Listy Tadeusza Peipera do Juliana Przybosia z lat 1927-1933

Tadeusz Kłak

Listy Tadeusza Peipera do Juliana

Przybosia z lat 1927-1933

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 82/4, 142-171

LISTY TADEUSZA PEIPERA DO JULIANA PRZYBOSIA

Z LAT 1927—1933

O pracow ał TA D EU SZ K ŁA K

T adeusz P eip er i J u lia n P rzyboś b y li n ie w ą tp liw ie n a jw y b itn ie jsz y m i przed sta­ w ic ie la m i p olsk iej aw an gard y p oetyck iej. P ierw szy dał jej p o d sta w y organ izacyj­ n e i program ow e, a tak że propozycję now ej liry k i, drugi zaś stw o rzy ł poezję będącą p rzyk ład em praw d ziw ego, n iem al dosk on ałego n ow atorstw a. T ak ie lub podobne opinie u k szta łto w a ły się jeszcze w ok resie m ięd zy w o jen n y m i p rzetrw a ły w n ie ­ w ie le zm ien ion ej p ostaci aż do c h w ili obecnej.

S tosu n ki, jak ie łą c z y ły tych pisarzy, są w ięc w a żn e zarów no ze w zg lęd u na za jm o w a n e przez n ich m iejsce w h istorii p olsk iej aw an gard y, ja k i na ich w ła sn e b iografie. N ie m a zresztą potrzeby d ok ład n iejszej p rezen ta cji zw iązan ej z tym p rob lem atyk i, gd yż b yła ona po w ielek ro ć om aw ian a i k om en tow an a przez h isto ­ ry k ó w literatury. N a ty m m iejscu n ależy w ięc w sk azać jed y n ie na te k w estie, k tó re w iążą się b ezpośrednio z p u b lik o w a n y m i tu lista m i P eip era do Przybosia.

P ierw sza z nich d otyczy ó w czesn ej sy tu a cji obu pisarzy oraz ich p ozycji za j­ m ow an ej w ew n ą trz ruchu aw an gard ow ego. Sp raw ę tę ujął Janusz S ła w iń sk i — z od ległej p ersp ek ty w y — następująco: „Grupa k rak ow sk a p ow stała m ając już u przednio u form ow an ą id eologię. P ow stała, gdy zasad n icze rozstrzygn ięcia pro­ g ram ow e już zap ad ły — w en u n cjacjach redaktora »Z w rotnicy«. Przyboś, B rzęk ow - sk i czy Jalu K urek p rzyszli n ieja k o na g o to w e, sta li się u czestn ik a m i zespołu przez sam fak t o p ow ied zen ia się za tym i rozstrzygn ięciam i, przez u znanie au torytetu P eip era jako id eologiczn ego p rzy w ó d cy ” 4

P rzyboś d zielił w ięc sw o ją p ozycję z m łod szym i kolegam i, pozostając w obec P eip era — przyw ódcy i m istrza — w r o li ucznia i kolportera jego k o n cep cji p o e­ ty ck ich , artystyczn ych oraz jego dorobku litera ck ieg o . W y w ią zy w a ł się z tej roli zn ak om icie, m .in. jak o autor ogłoszonego w r. 1925, św ietn ie n a p isa n eg o szkicu pt.

P o e z ja » Z w r o tn i c y « , jak też w ie lu a r ty k u łó w program ow ych i p olem icznych, d ru ­

k o w a n y ch w „Z w rotn icy” w latach 1926— 1927. K on tyn u acją tej d ziałaln ości b y ły — o czym m ów ią d rukow ane p oniżej listy — liczn e tek sty, u m ieszczan e przez P rzyb o­ sia np. w „G łosie L itera c k im ”, a p isan e ró w n ież „ze stan ow isk a »Z w rotn icy«”.

P rzyboś — zanim zn alazł się w gronie zw o len n ik ó w autora N o w y c h u s t — zn ał go z w id zen ia i w ied zia ł, jaką odgryw a on rolę w życiu litera ck im i k u ltu ra l­ n y m ó w czesn ego K rakow a. We w sp o m n ien iu o „Z w rotn icy” pisał:

„Zanim P eipera p oznałem , za u w a ży łem go, nie dlatego, że K rak ów m ały, a od ­ leg ło ść m ięd zy u n iw ersy tetem a k aw iarn ią »Esplanada«, w której b y w a ł, p rzem ie­ rzałem cod zien n ie, ale że — n ie sposób b y ło n ie zw rócić na n ieg o uw agi. Pod czarnym , szerok im rondem k apelusza żarzyły się m ałe ogniste oczy, a czarna sp

i-1 J. S ł a w i ń s k i , K o n c e p c j a j ę z y k a p o e t y c k i e g o A w a n g a r d y k r a k o w s k i e j .

czasta bródka b yła aluzją do jeg o h iszp ań sk ości [...]. W id yw ałem go kroczącego en ergiczn ym krokiem u licą S zew sk ą do »G ałki m uszk atu łow ej«, klubu fu tu ry stó w w »E splanalzie«, gdzie m ie li jedną sa lk ę p om alow an ą przez fo rm istó w i — p o ło w y w ie śn ia k oszołom iony K rak ow em — m ia łem go raczej za p rofesora niż p o etę” 2.

P rzyboś zetk n ął się z P eip erem około r. 1922, a le n ie od razu zb liżył się d o n iego i przejął się jego ideam i. O dpychała go p rzede w szy stk im obecność fu tu r y ­ stó w w „Z w rotn icy”, d latego to m .in. autor Ś ru b n ie sk orzystał z m o żliw o ści s p o t­ k an ia z B runonem Ja sień sk im w m ieszk an iu P eip era. W tym czasie zresztą P rzyb oś u tw orzył (w esp ół ze stry jeczn y m bratem , S tefa n em P rzybosiem ) K lub D ion izy, będący w isto cie grupą poetyck ą, której jedyną p u b lik ację sta n o w ił alm an ach

H iperbola. T eksty p o ety ck ie i p rogram ow e grupy, a n a w e t jej n azw a w sk a zu ją na

p o k rew ień stw o arty sty czn e ze Skam andrem . Z organem Skam andra P rzyboś n a w ią ­ zał k oresp on d en cyjn y k on tak t jeszcze w r. 1921, a w r. 1922 u m ieścił tam sw ój w iersz Cieśle, u w ażan y przezeń za jego p raw d ziw y debiut. Z w ią zk i ze „S k a m a n ­ d rem ” i sk am an d rytam i trw a ły jeszcze przez k ilk a lat, skoro na początku 1924 r. p isa ł poeta o sw ojej sy tu a c ji literack iej do stryjen k i, M arii P rzyb osiow ej, w n a s tę ­ p u jących słow ach:

„A propos [...] litera tu ry , to trzym am się »Skam andra« (najbliższy n um er z a ­ w iera ć m a m ój poem at) i »Z w rotnicy«, ale p rzech ylam się ku le w ic y litera ck iej, która w y d a ła ostatnio »A lm anach F. 24« [...]. W łaśnie zgłaszam a k ces do tej g ru p y ” 3. P rzytoczona w y p o w ied ź P rzyb osia św ia d czy ła , iż w o w y m okresie zn ajd ow ał się on jeszcze na rozdrożu, a jego zw iązek z tą czy inną grupą p oetyck ą lub p is ­ m em n ie został ostateczn ie przesądzony. S zu k an ie k ontaktu z „A lm anachem N o w ej S z tu k i” S tefa n a K ordiana G ackiego b yło o ty le zrozum iałe, iż program tego pism a, fo rm u łu ją cy założenia „now ego k la sy cy zm u ” oraz p ow in n ości o b y w a telsk ich p oezji, zb ieżn y był z ów czesn ą p ostaw ą p oetyck ą P rzybosia. P ism o G ackiego, u k azu jące się w latach 1924— 1925, w y p ełn ia ło poza tym n iejak o lukę m iędzy I i II serią „Z w rot­ n ic y ” i sk u p iało na sw oich łam ach w ie lu p rzed sta w icieli aw an gard y i „now ej sz tu ­ k i”, u trzy m y w a ł rów n ież z n im kontakt autor N o w y c h u s t 4.

Z achow ana k oresp on d en cja P eipera z P rzyb osiem zaczyna się w r. 1927, na krótko przed ukazaniem się ostatn iego num eru „Z w rotn icy”. W olno przypuszczać,

i ż w y m ia n a listó w m ięd zy obu p isarzam i w isto cie m iała początek o w ie le w c z e ś ­

niej. W o k resie stu d iów u n iw ersy teck ich w K rak ow ie P rzyboś k on ta k to w a ł się z P eip erem przede w szy stk im osobiście, p isa n ie listó w n ie b y ło w ięc p otrzeb n e, p od ob n ie jak w roku szk oln ym 1925/26, k ied y to P rzyboś p rzy g o to w y w a ł się do ostatn iego egzam inu n au czycielsk iego i p rzeb yw ał ch yb a n ajczęściej w K rak ow ie. K ied y jed n ak m łod y poeta w y je c h a ł na posadę n au czycielsk ą do Sok ala nad B u giem (1923— 1925), jego sp otk an ia z P eip erem sta ły się n ie w ą tp liw ie rzadsze, p ozostał w ię c kon tak t k oresp on d en cyjn y, na p ew n o o d w zajem n ion y 5.

