Kniaźniniana

Wacław Borowy

Kniaźniniana

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 37, 259-272

K N I A Ż N I N I A N A .

I.

N i e r o z p o z n a n y H e j i n a ł

Czaisem i bez wielkiej biblioteki można odkryć albo zidentyfi­

kować jakieś fakty bibliograficzne. Wydarzył mi się taki wypadek

w czasie wojny w podwarszawskim Zalesiu. Mój sąsiad, nie ży­

jący już dziś Zdzisław Ludkiewicz, znakomity badacz polityki rol­

nej, a przy tym czlowiiek o rozległych i bardzo rozmaitych zainte­

resowaniach humanistycznych, w pewnej chwili uporządkował

swoije (uratowane od kwaterujących Niemców) książki i usunął

spośród mich to, co uznał za już dla siebie niepotrzebne. Zapropo­

nował mi, żebym sobie zabrał, co by mnie z tego wyeliminowanego

materiału interesowało. Wybrałem trochę starych gazet, ,m. i. nu­

mer Kuriera W arszaw skiego wydany na dzień 3. V. 1916 r. Prze­

glądając czytane ongi i zapomniane artykuły, zatrzymałem się na

notatce Karola Hoffmana. Poświęcona była bezimiennemu H ejna­

łow i, ogłoszonemu drukiem w pierwszą rooznicę konstytucji majo­

wej. Erudyta z Kuriera W arszawskiego podnosi! wartości literackie

zapadłego w niepamięć utworu i parę urywków z niego cytował.

Niektóre z cytatów były mii znane, choć owego druku z 1792 r,

nigdy mie byłem wiidiział: znałem je dzięki Tadeuszowi Since, który

je przytoczył (w swojej pracy O tradycjach klasycznych A dam a

M ickiewicza, Kraków 1923, s. 27) z autografu Kmiaźniina (zacho­

wanego w Muzeum Czartoryskich pod nr 2223) jako urywki po­

ematu... miigdy nie drukowanego. Urywków tych (Sinfci i Hoffmana)

wystarczało, aby obydwa teksty utożsamić. Hoffman, nie wiedząc

o tym, chwalił Kmiaźniina.

Simko odważnie stawiał hipotezę, że

utwór kniaźmimowski znany był Mickiewiczowi!, choć nie wiedział,

iż utwór ten krążył po Polsce w postaci' druku.

Okazało się, że H ejnał na dzień 3 maja nie uszedł uwagi ani

Estreichera, ani Piłata. Owszem, zarejestrowali go — jeden w B i­

bliografii polskiej (XVIII, s. 184), driugi w książce O literaturze

politycznej Sejmu Czteroletniego (Kraków 1872, s. 192) — oby­

dwaj jako druk bezimienny.

W W arszawie

znalazłem niebawem egzemplarz H ejnału:

w Bibliotece Narodowej: w jej dziale wilanowskim (nowa sygnatu­

2 6 0 W A C Ł A W B O R O W Y

ra: W. 1. 2481, dawna : 24. A. XIV — 7). Jest to druczek im 8-o,

liczący 15 stron. Podany niżej tekst oparty jestt ma tym właśniie egzem ­

plarzu z Wilanowa. Sprawdzenie go z autografem w Muzeum

Czartoryskich w Krakowie wykazało, że między tymi tekstami nie

ma różnicy. Jeden to z nielicznych utworów Kmaźnina, które nie

były przez niego przerabiane.

H EY NA Ł n a dzień TRZECI MAI A 1792

St r of a Î.

B ogu w ie lk ie m u bądź chw ała! O patrzność iego nad nam i. R ozśm iey się, córo Czasu okazała,

W szystk iem i hoża w dziękam i! G dy w o n n ey ziem i sw oboda, W zielon e stroyna n ad zieie, N a p o w ie w tw o ic h zefirów się śm ieie; G dy tw o ie łą k i zdobi p ięk n ość m łoda,

Szum ią la sy , p tastw o pieie:

N iech a y roskoszy tw o im w d zięk om doda I w o ln eg o lu d u zgoda! —

O! k tórey dała dni lu b e M atka w szech rzeczy Przyroda; Jakąż p rzyd aie ci chlubę, Jak że cię św ie tn ie y ustraia

D zień trzeci Maia!

Ant ys t r of a.

U śm iech aiąc się nam zorza, N iebo sk ra siła różane.

