iu m z h is to r ii k u ltu r y . M ożna tu b y ł a o c z e k iw a ć a m b itn e j p ró b y p o g o d z e n ia ró ż n y c h s ta n o w is k i m e to d : h is to r y k a id e i, h is to r y k a t e a t r u , h is to r y k a li te r a t u r y . T y m c z a s e m je d n a k f o r m u ła ta o k a z u je s ię w y g o d n y m u n ik ie m : u s p r a w ie d liw ie n ie m u c ie c z k i od ry g o r ó w k tó r e jk o lw ie k z ty c h d y s c y p lin . A u to r z d a je się ż y w ić z a u f a n ie w y łą c z n ie do fa k tó w , n ie lu b i h ip o te z , n ie s ta w ia p y ta ń . C z ę sto c o fa się p rz e d w y c ią g n ię c ie m w n io s k u , p rz e d s f o rm u ło w a n ie m z d a n ia o g ó ln eg o , do k tó r e g o ju ż p r a w ie d o p ro w a d z ił. P ró ż n o b y tu s z u k a ć e f e k to w n y c h p o m y s łó w , o r y g in a ln e j k o n c e p c ji, czy c h o cia ż z a s to s o w a n ia j ę z y k a n o w o c z e sn e j h u m a n is ty k i. S z k o d a , bo c e n a , k tó r ą się za to p ła c i, je s t w y s o k a : w a rto ś c io w y m a t e r i a ł z o s ta ł p rz e k a z a n y w f o r m ie s u r o w e j. Z ty m w s z y s t k im p r a c a T a d e u s z a B ie ń k o w s k ie g o to je d n a z ty c h k s ią ż e k p is a n y c h z w ię k s z ą r z e te ln o ś c ią i k o m p e te n c ją n iż a m b ic ją , k tó r e n ie b u d z ą d o ra ź n y c h o lśn ie ń , ale- ta k ż e s ta n o w ią p o tr z e b n e i t r w a ł e o g n iw a w d o ro b k u n a u k i.
J a n in a K u łt u n ia k - A b r a m o w s k a
J u l i u s z N o w a k - D ł u ż e w s k i , O K O L IC Z N O Ś C IO W A P O E Z J A P O L I T Y C Z N A W P O L S C E . C Z A S Y Z Y G M U N T O W S K IE . (W a rsz a w a ) 1966. I n s t y t u t W y d a w n ic z y „ P a x ” , s. 424 + 12 w k le je k ilu s tr . o ra z e r r a t a n a w k le jc e .
U k a z a n ie s ię p r z e d c z te r e m a la t y to m u o k o lic z n o śc io w e j p o e z ji po lity czn ej? z o k r e s u ś r e d n io w ie c z a z y sk a ło n a d s p o d z ie w a n y o d d ź w ię k sp o łe c z n y h N a d s p o d z ie
-1 D o w o d em lic z n e r e c e n z je w ty g o d n ik a c h lite r a c k ic h , k tó r e z r e g u ły n ie d a r z ą s t a r e j l i t e r a t u r y s y m p a tią . O m ó w ie n ia z a m ie śc iły : „ W sp ó łc z e sn o ść ” (1964, n r 2 3),