1 J. P r z y b o ś , Se n s p o e ty c k i. K raków 1963, s. 137— 138.

* L i s t y Juliana P r z y b o s ia do ro d z in y 1921— 1931. O pracow ał A. P r z y b o ś . K rak ów 1974, s. 62.

4 O p iśm ie tym i o jeg o roli dla aw an gard y zob. T. K ł a k , C za so p ism a a w a n ­

g ardy. C zęść I: 1919— 1931. W rocław 1978, s. 45— 68. Zob. też A. K. W a ś k i e w i c z , „ N o w y k l a s y c y z m ” S te f a n a K o r d ia n a Gackiego. W zbiorze: P r o b l e m y a w a n g a r d y .

K a to w ice 1983.

5 P rzyb oś koresp on d ow ał w tym czasie z P eip erem m .in. w zw iązk u z d ru k iem

sw o jeg o p ierw szeg o zbioru w ie r sz y pt. Ś r u b y , w y d a n eg o w 1925 r. w K ra k o w ie pod firm ą „Z w rotn icy”. Prócz teg o w iadom o, iż P eip er w y sy ła ł w styczn iu 1925 telegram , zaw iad am iając P rzyb osia o sw oim w ieczo rze au torsk im w e L w o w ie — zob. S. Z a b i e r o w s k i , A u t e n t y k i . W zbiorze: J ulian P r z y b o ś . Z y c ie i d z i e ło

L isty P eipera bardzo w y ra ziście ukazują jego ó w czesn ą sy tu a cję jako czoło­ w e g o pisarza aw angardy, jej teoretyk a i przyw ódcy. M iał on ju ż za sobą najb ar­ dziej — ja k się później okazało — tw órczy okres. N a p isa ł b y ł i og ło sił sw oje pod­ sta w o w e tek sty p rogram ow e, n a jciek a w sze w ie r sz e i poem aty, z jego n a zw isk iem zw iązan a b yła „Z w rotnica” oraz w ie le k siążek w y d a n y ch pod jej firm ą. P eip er b ył u zn aw an y p ow szech n ie za „ojca” i „papieża” A w an gard y k ra k o w sk iej — n ieza ­ le ż n ie od zab arw ien ia, jak ie tym ok reślen iom n adaw ano.

W czasie, z k tórego pochodzi w ięk szo ść listó w P eip era do P rzybosia, a w ięc w latach 1927— 1929, sy tu a cja była do p ew n eg o stopnia parad ok saln a i p rzed staw iała się inaczej od stron y autora listó w , od m ien n ie zaś z pun k tu w id zen ia ich adresata. P rzyboś jak o pisarz b y ł d opiero na dorobku i zależało m u bardzo zarów no na m o żliw o ści in d y w id u a ln eg o pu b lik ow an ia, jak i na p isarsk iej oraz organ izacyjn ej p ra ­ cy na rzecz ruchu aw an gard ow ego. P eip er n atom iast dochodził w tym czasie do p rze­ konania, iż A w an gard a jak o grupa p o ety ck a sp ełn iła już sw o je zadanie, a do tego za jm o w a n ie się jej sp raw am i zaczęło kolid ow ać z jego in teresa m i jak o pisarza. W iązało się to n ie w ą tp liw ie z w ew n ętrzn y m kryzysem , ja k i P eip er w tym czasie przechodził. Z au w ażył to przy ok azji sp otk an ia z nim W ład ysław Strzem iń sk i, pisząc do P rzybosia, iż w jego przekonaniu P eip er czy n i „w rażenie człow iek a, który stracił orien tację, stra cił rozpęd. [...] Sam m ów i, że n ow a sztuka rozbita, że jej już n ie m a, i że to dlatego, że n ie b yło i n ie m a lu dzi, a jed n ocześn ie, że now a sztuka ca łk o w icie zw y cięży ła , bo jakiś reporter p ow tórzył gd zieś jedno zdanie P eip era ” e. P eip er po za w ieszen iu „Z w rotn icy” p o sta n o w ił w ięc cały sw ój czas p ośw ięcić w ła sn e j pracy p isarsk iej oraz spraw om osobistym , zw ią za n y m g łó w n ie z jeg o s ta ­ nem zdrow ia. N ie w iad om o, na ile w p ły w a ły n a to rzeczy w iste k łop oty i tru d n ości życia (np. problem y łączące się z p ostęp ow an iem spad k ow ym po śm ierci m atk i i sposobem p row ad zen ia jego sp raw przez n ieu czciw e g o adw okata), na ile zaś roz­ w ija ją c e się procesy ch orobow e, które o b ja w ia ły się z jednej stron y m anią w ie l­ kości i przek on an iem o w y ją tk o w ej w ad ze jego odkryć p oetyck ich , z drugiej zaś — poczu ciem zagrożenia w ła sn ej pozycji, zw łaszcza jako pisarza. J ed n y m ze źródeł o b sesji P eipera i p rzeczu len ia na p u n k cie sw ojej osoby i dorobku p isarsk iego b y ła kradzież jego ręk op isów w czasie p ow rotu do kraju w 1921 roku. Z u p ły w em la t p ostaw a ta u legała coraz w y ra źn iejszem u w y o strzen iu . „Lubił być ta jem n iczy i jak każdy urodzony przyw ódca w ie r z y ł w sw oją n ie o m y ln o ść ” 7 — n ap isał o nim p óźniej J u lian Przyboś.

K orespondencja P eipera n iezw y k le dob itn ie u ja w n ia te jego n a sta w ien ia . M ów i o jego n ieu fn ości i pod ejrzliw ości, doszu k iw an iu się u in n y ch złych i n ieszcze­ rych in ten cji, w reszcie o w ą tp liw o ścia ch co do sen su p o d ejm ow an ia w sp ó ln y ch d ziałań z kolegam i po piórze. E fek tem n iem a l każdej próby w sp ółp racy z n im i b yło b o w iem rozczarow an ie i zaw ód oraz zam yk an ie się w coraz w ęższy m kręgu sam otn ości.

L isty P eipera z w cześn iejszeg o okresu (1927— 1929) u kazują pisarza jeszcze w p ełn i ak ty w n o ści, k rzątającego się w ok ół sp raw literack ich — dotyczących grupy (artyk u ły popu laryzu jące id ee aw angardy) i w ła sn y ch (p rzygotow an ie książek, p u b li­ kacji prasow ych oraz w ieczo ró w autorskich), jak też zajm u jącego się in n ym i sp ra ­ w a m i litera ck im i (A kadem ia L iteratu ry, Izba L iteracka). Przyboś, jak w idać z tych l i ­ stów , od gryw ał w ow ych d ziałaniach istotn ą rolę, b ył w ażn ym dla P eipera partnerem — w sp ó łp ra co w n ik iem i w y k o n a w cą jego różn ych projek tów . P eip er bardzo się lic z y ł z jego zd aniem , zasięgał w rozm aitych spraw ach jego opinii, o czek iw a ł także z jego

• L i s t y W ł a d y s ł a w a S tr z e m i ń s k i e g o do Juliana P r z y b o s ia z la t 1929— 1933. D o druku p rzygotow ał i p rzyp isam i opatrzył A. T u r o w s k i . „R ocznik H istorii S z tu ­ k i” t. 9 (1973), s. 235— 236.

stron y n o w y ch in icja ty w , słu żących p op u laryzacji dorobku ruchu aw an gard ow ego. W ielka w ięc szkoda, że n ie są zn a n e (jeśli w ogóle jeszcze gd zieś istn ieją) listy P rzyb osia do P eipera, gd yż dzięk i nim o trzym alib yśm y n ie w ą tp liw ie p ełn iejszy obraz w za jem n y ch sto su n k ó w obu poetów , d ok ład n iej u ja w n iło b y się zw łaszcza ó w czesn e sp ojrzen ie P rzyb osia na tw órcę aw an gard y i sp raw y b ęd ące p rzedm iotem ich k orespondencji.