U każ, ô Słońce! z ru m ianego m orza W łosy fa la m i spłókane. B lask p rzyiąć tw o ieg o czoła Z łote czek a ią obłoki:

Oto w ich b ram ę w óz tocząc w ysok i, W dzięczne G od zin y w e d le tw e g o koła

, P o m y k a ią św ie tn e kroki. S tań i ogląday. P o lsk a c ie b ie w oła,

P olsk a sw y m sczęściem w esoła. O! k tóryż w idok, i k ęd y T k liw ie y cieb ie u iąć zdoła? W idzisz W dzięczności obrzędy, Co w szy stk ich sercem n atch n ęło

N arod u dzieło.

E p o d a .

Liro! zab rzm iy n ieb io s Pana. C zuię duch ś w ię te y radości, S zczęśliw e g n ący kolan a Przed o b liczem O patrzności: Ta oto z tronu w ieczn ey iasności, C hw ałą sw ey Ł ask i uradow ana; U czucia m iłe n a szey w d zięczn ości,

I czyste p rzyim u ie tch n ien ia Za d zieło sw ego w ey rzen ia .

K N IA Ż N IN IA N A

Czuię w za c h w y c ie drogiey w o ln o śc i Ś w ięto n aszego zbaw ienia! Z sercam i p ałaiącem i C zuię dar n ieb ios; i oczy m oie

K ończą łzy gorzkie sło d k iem i. U ciech p o w szech n y ch zab rzm iały roie Po ziem i, którą ca łu ie sw oboda,

M iłość i zgoda!

*

*

*

St r of a 2.

N iech a y cię P am ięć obudzi, Coś u sn ą ł n a ło n ie ch w ały; T w órco P o la k ó w , dobroczyńco lu d zi,

I w zorze k ró ló w w sp an iały! G dy n asza czułość za tobą, Im b ard ziey cieb ie d aleka,

T ym cpraz tk liw sza , czci p raw o czło w iek a , G dy z "miłą dla tw e y p am iątk i ozdobą

S trzeże go R ządu opieka:

W stań, K azim ierzu! i n a stęp có w p le m ię W yprow adź z sobą na ziem ię, N iech tu cześć w aszą u cieszy M atka na k on iec szczęśliw a J e d n o -m y śln e y dziatek rzeszy: Do w a szey sła w y tęsk liw a ,

Cnót w aszych w zy w a .

A n t y s t r o f a .

Jasn y d zień u nas od cieb ie Z aczął się ch w a ły narodu: Ty, iako zorza w poranku na n ieb ie,

W odzem św ietn eg o zaw odu! K tórym J a g ie łłó w ciąg złoty, R ozsu w aiąc się szeroko,

W idzieć sw o b o d n y m d ał p yszn e dnia oko: Z łączyw szy serca i kraie i cnoty,

S tan ął w p ołu d n iu w y so k o . A le za W azów , k ied y się zach m u rzy

U pał ku grom om i burzy; S trzał m ężó w pęk się rozleci W ok rop n ey w ich rów n iezgod zie. Ł y sn ą ł orężem Jan trzeci: Słońca to tw ego, Narodzie!

Ł y sk na zachodzie.

E p o d a .

N ęc ohydna, noc szalona, O ćm iw szy zu ch w ale grzych y, Spadła w ich ra m i kręcona W odm ęt nierządu i pych y. G dy so w y h u czą, śp i O rzeł lichy; U fn ość go ślepa i zdrada podła W obce m y ś liw y c h sieci p rzyw iod ła.

O w id m o cięż k iey srom oty, B ez sił i św ia tła i cnoty; N iech tw o ia p am ięć serca n ie rani!

W A C Ł A W BOROW Y

My, obudzaiąc czas złoty, O brućm y teraz k u n aszey sła w ie

P race, starania, usłu gi.

D zień św ita n o w ey m ądrości spraw ie: Oto zaiaśn iał w n aszym ST A N ISŁ A W IE

K azim ierz drugi.

St r of a 3.

K ied y B óg potrąci srodze N aród olśn ion y sw y m blaskiem : Ś lep ym zostaw i nam iętnościom - w odze.

P od ich sw y w o lą i w rzask iem N ik n ie m oc praw om odięta, G iną w io sk i, m iasta płoną: Od łez i k rzy w d y przed hordą szaloną U chodzi w niebo S p ra w ied liw o ść św ięta;

A za nią, p u styń źw ierzęta P rzem y sł i praca zo sta w u ie błędom ,

I n ocn ey b urzy przepędom . N ad sterczącem i głazam i P orasta nik czem n ość harda, Z ginana zew sząd w iatram i: O kryie gruzy dzicz tw arda,

I obca w zgarda.

Ant ys t r of a.

A le, k ied y się dokona

D łu g ie n iew in n y ch cierpienie; Z eszłe im P ra w d ę ze sw oiego łona.

N a b o sk iey córy prom ienie, Z w ięzó w oćm ion ey gnuśności Z ryw a się D usza w ysoka: O padnie z oczu przesąd ów pom roka, U cich n ąć m uszą w sty d n e nam iętn ości.

Pod h a słem S p raw ied liw ości, Serca i siły w ied n ą łącząc sforę,

Czyni rozum , cnota gore. O żyw ion duchem M ądrości, B liźn i b liźn iego poznaie;

W zw iązk ach b ratersk iey m iłości R ęka się ręce podaie,

I naród w staie.

l i po d a .

W itaycie, zacn i M ężow ie! Ś w ięte nam w asze im iona. Cześć w am i sła w a i zdrow ie! O yczyzna przez w a s dźw igniona! D uch nieb ios w pośrzód w aszego grona O gniem , co czucia w y so k ie w zn iecił, Serca w am zaiął, m y śli rozśw iecił.

Zgoda z od w agą złączona S tary błąd w ie k ó w zam aże: Ze m g ły uprzedzeń, z sid eł obłudy,

Przez w aszą cnotę i trudy B oska się m ądrość ukaże.

K N I A Ż N I N I A N A 2 6 3

Ś cian y m ieszk ań ców te y w o ln e y ziem i B ęd ą w a sze zdobić tw arze: Cnót o p iew acze, d zieiów pisarze, W ieńcam i coraz u m aią św ieżem i

W asze ołtarze!

$ $ $

St r of a 4.

0 ty , k tórem u cierniam i Z ew sząd op lotszy koronę, Obca się przem oc rozw odziła z nam i;

Z em k n ą w szy razem zasłonę, B ó g tw o ie rany osłodził, 1 oyca z d ziećm i pogodził. P ostęp u y, z chlubą lu d zi przyiaciela, N a czele m iłe y n am i tob ie R ady,

W ień cem otoczon w esela: N au k ę K rólom i św ietn e im ślad y

T w o ie podadzą przykłady.

P row ad ź z sobą w dzięczn ość ludu, G dzie B ogu ślub okazały

Z abrzm i pam ięć iego cudu, Ł ącząc z tobą naród cały

W k o ściele ch w ały.

Anl ysl rof a.

G dzie serca n iesie sw oboda, R zu caycie k w ia ty , ô dzieci! D la w a s to p ięk n a śm ieie się pogoda,

W aszym u żytk om dzień św ieci. L u b ey O yczyzny nadzieie! D la w a s radosne łz y le ie Ta czu łość m atek , która m ięd zy nam i H onor i m ęstw o w zn iecaiąc gorliw a,

U w ień cza zgodę w dziękam i: C nota ich w sob ie dni w aszych u żyw a,

I w a szy m sczęściem sczęśliw a. R zu caycie k w ia ty , ô dzieci! Id zie dusz naszych ofiara, Co ś w ię ty ogień w nas n ieci: G dzie czysta oyców i stara

P row ad zi W iara.

E poda.

Ju ż z całą tronu ozdobą S ta n ą ł na p olu w d zięczn ości C h lu b n y K ról lu d em i sobą, O toczon strażą m iłości.

BOŻE! S k iń czołem z tw e y w ysok ości, Oto n asz O ciec, p rzeięty tobą,

G dzie m a tw ó y słyn ąć cud n ieśm ierteln y, K a m ień zakłada w ęg ieln y .

R u szm y n arzędzia gotow e W ydać serc n aszych dow ód naczelny;

Sp iesząc cio sy m arm urow e, N arodu w zn ieśm y budow ę.

W A C Ł A W BOROW Y

W y, godząc z kraiem duch W atykanu, S p iew a y cie, lu d u pasterze!

W cnotach oyczyzn y, i w o y có w w ierze, Szan ow n i św ia tłem i św ięto ścią stanu,

Ś p iew a y cie Panu.

St r o f a 5.

On lo ty m ocarzów harde U p lą ta ł w ciernie, i skręcił; A zd ią w szy w ięzy i słab ości w zgardę,

L itość nam sw o ię p o św ięcił. On sk rytych w yrok ów szalę, K tórą p rzew aża narody,

W ziął ręką Ł aski, a przez ducha zgody I cn oty św ia tło n a szey p od ał chw ale.