P u b lik o w a n e tu listy redaktora „Z w rotn icy” pozw alają n atom iast zorientow ać się p rzed e w szy stk im w jego stosu n k u do P rzybosia. W ydaje się, iż m im o daleko id ącej b lisk o ści id eow ej i p o k rew ień stw a artystyczn ego, P eip er zach ow ał jed n ak w o b ec sw o jeg o n ajb liższego u czn ia i m oże n ajw iern iejszeg o w te d y zw o len n ik a p ew ien d ystan s, w y n ik a ją cy albo z różnicy w iek u , a 10 la t m ogło w te d y m ieć is to tn e zn aczenie, alb o też ze „w styd u u czu ć”, p rzen iesion ego z teorii i p rak tyk i p o ety ck iej na stosu n k i osobiste. S y gn ałam i św ia d czą cy m i o dużej b lisk o ści pom im o d y sta n su b y ły n iek tóre zw roty z listó w („Panie J u lia n k u ”, „całuję serd eczn ie”, „ścisk am serd eczn ie” itp.), a tak że najczęstsza form a podpisu P eip era pod listam i, ogran iczon a p rzew ażn ie do sam ego im ien ia. A le P eip er zatrzym ał się jed n ak w pół drogi i n ie zd ecyd ow ał się na zw ra ca n ie się do P rzybosia po im ien iu . O statn ie listy m ów ią już w y ra źn ie o zw ięk sza n iu się m ięd zy ich autorem a a d resatem p sy ch icz­ n eg o d ystan su , gdyż zarów no fo rm u ły in icja ln e jak i k ońcow e tych lis tó w stają się coraz bardziej k on w en cjon aln e.

P odobny d ystan s w id o czn y jest zresztą także w lista ch P rzyb osia do Jalu K urka, do którego po latach k o leżeń stw a na stu d iach i u czestn ictw a w ruchu a w a n ­ g ard ow ym oraz b lisk iej w sp ółp racy w red agow an iu „L inii” zw racał się poeta n a j­ częściej słow am i: „K ochany K o leg o ”, a jed en raz czytam y naw et: „P anie K o leg o ”, przy czym treść k oresp on d en cji pozbaw iona b y ła ja k ich k o lw iek m o m en tó w oso­ b isty ch 8. W ydaje się w ięc, że w za jem n e k on tak ty p o etó w aw angardy, w ty m ró w ­ n ież i P eip era, ogran iczały się w zasadzie do sp ra w litera ck ich i a rtystyczn ych . Co do P eip era, to na sposób jeg o b y cia oraz d ysta n s w obec b lisk ich sob ie pisarzy zw racał u w agę także Jan B rzęk ow sk i, który przed sw y m w y ja zd em do P aryża przez k ilk a la t sp otyk ał się z redaktorem „Z w rotn icy” p raw ie cod zien n ie. W sw oim w sp o m n ien iu napisał: „G dyby n ie d zieląca nas różnica w iek u , m oże b yłob y się w y tw o r z y ło m ięd zy nam i coś w rodzaju przyjaźni, ch ociaż P eip er u n ik ał tem a tó w o so b isty ch ” ®.

O statn ie spośród zach ow an ych listó w P eipera pochodzą z 1933 roku. J e st to jedna z k lu czow ych dat w dziejach A w an gard y k rak ow sk iej, w tym b ow iem roku przestała w ych od zić „L in ia”, p ism o red agow an e przez Jalu K urka, w yzn aczające drugą fa zę w historii grupy. N ie w iad om o, czy w ok resie w y d a w a n ia tego pism a P eip er k oresp on d ow ał nadal z P rzybosiem , czy też ich k o n ta k ty ogran iczały się już ty lk o do n iezb yt częsty ch spotkań w K rak ow ie, zw łaszcza w latach 1930— 1931, tj. w ok resie p rzygotow ań do w y d a w a n ia „L in ii”. P eip er nie dał się, m im o w ielu prób i u siło w a ń p od ejm ow an ych przez m łodszych czło n k ó w grupy, n am ów ić do w sp ó łp ra cy z tym p ism em i b y ł w ob ec niego bardzo k rytyczn y. W iadom o też, że autor T ę d y p iln ie czu w ał, by n ie b y ło w „L in ii” żadnych w y p o w ie d z i sk iero w a ­ n y ch p rzeciw k o niem u, k ied y zaś doszło do n iep orozu m ień m ięd zy K urkiem a n a j­ b liższy m i w sp ó łp ra co w n ik a m i (B rzękow ski, C zuchnow ski, Przyboś), P eip er u czestn i­ czył w u k ład an iu tek stu ośw iad czen ia p rotestu jącego p rzeciw p raktykom red a k ­ tora pism a, ch ociaż od m ów ił zgody na u m ieszczen ie pod nim sw o jeg o n a z w is k a 10. 8 Zob. listy J. P r z y b o s i a do J. K urka. W: M a t e r ia ł y do d z i e j ó w a w a n ­

g a rd y . O pracow ał T. K ł a k . „A rchiw um L itera c k ie” t. 20 (1975).

* J. B r z ę k o w s k i , P r z e d m o w a . P ię ć d zie sią t lat... W: T. P e i p e r , M y ś li o poezji. P rzed m ow a J. B r z ę k o w s k i e g o i J. K u r k a . K rak ów 1974, s. 11.

10 Zob. w tej sp ra w ie K ł a k , op. cii., s. 230— 233.

N a rok 1933 przyp ad ła też ostra p o lem ik a P eip era z C zu ch n o w sk im (ostatni lis t jej w ła śn ie dotyczy) oraz — w m n iejszy m stop n iu — z P rzy b o siem , która do­ w o d ziła istn ien ia głęb ok ich różnic m ięd zy tw órcą A w an gard y k ra k o w sk iej a jego n a s tę p c a m iu . Z a w ieszen ie „L inii” oraz w sp om n ian a p olem ik a, m ająca m iejsce m n iej w ięcej w tym sam ym czasie, sta n o w iły za m k n ięcie h isto rii A w a n g a rd y kra­ k o w sk iej jako w zg lęd n ie jed n olitej i zw artej grupy. W yraziście u w y p u k liła to ró w n ież długa i za ciek ła d y sk u sja w o k ó ł p u b lik acji Jan a B rzęk o w sk ieg o P o ezja

integralna, w y w o ła n a a rty k u łem L echa P iw ow ara pt. K i e s z o n k o w y p o d r ę c z n i k no­ w e j p o e z j i 12. P o 1933 r. każdy z d otych czasow ych czło n k ó w gru p y p ro w a d ził już

d ziałaln ość pisarską c a łk o w ic ie na w ła sn ą rękę. Z teg o w ięc w zg lęd u d ata roczna o statn iego z zach ow an ych listó w P eip era do P rzyb osia m a w y m o w ę sym b oliczn ą.

W ostatn ich latach przed w ojn ą P eip er sp otyk ał się sp orad yczn ie z P rzyb osiem w K rakow ie, tak że na w sp ó ln y ch w ieczorach autorskich p oetów a w an gard y. Obaj pisarze p rzeb y w a li ró w n ież w e L w o w ie w dram atycznych latach 1939— 1940, później złączył ich na p ew ien czas K rak ów (1945— 1946) oraz w sp ółp raca z ty g o d n ik iem „O drodzenie”. O statnie lata sw ego życia zarów no P eip er jak i P rzyb oś sp ęd zili w W arszaw ie, ale sp otk an ia ich b yły raczej rzadkie i przyp ad k ow e, p o n iew a ż autor

T ę d y już od daw na w y łą c z y ł się z literack iego środ ow isk a. W arto w ię c przyw ołać

na k on iec w y p o w ied ź P rzyb osia, która p rzynosi portret P eipera — czło w ie k a o sa- m otnionago i oddalającego się od św iata:

„Gdy go sp otyk am przygod n ie na m ieście — bo sam n ie p rzyjm u je i n ikogo nie od w ied za — straszy m n ie z początku i sm u ci czas w ry ty głęb ok o w tę tw arz w yrazistą. A le już po k ilk u zdaniach tracę z oczu borsuczą brodę i zan ied b an y strój teg o sam otnika: oczy n ie stra ciły blasku. N a w et w zm ożon y z la ta m i nałóg tajem n iczych uprzedzeń n ie odstrasza już m ojego z n im ob cow an ia. N ie w sp o m i­ n am y, p on iew aż p rzeszłość dla w y zn a w có w »sztuki teraźn iejszości« n ig d y się n ie liczy ła . M ów im y o rzeczach, które p ow in n o się zrobić, ażeby p rzy sp ieszy ć sztukę czło w iek a tak u sp ołeczn ion ego, że co k o lw iek w y ra zi w literaturze, b ę d z ie słu ży ło n o w em u sp o łeczeń stw u ” 1S.