W ionął, od żyiem w zapale: Ł ysnął, a naród głos iego zrozum iał,

I św ia t się w k oło zadum iał. M iłe m u czyn i sp óyrzen ie O yczyzny w d zięczn ey odroda: Z esłana z n ieb io s pogoda S ieie na lu b e p sczół brzm ien ie

J asn e p rom ienie.

Anl y s t r of a.

Jakaż to chm ura z pułnocy, Z aym uiąc la sy zielone,

C iężka, i z grom em p osu w a sw e y m ocy Skrzyd ła w ich ram i niesione? J a k iey że d u m y to brzem ię P n ie się na n iebo, i z końca P u sty ń sw y ch ciągn ie do naszego słońca J ak ież tam w arczą na sczęśliw ą ziem ię

C zarne duchy, n o cy plem ię? — K to śm ie sw obodom tego ludu grozić?

K to prace burzyć czci-god n e, I n asze k w ia ty ch ce mrozić? C zyie tam serce w yrod n e N a łon o M atki sw ob od n e K rw i n a szey żąda, i z lichą

Targa się pychą?

Ep o d a . O M atko m ila i droga!

Co ty lk o czuiem , co m am y, Przed ok iem serc naszych B oga * T w o iey obronie sk ład am y. Czy są tu iędze, bosk iego cudu N iew d zięczn e darom? ięd ze otchłani, D rżąc na ten zapał w o ln eg o ludu,

D on ieście w a szey tam pani: Że bez ie y starań i trudu, S zczęśliw y N aród zn alazł w iedności

R zeteln ey dobro w oln ości: Że m łodzież iego żarliw a

K N IAŻ.N1NIANA 2 6 5

O yczyznę kocha; w re w n iey k rew cnotą: Ostra broń w ręku i m ściw a: Że g w a łt odeprzeć czeka z ochotą, I n ie da so b ie w yd rzeć w śrzód pożaru

B osk iego daru!

II.

W p a m i ę t n i k u u c z n i a l i t e r a c k i e g o

Był taiki w XVIII wieku literat: Ignacy Jaksa Bykowski. Pisał

powieści — z określeniami jak „szwedzka“, „sabaudzka“, „rosyj­

ska“ — dla odmiany: „moralna“ itd., — pisał wiersze (Nocy

wiejskie, W ieczory wiejskie itp.), pisał komedie, „oipery“, tłumaczył

autorów francuskich, angielskich, rosyjskich ii in. W Estreicherze

figuruje koło trzydziestu jego pozycji bibliograficznych, a wiele je­

szcze zostało prac wykończonych w rękopisie. Został m. i. ciekawy

pamiętnik

(dziś własność p. Jana M ichalskiego),

na

którym

głównie oparty został jego życiorys w Polskim Słowniku B iogra­

ficznym ( I i i , s. 162), opracowany przez p. Tadeusza Turkowskiego.

Był to równolatek Kmiaźnma: urodzili się obydwaj w r. 1750.

I edukację zaczyniał Bykowski podobnie jak Kniaźmin: u jezuitów.

Był u nich zresztą krótko, a późniejsze jego koleje były już bardzo

różne od kmlaźmiinowisfcich. Rodzima przeniosła go do pijarów

(w W itebsku!). Potem trochę gospodarował, próbował palestry.

Młodo wziął udział w konfederacji barskiej. Rychło jednak uszedł

przykrości figurowania na kartkach D ziejów głupoty w Polsce

i zmienił orientację na zupełnie przeciwną. Wstąpił do wojska ro­

syjskiego i odbył pcd RumŁancowem i Suworowem kampanię tu­

recką w' r. 1773. Schorowany osiadł w kraju i oddał się pracy lite­

rackiej. Podpisywał się: „Ignacy Bykowski, porucznik wojsk rosyj­

skich“ (wyższej bowiem rangi nie osiągnął). W r. 1794 spotkał

się z jakimiś przykrościami, ale dostał „salwogwardią od J. O.

Xoin Repnima“, która go „skutecznie... ochraniała“. Spisał pamięt­

nik w r. 1806. Żył jeszcze w 1808 roku.

Brat jego Tadeusz był komisarzem Czartoryskich w Wołczy­

nie. Odwiedzając go zetknął się Bykowski w r. 1778 z Kniiaźnimem.