A u tografy p u b lik o w a n y ch tu listó w znajdują się w zbiorze b ogatej k oresp on ­ dencji, adresow an ej d o J u lian a P rzybosia, n ab ytej p o śm ierci p oety od B ro n isła w y P rzyb osiow ej przez M uzeum L iteratu ry im . A dam a M ick iew icza w W arszaw ie (Inw . 655, t. I, k. 1— 61). L isty P eip era za ch o w a ły się na ogół w dobrym stan ie, chociaż n iek tóre z n ich b yły zaw ilg o co n e i pom im o k on serw acji są w n iek tórych fragm en tach dosyć trudno czyteln e. M iejsca n ieczy teln e w lista ch zaznaczono klam ram i, podobnie jak i uszkodzenia stem p li pocztow ych , p o w sta łe w sk u te k od - darcia znaczków , w klam rach tak że u m ieszczono w szelk ie u zu p ełn ien ia p ochodzące od w y d a w cy . P iso w n ię listó w zm odernizow ano, zach ow u jąc jed yn ie w ła śc iw o śc i fon etyczn e, u jed n olicon o in terpunkcję. P od k reślen ia autora, także w adresach , w y ­ różniono spacją. W kom entarzu zrezygn ow an o z o p isy w a n ia form atu k art p o czto ­ w ych, gd yż są one na ogół standardow e, odstąpiono też od p odaw ania in fo rm a cji o w sp om n ian ych w lista ch przedrukach tek stó w P eip era, ograniczając się jed y n ie do w sk a za n ia ich p ierw odruków . B rak ad n otacji dotyczących ad resów i stem p li pocztow ych oznacza, iż k operta n ie zach ow ała się.

11 Zob. artyk u ły T. P e i p e r a O dró żn ien ia i T y l k o ty le! oraz k om en tarze do n ich S. J a w o r s k i e g o w: T. P e i p e r , O w s z y s t k i m i je s z c z e o c z y m ś . A r t y ­

k u ły , eseje, w y w i a d y (1918— 1939). K raków 1974, s. 279— 295 i 571— 574.

12 Zob. przedruk tego a rty k u łu oraz k om en tarzy do n iego w : L. P i w o w a r ,

S z t u k a na gorąco. S z k i c e lite rackie . Z ebrał, op racow ał i w stęp em p op rzed ził

T. K ł a k . K a to w ice 1987, s. 39— 49 oraz 338— 346. 13 P r z y b o ś, op. cit., s. 148.

1

Dessau 1, 7-4-27

Julianowi Przybosiowi

Tadeusz Peiper

Moholy-Nagy 2

Gropius 3

K. Malewicz 4

K artka pocztow a pisana czarnym a tram en tem , adresow ana: „ P o l e n / Pan Jul. P rzyboś / C h r z a n ó w / w o jew . k ra k o w sk ie”. S tem p el oddarty w raz ze zn acz­ k iem . Na od w rocie foto g ra fia L. M oholyego z nadrukiem : „B auhausneubau D essau. W erk stätten b au (1925/26)”.

1 D essau — m ia sto w N iem czech; w latach 1925— 1932 m ieścił się tu B auhaus: p rzen iesio n a z W eim aru u czeln ia a rtystyczn a, założona i kierow an a przez W. G ro- piu sa, w której p row ad zili zajęcia w y b itn i tw órcy zw iązan i ze sztuką now oczesną. P eip er od w ied ził D essau na początku k w ietn ia , dokąd udał się z B erlin a w to w a ­

rzy stw ie K. M alew icza. O sw oim p ob ycie w D essau p isa ł w a rty k u le pt. W B au-

hausie („Z w rotnica” 1927, nr 12).

2 L âszlô M o h o l y - N a g y (1895— 1946) — w ęg iersk i aw an gard ow y artysta, te o r e ty k sztu k i i pedagog. W latach 1923— 1928 b y ł w y k ła d o w cą w B auhausie.

8 W alter G r o p i u s (1883— 1969) — n iem ieck i arch itek t, p rzed sta w iciel k ie ­ ru nku fu n k cjo n a ln eg o w arch itek tu rze, za ło ży c iel i dyrektor B auhausu w latach 1919— 1929.

4 K azim ierz M a l e w i c z (1879— 1935) — ro sy jsk i m alarz p olsk iego pochodze­ n ia, tw órca odm iany abstrak cjon izm u zw an ej suprem atyzm em . W m arcu 1927 p rzy­ jech a ł z L en ingradu do W arszaw y (przebyw ał tu od 8 do 28 III), gdzie o tw a r ­ to w y sta w ę jego obrazów , a n astęp n ie udał się — p raw dopodobnie w to w a rzy ­ s tw ie P eipera — do B erlin a, w k tórym ró w n ież m iała m iejsce w y sta w a jego prac. W zw iązku z p rzyjazd em M alew icza do W arszaw y P eip er og ło sił an on im ow o w „Z w rotn icy” (1927, nr 11) notę pt. M a l e w i c z w Polsce, w k tórej w y stą p ił z pro­ pozycją, by stw orzyć tem u a rty ście w aru n k i sta łeg o pobytu i pracy w n aszym kraju.

2

[Kraków,] 2-9-27

Kochany Panie Julianie,

Wczoraj w nocy wróciłem i wśród korespondencji znajduję Pańską

pocztówkę. Była pisana w czasie, kiedy wyjeżdżałem z K rakowa lub też

byłem już w Krynicy. Bardzo żałuję. Gdybym był ją otrzym ał kilka dni

wcześniej, można by było skombinować jakieś spotkanie w Zakopanem.

Niewątpliwie otrzym ał Pan moje widokówki i mój l i s t 1 i wie, jak chwiało

się każdorazowe miejsce mego pobytu. Trwało to do końca. Jeszcze

w ostatnim tygodniu przeniosłem się z Jaszczurówki do centrum Zakopa­

nego. A i tak to wszystko do bani. Nie jestem z wakacyj zadowolony.

Ale cóż u Pana? Gdzie Pan był, gdzie Pan jest? Gdzie Pan jest, czyli

gdzie Pan będzie? 2 Jest tu dla Pana list z m agistratu katowickiego 3,

może z dobrym rezultatem , więc może będzie Pan ulokowany dobrze.

Niechże Pan zaraz napisze, co z Panem.

Wspomina Pan o kam panii Z w rotnicow ej4. Nie myślałem o tym do

tej chwili. Wiem tylko tyle, że nie może być, jak było dotąd. Pismo wy­

sysało ze mnie mój najlepszy czas ze szkodą dla moich prac osobistych.

Obecnie mam zamiar poświęcić więcej uwagi moim własnym projektom

literackim 5. W każdym razie dobrze by było różne spraw y omówić ustnie,

pragnąłbym więc Pana ujrzeć jak najrychlej.

Ściskam serdecznie

Tadeusz

Równocześnie z tym listem wysyłam listy, które nadeszły dla Pana.

1 W idoków ki te i lis t n ie za ch o w a ły się w arch iw u m Przybosia.

2 P rzyb oś od listop ad a 1926 do 31 V II 1927 pracow ał jako n a u czy ciel k on trak to­ w y w P a ń stw o w y m G im n azju m im . S. Staszica w C hrzanow ie. Od 1 IX 1927 rozp oczął pracę w P a ń stw o w y m G im nazjum im . A. O su ch ow sk iego w C ieszyn ie.

8 B y ła to odpow iedź na p od an ie P rzyb osia z 11 V III 1927, sk iero w a n e do W y­ d ziału O św iecen ia P u b liczn eg o W ojew ództw a Ś lą sk ieg o w K atow icach , z prośbą o za tru d n ien ie na posad zie n au czyciela. F otok op ię tego p ism a za w iera praca K. H e s k i e j - K w a ś n i e w i c z pt. Ś lą s k ie a rc h i w a l ia Juliana P r z y b o s i a („Pra­ ce N a u k o w e U n iw ersy tetu Ś lą sk ieg o w K a to w ica ch ”, nr 264. „Prace H isto ry cz n o li­ te r a c k ie ” 1 .11 (1978), s. 118). P ism o W ydziału O św iecen ia P u b liczn ego z 23 V III 1927, p o d p isa n e w za stęp stw ie w o je w o d y przez E. F arnika, in fo rm o w a ło o p o w ierzen iu P rzy b o sio w i posady n a u czy ciela tym cza so w eg o w gim n azju m cieszyń sk im . O ryginał p ism a zn ajd u je się w zbiorze d ok u m en tów osob istych p oety w M uzeum L iteratu ry im . A dam a M ick iew icza w W arszaw ie, inw . nr 657.

4 C hodzi tu o k o n ty n u o w a n ie w y d a w a n ia „Z w rotn icy”, której ostatn i n u m er u k azał się w czerw cu 1927. O p rzyczynach ostateczn ego jej za w ieszen ia zob. T. K ł a k , C za so p ism a a w a n g a r d y . Cz. I: 1919— 1931. W rocław 1978, s. 42— 44.

5 Prócz pracy nad b ieżącym i tek sta m i P eip er m iał zap ew n e na m y ś li przygo­ to w a n ie do druku zbioru p oem atów R a z (W arszaw a 1929) oraz tom u a r ty k u łó w pt.

T ę d y (W arszaw a 1930).

3

[Kraków,] 9-9-27

Kochany Panie Julianie. W tej chwili otrzym ałem Pańską kartkę i cie­

szę się, że nareszcie możemy się skomunikować. Jestem od tygodnia

w Krakowie. Zaraz po przyjeździe przesłałem Panu do G w oźnicy1 dwa

listy, które tu dla Pana zastałem (jeden z m agistratu katowickiego).

W Gwoźnicy leży także mój list. Nie wiem, czy cieszyć się z miejsca

Pańskiej posady, ale cieszę się z możliwości nietrudnych dojazdów do

Krakowa.

Ponieważ, korzystając z pogody, przeznaczam niedziele na wyjazdy,

proszę o wcześniejsze powiadomienie mnie o zamiarze przyjazdu.

Ściskam serdecznie

K artk a pocztow a p isa n a czarnym atram en tem , opatrzona adresem : „Pan Prof. J u lia n P rzyboś / C ieszyn / S ie n k iew icza 5”, oraz a d resem nadaw cy: „T adeusz P eip er / K rak ów / J a g ielloń sk a 5”. S tem p el p ocztow y n ieczy teln y .

1 C hodzi o G w oźnicę D olną, w ie ś w ó w czesn y m p o w iecie strzyżow sk im , ob ecn ie w w o j. rzeszow skim ; m iejsce urodzenia P rzybosia.

4

[Kraków, 16 IX 1927]

Drogi Panie Julianie,

Przykrości pochodzące z najbliższego otoczenia, a udarem niające

wszystkie moje wysiłki do skupienia się, zmuszają mnie do opuszczenia

K rakowa na jakiś czas. Proszę więc w sobotę nie przyjeżdżać, bo nie

zastanie mnie P an już tu taj. Bardzo mi przykro, że nasze widzenie się

musi być odłożone. Dokąd jadę, jeszcze nie wiem. W możliwie rychłym

czasie otrzym a P an wiadomości ode mnie. Wyjeżdżam w strasznym sta­

nie ducha. W strasznym. W strasznym *.

Ze spraw poruszonych w Pańskim liście najważniejszą w ydaje mi się

spraw a artykułów w „Głosie P raw dy” 2. Z rozmowy z Kadenem odnio­

słem wrażenie, że głównie zależy mu na artykułach. Sądzę jednak, że

jako trzecie czy czwarte uderzenie można by puścić poezję.

Ze „Zw rotnicą” musimy na razie poczekać. Przy najbliższym spotka­

niu omówimy dalszy jej bieg.

Niech Pan wierzy, Panie Julianie, że bardzo żałuję konieczności od­

łożenia naszego spotkania. Ale cóż zrobić.

Myślę o Panu, mówię o Panu i całuję Pana serdecznie.

Tadeusz

Ja g iello ń sk a 5”, i stem p el p ocztow y: „K raków 2, 16 IX 27”.

1 Stan zdrow ia P eip era m ógł być sp ow od ow an y śm iercią m atk i w sty czn iu 1927 oraz jej n a stęp stw a m i. P isarz otrzym ał w spadku m .in. k a m ien icę w B erlin ie, a le sp raw y sp a d k o w e p rzyczyn iły m u sporo kłopotów , na co w ielo k ro tn ie się u sk arżał, także w w y w ia d a ch z la t trzyd ziestych .

8 „Głos P ra w d y ” (podtytuł: „Organ R ad yk alizm u P o lsk ieg o ”) — d zien n ik u k a ­ zu jący się w la ta ch 1923— 1929, zw iązan y z orien tacją san acyjn ą, re d a g o w a n y i w y d a w a n y przez W. S tp iczyń sk iego. Od 1926 r. w y ch o d ził pod je g o red a k cją także tygod n ik o ty m ty tu le, w k tórym p ow ażn ą część sta n o w ił „G łos P ra w d y L itera c k i”, prow ad zon y przez J. K ad en a-B an d row sk iego, p o św ięca ją cy w ie le m ie j­ sca tw órczości m łod ego p o k o len ia literack iego.

5

[Warszawa,] 30-9-27

Drogi Panie Julianie,

Piszę z W arszawy i tylko do Pana, i bardzo proszę o zachowanie

w dyskrecji mojego miejsca pobytu. Pewne sprawy osobiste zm usiły

mnie do wyjazdu z K rakowa i nikt prócz b r a ta 1 i Pana nie wie. że

znajduję się tutaj. Jestem pewien, że mogę liczyć z Pańskiej strony na

ścisłe uwzględnienie mojej prośby.

Czułbym się teraz bardzo dobrze, gdyby nie dolegliwości fizyczne,

następstw o czerwonki czerwcowej i mojej późniejszej lekkomyślności.

Ale miałem trochę dni dobrych i trochę spokoju, tak niemożliwego dla

mnie do zdobycia w Krakowie. Udało mi się więc ubić p o e m a t2, jeden

z obszerniejszych i może ciekawy.

Spotkałem na ulicy Kadena i zapowiedziałem mu rychłe nadejście

Pańskiego artykułu 3. Zapytał jeszcze o mój i jeszcze raz podkreślił, że

pragnie intensyw nej współpracy naszej w ,,Gł[osie] Pr,[awdy]”, w której

oczekiwaniu stara się o przywrócenie dodatkowi dwóch kolumn. Ja

chciałbym rozpocząć artykułem przeciw S kam androw i4, a ponieważ

w połowie października po powrocie Kadena z letniska mam być u niego

z odwiedzinami, omówimy z nim drażliwe możliwości owego artykułu.

Jednakowoż moim zdaniem nie należy ograniczać się do ,,Gł[osu]

Pr[aw dy]”. Trzeba pisać na wszystkie strony, do „Św iata” 5, do „P raw ­

d y ” łó d z k iej6, gdzie się da. Stanowczo wiedzą o nas za mało. Rzeczy­

wistość widziana stąd jest gorsza niż ta, którą widzieliśmy z Krakowa.

Lepiej zrobić kilkumiesięczną przerw ę w wydawaniu „Zw rotnicy”, a za

to pisać na prawo i lewo. Jeśli, psiakrew, kiszki dadzą mi spokój, to

puszczę szereg artykułów.

W pensjonacie, gdzie mieszkam 7, bawi także Rychterówna (recytator­

ka) 8, której rep ertu ar staram się powiększyć o utw ory nas obu.

Trochę czasu poświęcam ludziom literatury. Miałem spotkania ze

Sternem 9, Czyżewskim 10, Janowskim 11 i H erlainem 12. Najwięcej różo­

wości znalazłem w oczach Janowskiego.

A cóż u Pana? Jakżeż Cieszyn? Cóż poezja. Cóż artykuły? Proszę

napisać jak najszybciej, ażebym na wypadek pogorszenia się mojego

zdrowia nie wyjechał przed otrzym aniem Pańskiego listu.

Ściskam serdecznie

Tadeusz

W arszawa, Marszałkowska 41, Pensjonat.

List na podwójnym arkuszu kremowego papieru o form acie 20 X 13, zapisany po obu stronach czarnym atramentem. Na kopercie adres: „Pan Profesor Julian Przyboś / C i e s z y n / Sienkiew icza 5”, adres nadawcy: „Tadeusz Peiper / War­ szawa / Mokotowska 41 / Pensjonat”, i stem pel pocztowy: „Warszawa [...]”.

1 Chodzi zapewne o Wiktora P e i p e r a (1885—1930), adwokata, starszego bra­ ta poety; miał on jeszcze przyrodniego brata, Zygmunta Torlińskiego, syna m atki z pierwszego m ałżeństwa. Również w listach 8 i 12 wzm ianki o bracie dotyczą W iktora Peipera.

2 Nie wiadomo, jaki poemat miał Peiper na myśli.

* Prawdopodobnie chodzi o artykuł Przybosia pt. P r z e c i w f r a z e s o m w po e ty c e . W ysłany tekst najpewniej zaginął, skoro w marcu 1928 w O d p o w ie d zia c h r e d a k c j i („Głos Praw dy” 1928, nr 236) informowano autora: „Nie otrzym aliśm y!!!” W papie­ rach po Przybosiu zachował się list Kadena z 18 V 1928, w którym prosił autora, „aby utrzymać rzecz w tonie krytycznym — nie mogę drukować z tą entuzjastycz­ ną apostrofą dla Peipera. U ważam kompozycję artykułu za w adliw ą”. Zob. K o ­

r e s p o n d e n c ja Juliana P r z y b o s ia w Muzeum Literatury im. Adama M ickiewicza w W arszawie, sygn. 996, t. 1, k. 8. Entuzjastyczne opinie o Peiperze zawierał w łaśnie w spom niany artykuł Przybosia, opublikowany ostatecznie w „Głosie Literackim ” (1928, nr 16).

4 Chodzi najpewniej o artykuł Peipera Poeci bez idei p o e t y c k i e j , atakujący poetów Skamandra, nie wydrukowany ostatecznie w piśm ie Kadena. Tekst Peipera

opublikował „Wiek X X ” (1928, nr 4).

5 „Św iat” — pismo tygodniowe, poświęcone sprawom społecznym, literaturze i sztuce, w ychodzące w Warszawie w latach 1906—1939. Redaktorem pism a był w tym czasie jego założyciel, S. Krzywoszewski.

9 „Prawda” — tygodnik o podtytule: „Niezależny Organ T ygodniow y”, w ycho­ dzący w Łodzi w latach 1925—1935. Redaktorem i w ydawcą był P. Zielina.

7 Chodzi o pensjonat znajdujący się w Warszawie przy ul. M okotowskiej 41. 8 K azim iera R y c h t e r ó w n a (1895—1963) — aktorka i recytatorka poezji, dała do r. 1939 ponad 5000 recitali. Poważne m iejsce w jej repertuarze zajm owała poezja skamandrytów, nie wiadom o natomiast, czy znalazły się w nim również utwory Peipera i Przybosia.

9 Z Anatolem Sternem pozostawał Peiper w kontakcie już od 1921 roku, kiedy to redagow ali w spólnie pismo „Nowa Sztuka”.

10 Z Tytusem Czyżewskim zetknął się Peiper w Krakowie w r. 1921, w spółpra­ cując z redagowanym przez Czyżewskiego awangardowym pism em „Form iści”, później role ich się odwróciły — Czyżewski należał do czołowych w spółpracow ni­ ków I serii „Zwrotnicy” (1922—1923), założonej i redagowanej przez Peipera.

11 Jarosław J a n o w s k i (1903— 1961) — pisarz i dziennikarz, autor zbioru w ierszy S ie jb a tą cz (Warszawa 1923) oraz tomu szkiców krytycznych R e w i z j a na

P arn asie (Kraków 1926), w której życzliw ie w ypowiadał się o Peiperze; pisyw ał też w „Głosie Narodu” o publikacjach Awangardy krakowskiej i o „Zwrotnicy”. Od 1931 roku przebywał w Warszawie, pracując w redakcjach „Tygodnika Ilustro­ w anego” oraz „Naokoło św iata”.

12 Janusz H e r l a i n e (zm. 1973) — pisarz i dziennikarz, w spółpracował m.in. z takim i pismami, jak „Dzień Polski”, „Głos Praw dy”, „Świat” i „Wiadomości L ite­ rackie”.

6

[Warszawa,] 4-10-27

Drogi Panie Julianie,

Dzisiaj otrzym ałem Pański list. Na pierwszy plan wysuwa się w y­

cinek 1. Tych słów nie można zostawić bez odpow iedzi2. Najlepszą od­

powiedzią w ydaje mi się krótkie, potężne w powadze i mocne w logice

zebranie zarzutów wypowiedzianych w Pańskim artykule 3 (a może n a­

wet należałoby włączyć najsilniejsze zarzuty z mojego artykułu 4) i ogra­

niczyć się do stwierdzenia, że M filler]5 na te to właśnie zarzuty nie od­

powiada, mimo iż na prawo i lewo podchw ytuje najbłahsze głosy o sobie.

Gdzie to oświadczenie umieścić? Przydałoby się wydanie „Zw rotnicy”

choćby na 2 kartkach, ale to trudne teraz do zrealizowania. Przychodzi

mi na myśl, że dobrze nadaw ałby się „Ruch Litercki” 6. Kaden zdaje się

nie umieściłby.

Temat Pańskiego a rty k u łu 7 dla ,,Gł[osu] P raw dy” w ydaje mi się

bardzo trafnie obranym. Szkoda, że P an go już nie przesłał do redakcji,

bo Kad[en] stale dojeżdża i m ateriał odbiera. Ja czekam tylko dlatego,

że zaprosił mnie do siebie i chcę z tych zaprosin skorzystać dla omó­

wienia, a właściwie obrony ostrości mojego artykułu. Trafność Pańskiego

tem atu widzę w tym, że nasze artykuły będą pozostawały w w ew nętrz­

nym związku.

wierzę w możliwość realizacji. Jeśli kto, to chyba tylko K urek mógłby

zająć się organizacją takiego pisma. Ale pieniądze, pieniądze.

To ślicznie, że dobrze się Panu pracuje. Trzeba pracować, trzeba do­

brze pracować. I ja, gdyby nie dolegliwości fizyczne, byłbym bardzo

bliski pełnego zadowolenia. Chodzę sobie po ulicach, na których nikt

mnie nie zna, gdzie wszystkich widzę, a nikt do mnie nie podchodzi:

Niechże Pan sobie wyobrazi! Przeszkadza trochę gwar pensjonatowy,

ale czymżeż to jest w porównaniu z niezamykaniem drzwi u mnie w do­

mu 9. W najbliższym czasie mam zamiar napisać kilka arty k u łó w 10,

a potem przejdę do nowego poematu n , którego idea buja już nade mną.

Niechże Pan pracuje równie dobrze jak dotąd i niechże P an pisze do

mnie dalej.

Ściskam serdecznie

Tadeusz

1 Był to w ycinek z artykułem J. N. M i l l e r a P ogrom ca M a u r ó w w z a r a ż o ­

n e j G r e n a d z i e („Wiadomości Literackie” 1927, nr 38), w którym polem izował on z artykułem K. I r z y k o w s k i e g o D oping, r a m i a r s t w o t p e r s p e k t y w i z m („Wiado­ mości Literackie” 1927, nr 129). W polem ice tej znalazł się też następujący frag­ ment: „Ten zgryźliwy i napastliwy w szczegółach ton krytyki p. Irzykowskiego pozwala rozm aitym »rzypieniom« krytycznym w rodzaju p. Suchodolskiego [...] i Przybosia (»Zwrotnica«, nr 11, z 1927) przypinać się w obszczekiwaniu m nie do jego ogona, choć pomoc tego rodzaju zapchlonych Azorków brytan okupić m oże tylko świerzbą i nosacizną”.

2 Przyboś ustosunkował się do tej zaczepki w liście do redaktora „Wiadomości Literackich” (1927, nr 44), w którym odmawiał związku „frazeologicznej publicy­ styki” M illera z krytyką estetyczną, podtrzymywał też zarzuty pod adresem dzia­ łalności tego krytyka, zawarte w jego artykule pt. D em a sk o w a ć! („Zwrotnica” 1927, nr 11).

• Chodzi o wspom niany w przypisie 2 artykuł Przybosia pt. D e m askow ać!

• Nie wiadomo, jaki artykuł miał Peiper na myśli.

5 Jan Nepomucen M i l l e r (1890—1977) — poeta, krytyk i publicysta, autor głoś­ nych w dwudziestoleciu międzywojennym książek Z araza w G ren a d zie (Warszawa 1926) oraz Na ruinach G r e n a d y (Warszawa 1933), w których przeciw staw iał się po­ stawom indyw idualistycznym w imię zasad uniwersalizm u. Początkowo związany z grupą Czartak, był stałym współpracownikiem „Robotnika” i „Wiadomości L ite­ rackich”.

• „Ruch Literacki” — m iesięcznik ukazujący się w Warszawie w latach 1926— 1939, najpierw pod redakcją swego założyciela, B. Gubrynowicza, a następnie P. Grzegorczyka. Z pismem tym ani Peiper, ani Przyboś nie współpracowali.

7 Zob. list 5, przypis 3.

8 Chodzi o jeden z kolejnych projektów nowego pisma Awangardy krakow­ skiej, którego realizacją stała się dopiero „Linia”, redagowana przez J. Kurka w latach 1931—1933.

9 W m ieszkaniu Peipera przy ul. Jagiellońskiej 5 w Krakowie m ieściła się także redakcja „Zwrotnicy”. O panującej tam atmosferze, dyskusjach oraz o odw ie­

dzinach młodych pisarzy i artystów pisał Peiper w Z a k o ń czen iu w T ę d y (s. 403—405). 10 W drugiej połowie 1927 r. Peiper nie drukował w prasie żadnych artyku­ łów, a z w ażniejszych tekstów, jakie ogłosił w pierwszej połow ie następnego roku,

w ym ienić można artykuły P o e c i b e z i d e i p o e t y c k i e j (zob list 5, przypis 4) oraz

O s k a r ż e n i e o b r o ń c y („Głos Literacki” 1928, nr 11).

11 N ie wiadomo, który ze swoich poem atów miał autor na myśli.

7

[Warszawa, 19 X 1927]

Środa

Kochany Panie Julianie,

Spieszę z miłą wiadomością, że otrzymaliśmy z m inisterstw a subwen­

cję 1: 1.000 zł.

Równocześnie wobec zmienionych faktów mogę zwolnić Pana z dys­

krecji, o którą dotąd p ro siłem 2.

Ściskam

Tadeusz

Prawdopodobnie za jakie 10 dni będę w Krakowie. Czy będzie Pan

mógł przyjechać?

List na arkuszu kratkowanego papieru o form acie 20,8 X 12,8, pisany czarnym atram entem po jednej stronie. Na kopercie adres: „Pan Julian Przyboś / C i e ­ s z y n / Sienkiew icza 5”, oraz stem pel pocztowy: „Warszawa, 19 X 27”.

1 Była to prawdopodobnie subwencja z M inisterstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego na w ydaw anie „Zwrotnicy”. Nie wiadomo, czy istotnie Peiper tę sumę otrzymał i w jaki sposób ją wykorzystał.

* Zob. list 5.

8

Warszawa, 28-2-28

Drogi Panie Julianku,

Przesyłając mi list Pański b rat zaadresował go mylnie, nadszedł więc

ze znacznym opóźnieniem, a potem trochę czekał na odpowiedź, nie

z mojej winy, z winy warszawskiego karnaw ału i jego epilogów. Ucie­

szył mnie, bo przecież już dawno nie gadaliśmy ze sobą, a trzeba od

czasu da czasu zamienić słów kilka, mimo że jesteśmy daleko od siebie

i nie możemy mówić z gęby do ucha.

Pyta Pan, nad czym pracuję i co zamierzam. Dotąd nie zrobiłem nic,

nic ze stuprocentową absolutnością. Nieopanowane zygzaki pchnęły mnie

na bok i dotąd nie zdołałem zawrócić ku przodowi, przeczuwam jednak,

że wkrótce papierowy bat osiągnie to, czego ja sam na sobie wymóc nie

mogłem. Myślę o tygodniku, który w połowie marca ma ukazać się tutaj,

a w którym zamierzam pracować intensywnie, może naw et jako stały

recenzent lite ra c k ii. Przypuszczam, że i Pan zechce z tego pisma ko­

rzystać 2, bo o „Zwrotnicy” na razie mowy być nie może, inne pisma

niemal bez w yjątku krajane są przez politykę literacką. Prosił mnie

Pomirowski o współpracownictwo w dodatku „Polski Zbrojnej” 3, Horzyca

o to samo w „Drodze” 4, ale jak tu dawać im cokolwiek, skoro taki K a­

den boi się opublikować artykuł, który mu dawno wręczyłem5, mówi,

że nadstaw ia łba dla mnie, że artykuł wywoła aw anturę, prosi o złago­

dzenia, chce drukować jako artykuł dyskusyjny itd. Przykro na mnie

podziałała ta tchórzliwość sławionego pisarza, to poddawanie się

Derso-naliom i m ałym skrupułom, dlatego tym cieplej myślę o nowym tygod­

niku, choć i tu może należałoby przygotować się na niespodzianki ma­

łości.

Jak długo w Warszawie posiedzę, nie wiem. Chciałbym siedzieć, do­

póki mnie nie zawezwą spraw y krakowskie. W każdym razie w dniu

wyjazdu do Krakowa wyślę Panu telegram i może wreszcie uda nam

się spotkać.

Proszę pisać na poste restante.

Serdecznie pozdrawiam

Tadeusz

i stem pel pocztowy: „Warszawa 2, 29 II 28 14”.

1 Chodzi o „Wiek X X ”, tygodnik w ydaw any w 1928 r. w W arszawie przez S. Zahorską, a redagowany przez S. Baczyńskiego i S. Vincenza. Peiper um ieścił w tym piśm ie tylko artykuł P o e c i b e z i d e i p o e t y c k i e j (zob. list 5, przypis 4).

2 Przyboś z „Wiekiem X X ” nie współpracował.

8 „Polska Zbrojna” — dziennik wychodzący w Warszawie w latach 1921—1939, którego redaktorem i w ydaw cą był R. Kwiatkowski; później półoficjalny organ M inisterstwa Spraw W ojskowych. Pomirowski był w latach 1927—1934 kierowni­ kiem działu literackiego tego dziennika. Peiper z nim nie współpracował.

4„Droga” — czasopismo wychodzące w W arszawie w latach 1922—1927 po­ czątkowo jako dwutygodnik, a następnie m iesięcznik. Założone przez A. Skw arczyń- skiego, wyrażało ideologię obozu Piłsudskiego, po r. 1926 propagowało hasło „sa­ nacji m oralnej”. Peiper nie publikował w tym piśm ie żadnych tekstów.

Б Zob. list 5, przypis 4.

9

Warszawa, 20-5-28

Kochany Panie Julianie,

Odkładałem odpowiedź aż do czasu, kiedy w yklarują się sprawy, cze­

kałem na sytuacje, w których zarysuje się pozycja K adena wobec nas.

Wprawdzie w Warszawie można czekać na takie rzeczy jak na przyjście

kom ety nikomu nie znanej, no ale ostatnio zaszły pewne fakciki, z któ­

rych wyn ika, że Kaden boi się młodych i nowych. Gdy ostatnio Izbowcy 1

proponowali mnie do zarządu Penklubu, od Kadena wyszedł sprzeciw

umotywowany tym, że ja będę pchał w Penklubie najmłodszą literaturę.

Jeszcze gorzej zachował się na W alnym Zgromadzeniu Penklubu, gdy

milczał, kiedy po mojej krytyce składu zarządu, nie zawierającego ani

jednego przedstawiciela nowej literatu ry 2, G o e te l3 i Lechoń starali się

potraktować tę literaturę jako nie istniejącą. Przyszło do bardzo ostrej

kontrow ersji między mną a nimi, której w ynik był ten, że Lechoń przy

nowych wyborach do zarządu otrzym ał najm niejszą ilość głosów i za­

ledwie o 3 głosy więcej niż Wat, a Goetel (który do wyborów nie stawał)

odszedł ze wstydem napiętnow any przeze mnie jako bezczelny. W dy­

skusji poparła mnie tylko M elcer-Rutkowska 4, a „izbowcy” literaccy, jak

Kaden i Irzykowski, milczeli, świnie! Przeciwko Irzykowskiemu już po­

przednio napisałem a r ty k u ł5 za jego brzydką „obronę” młodej literatury,

ale B aczyński6, który ma jakieś swoje indywidualne linie, nie chciał

artykułu zamieścić, uważając go za nazbyt pochlebny dla Irzykowskiego,

mimo dotkliwych razów, jakie zawiera. Nie wiem więc, jak Panu pora­

dzić. Myślę, że najlepiej byłoby zostawić Kadenowi i przypomnieć listow­

nie artykuł, o którym „w ydrukow ał”, że go opublikuje 7. Zobaczymy, co

zrobi. W tym, co zrobi, da się też poznać. Niezależnie od tego niech Pan

inny a r ty k u ł8 prześle Baczyńskiemu, im obszerniejszy tym lepszy, bo on

takie lubi. Stanowisko Baczyńskiego wobec nowej literatu ry nie jest

jasne, poza tym jest to człowiek nieobliczalny, który jest w zatargach

ze wszystkimi swoimi współpracownikami. Ale w każdym razie należało­

by z jego pisma korzystać, jak długo nie okaże się, że to nie jest wska­

zane. Ja artykuł o Irzykowskim staram się ulokować gdzie indziej, bo

uważam, że powinniśmy teraz intensywnie działać artykułam i. Jestem

zdecydowany publikować byle gdzie, choćby w „Głosie Literackim ” 9,

którego jeden num er Panu przesyłam.

No, to i owo Pan już wie. W odpowiednim momencie przyjdzie dalszy

ciąg. Tymczasem serdecznie pozdrawiam

Tadeusz

1 Izbowcy — zwolennicy Polskiej Izby Literackiej, której powołanie — zamiast Polskiej Akadem ii Literatury — proponowali m.in. K. Irzykowski, S. Napierski, T. Peiper i A. Wat. Projekt ich przewidywał w ybieralność członków przez ogół pisarzy, a nie ich nominację przez czynniki rządowe. Dyskusje i spory pomiędzy zw olennikam i i przeciwnikam i Akademii przedstawił obszernie Peiper w liście z 28 III 1928 do J. Kurka. Zob. M a te ria ły do d z i e jó w a w a n g a rd y. Opracował T. K ł a k . „Archiwum Literackie” t. 20 (1975), s. 310—312. Zob. też B. W i n k l o ­ w a , P o lsk a A k a d e m i a L ite r a tu r y . W zbiorze: O w sp ó łc z e sn e j k u lt u r z e literackiej.

T. 2. Wrocław 1973, s. 275—314.

2 Na Walnym Zgromadzeniu PEN-Clubu, które odbyło się 16 V 1928, do zarządu w ybrano E. Breitera, P. Choynowskiego, W. Grubińskiego, Z. Kleszczyńskiego, J. Lechonia, A. Struga, K. W ierzyńskiego i J. W ołoszynowskiego.

8 Ferdynand G o e t e l w latach 1926—1933 był prezesem polskiego PEN-Clubu. 4 Wanda M e l c e r - R u t k o w s k a , później S z t e k k e r o w a (1896— 1972) — poetka, powieściopisarka i reportażystka, autorka m.in. M iasta z w i e r z ą t (Lwów 1924), Ś w i ę t e j k u c h a r k i (Warszawa 1930) oraz książki C z a r n y ląd ■— W a r s z a w a (Warszawa 1936).

5 Chodzi o artykuł pt. O sk a rżen ie ob ro ń cy („Głos Literacki” 1928, nr 11), sta­ nowiący polem ikę z pozycji „młodej literatury” z artykułem I r z y k o w s k i e g o

A k a d e m i a po d d a s z k i e m Iz b y. O d p o w i e d ź na a r t y k u ł Jana D ą b r o w s k ie g o („Robot­ n ik ” 1928, nr 118).

e Stanisław B a c z y ń s k i (1890—1939) — krytyk literacki i publicysta, dzia­ łacz niepodległościowy. Wydał m.in. takie książki, jak S z t u k a w a lczą ca (Lwów 1923), S y t y P a ra k le t i g ło d n y P r o m e t e u s z (Kraków 1924), L o s y ro m a n su (Warszawa 1927) oraz P r a w o sądu (Warszawa 1930).

7 W „Głosie Praw dy” (1928, nr 382, z 25 III) ukazała się następująca odpowiedź redakcji: „Julian Przyboś, Cieszyn. W ydrukujemy jako artykuł dyskusyjny, niechże w ięc sposobi się Pan do zaciętej w alk i”. Nie wiadomo, o jaki artykuł chodziło.

8 Nie wiadomo, czy Przyboś skorzystał z sugestii Peipera, w każdym razie „Wiek X X ” nie drukował żadnego tekstu Przybosia.

9 „Głos Literacki” — dwutygodnik wychodzący w W arszawie w latach 1928— 1930 pod redakcją J. Podhalicza. Jego program zbieżny był częściow o z ideologią grupy Kwadryga, toteż jej przedstawiciele początkowo należeli do n ajaktyw niej­ szych współpracowników pisma. Z Kwadrygą dzielił „Głos Literacki” wrogość wobec poetów i grupy Skamander, co pozwoliło na współpracę z tym pismem poetom Awangardy krakowskiej. Zob. T. K ł a k , C z a s o p i s m a a w a n g a r d y . C z . 1: 191 9— 1931, s. 100—119.

10

Warszawa, 6-6-28

Kochany Panie Julianie,

Przesyłam Panu artykuł przeciwko Irzykowskiemu ł. Dałem „Głosowi

Literackiem u”. Być może z tego na razie złego pisma można by uczynić

coś mocnego, gdyby kilku tęgich ludzi zaczęło z niego korzystać. Przecież

pismo jest w tedy dobre, kiedy ma dobre arty k u ły i mówi prawdę. Zdaje

mi się, że redaktorów „Głosu” można by nastawić na jedno i drugie.

Może by Pan im coś posłał 2, lecz bez [...] przeciwko Millerowi 3, który

zachęcony moim artykułem , też im podobno coś szykuje 4. Pismo Baczyń­

skiego zraża sobie coraz bardziej ludzi, którzy początkowo wierzyli w czy­

stość jego linii, i jakoś nie tworzy dokoła siebie atm osfery sym patii czy

zainteresowania. Nie wiem, czy Pan zna „Echo Tygodnia” 5. Zamieściłem

tam artykuł felietonowy 6, napisany na kolanie, dla zarobku, i wie Pan,

opowiadał mi Herlaine, że w redakcji mówiono o mnie jako o „nowej

gwieździe, która wschodzi”. Tak proszę Pana, trzeba pisać na kolanie, bez

żadnych wymagań wobec samego siebie, a w tedy ludzie są uradowani

i jeszcze dają 70 zł. To straszne, to potworne, to budzi trwogę. Inne rze­

czy dokoła też! Niechże Pan sobie wyobrazi: jestem na tropie nikczemne­

go oszustwa, dokonanego w Penklubie przy współudziale Lechonia

i Goetla. Sfałszowano p ro to k ó ł7 z ostatniego Walnego Zgromadzenia

i przedstawiono tendencyjnie na moją niekorzyść dyskusję, jaką toczy­

łem. W najbliższych dniach zajmę się zdemaskowaniem tej fałszerki. Po­

chłonie mi to dużo czasu i sił, a w dodatku nie mam pewności, czy mi

się to uda, bo jedni unikają wszelkich drażliwych sytuacji, a inni kryją

się wzajemnie. Jednak spróbuję i będzie to chyba ostatnia próba tego

rodzaju. Mam zam iar wycofać się ze wszystkich prac związkowych. To

trudno, z oszustami naw et walczyć nie chcę, zwrócę się do własnych ro ­

bót i niech moje książki za mnie mówią i walczą. Izbą L iteratu ry prze­

stałem interesować się od czasu Walnego Zgromadzenia Penklubu, kiedy

to Irzykowski wobec powątpiewań w istnienie nowej literatu ry — milczał!

Taka jest już moja natura, można mnie jednym powiedzeniem zyskać,

ale też jednym milczeniem stracić. Marnować czas i siły, dobre siły, dla

tych maleńkich ludzi dokoła? Nie warto. Zaczynam pragnąć ciszy.

Myślę często o Panu i, oczekując obszerniejszych wiadomości, ściskam

najserdeczniej.

Tadeusz

1 Zob. list 5, przypis 4.

f r a z e s o m w p o e t y c e (1928, nr 16), Z e s t a n o w i s k a „Z w r o t n i c y” (1928, nr 21) oraz

P o e z j a u s p o ł e c z n i o n a (1929, nr 2), wydrukował w tym piśm ie kilka utworów poe­ tyckich.

* Zob. list 6, przypis 5.

4 M iller nie opublikował w „Głosie Literackim ” żadnego tekstu.

5 „Echo Tygodnia” — pismo wychodzące w Warszawie w latach 1928—1931, redagowane przez W. Grubińskiego i E. Rudzińskiego.

8 Chodzi o tekst pt. Sen („Echo Tygodnia” 1928, nr 12). 7 Zob. list 9.

11

Kraków, 27-9-28

Kochany Panie Julianie. Przesłałem Panu „Głos [Literacki]” z P ań ­

skim artykułem 1. Mimo że odbija w tym piśmie poziomem wnoszonych

spraw i indyw idualnej mowy, redakcja opatrzyła go głupią notatką, ze­

szpeconą w dodatku błędami d ru k arsk im i2. Ale to nie szkodzi, a może

naw et lepiej. Niech odpowiadają 3. Zobaczymy, co powiedzą. A rtykuł po­

staw iony jest stanowczo, z charakterem , tym bardziej więc podnieca do

dyskusji, która — przypuszczam — nie zakończy się na odpowiedzi re ­

dakcji 4. J a też chciałbym wziąć w niej udział, przy czym co do wyboru

mom entu chciałbym zasięgnąć Pańskiej rady. A rtykuł cieszy mnie kilku

świetnym i ujęciami, do których nieskromnie dołączam cały ustęp o No­

wych u s ta ch 5, jedyna chyba dotąd satysfakcja, jaką mi dał człowiek

w Polsce. Sercem dziękuję. Byłoby dobrze dyskusję, którą wywoła a rty ­

kuł, podsycać, bo przecież w tym piśmie mamy możność wypowiadania

naszych myśli przed obcym nam czytelnikiem, którego częściowo przy­

najm niej można by zdobyć. Z początkiem października będę w Warsza­

wie i może uda mi się skłonić Elinównę 6 do pierwszej odpowiedzi na

odpowiedź „Głosu”. Będę tym razem w Warszawie krótko i zaraz po po­

wrocie poproszę P ana o przyjazd do Krakowa. Dobrze? Tymczasem całuję

serdecznie

Tadeusz

1 Chodziło o artykuł Przybosia P r z e c i w fr a z e s o m w p o e ty c e (zob. list 10, przy­ pis 2).

2 Tekst Przybosia poprzedzała następująca nota: „Artykuł ten zamieszczamy jedynie w im ię bezstronności, jaką [!] w ym aga pojęcie strukturalne o poezji. Na artykuł ten odpowiemy w następnym numerze. — Red.” („Głos Literacki” 1928, nr 16, z 15—30 IX).

8 Artykuł Przybosia spotkał się z polem iką ze strony P o d h a l i c z a , który ogłosił pod pseudonimem I. R у o n artykuł pt. W łaśnie p r z e c i w f r a z e s o m („Głos Literacki” 1928, nr 17).

4 W „Głosie Literackim ” rozwinęła się długa dyskusja wokół ideologii „Zwrot­ n icy” i poezji Peipera, w której w zięli udział zarówno jej zw olennicy (J. Jodłow­ ski, M. Jutkiew iczów na i J. Przyboś), jak i przeciwnicy (E. Schürer i S. Wygodzki). Prócz wspom nianych poprzednio artykułów Przybosia (zob. list 10, przypis 2) uka­ zały się w tym piśm ie następujące wypowiedzi: M. J u t k i e w i c z ó w n a , M ari­

n e tt i: P e ip e r (1928, nr 19), J. J o d ł o w s k i , O brona oskarżonego. T a d e u s z P eiper