Choć nie górujący wiekiem, ale mający już za sobą dłuższe do­

świadczenie pisarskie, poeta witebski udzielał początkującemu li­

teratowi rad i wskazówek. Opowiadali) sobie też -nieraz nawzajem

„przypadki życia“. Marzycielskiego autora E rotyków, które wła­

śnie ,w tym czasie powstawały, podbijał przyszły grafoman grą

na teorbaniie i chłonną a skupioną uwagą, z jaką go słuchał. Wy­

tworzył się między niimi ma czas jakiś stosunek jakby mistrza

i ucznia. Różnice zapatrywań politycznych przyjaźni nie przeszko­

dziły. Przy rozstaniu ofiarował Kniaźmin Bykowskiemu album do

wpisywania wierszy i na jego czele umieścił oidę do niego zwróconą.

Oto własne słowa Bykowskiego (s. 8—9 jego rękopisu): „Ba-,

wiąc się w W ołczynie przy Xięciu Adamie Czartoryskim1, Generale

2 6 6 W A C Ł A W BOROW Y

Ziem Podolskich, w roku 1778 *), zabrałem znajomość y przyjaźń

z Franciszkiem Knia żninem, przy iego dworze będącym,. Dowcip

iego wysoki, grzeczność uymuiąca, y charakter łagodny pociągały

mie gwałtownie do weyśoia z mim w ścisłą przyiaźń, tym bardziey,

gdy on sam tego szukać zdawał się, a tak oin mi zaw sze czytywał

kawałki swych wiersizów, których z uniesieniem się słuchałem, a ia

nawzaiem grywałem mu na teorbanie, co on mocno lubił. Zaczołem

potym pokazywać mu niektóre kawałki piiism moich, poprawiał nie­

które omyłki, y zaiczoł zachęcać, żebym sie doskonalił w Poezyi,

ofiairuiąc w tym mnie pomoc swoią, iakikolwiek wiięc posiadam ta­

lent pisania, winieniem temu iedynemu przydaicielowii moiemu, któren

wskazywał mnie błędy y sposob pisania, pokazywał wzory z pism

różnych ; co było naypiarwszym powodem silnego uięoia się -moiego

do Poezyi. Czasem opowiadał mi niektóre przypadki życia swoiego :

iak mniemaną woikacyą zaięty wstąpił do Zakonu Jezuitów w trzy­

nastym roku, dziecinnym powodowany uczuciem; iak w tym zako­

nie naypięknieyszy wiek życia swoiego marnie strawił, na czczych

marzeniach, y tam wzrok stracił pisząc czasem po całych nocach.

Odieżdżając z Wołczyna do Warszawy dał mnie na pamiątkę przy­

jaźni Xiążikę oprawną, z papierem niepisanymi, ażebym w nią Poezye

moie wpisywał. N a czele tey Xiiążki, wiersz dla mnie napisał“.

A oto sam wiersz wedle odpisu adresata w pamiętniku :

n aysłod szem c h w ile m łodości p rzepędził

y w te y y w o w e y lat zn ik łych od m ian ie — tyłk om sie w ęd ził. Ach! jak n iezn ośn a dla te y m y śli m ęka!

co w zla ta w o ln ie, rada sw e y sw obodzie,

tu zaś u sta w n ie p od ległość ią ’n ęk a — y przykrość bodzie. la k w ięc szczygiełek , na lep u łow ion y,

biedzi się w posrzod przykrego tarasu

y w te, y w o w e chcąc u lecieć strony — drze się do lasu, Lub ia k na w zgórk u b ru n atn y fio łek

gdy n iem a rosy, a S ło ń ce zb yt grzeie,

usycha, w ięd n ie, a ch yląc w ierzch ołek — pada y m d leie, Так y ia w sam ym m ego w ie k u k w iecie,

g d y przykrość m artw i, a szczęście n ie służy,

p raw ie n ie czu łem , iżem ż y ł na św ie c ie — w tę sk liw e y nuży. P ókim , Ignacy, b y ł w latach dziecinnych,

a m iałk i u m y sł z o sta w a ł w ciem nocie,

p otym b y ł k o n ten t z rozryw ek n iew in n y ch — w lu b ey prostocie. A ż gd y p o w o li rozum sie p rzećw iczył,

a przykrość żółć sw ą m ieszała w nauce,

w liczb em sie odtąd ob łu d n ych p o liczy ł — odtąd sie sm ucę. M uzy m n ie tylk o w sp ieraiąc ob ficie

gust m óy K astalsk im sy c iły n ektarem ,

oneć m i przykre zasład zaią ży cie — tch n ę onych darem . ') N ie w 1770, jak p isze p. T u rkow ski w P. S. B.! (W . B.).

K N I A Ż N I N I A N A 2 6 7

Z N atu ry łon a w ypuszczon na Z iem ie, sw ob od n em m yśli na Parnas obrucił,

przyrzekła K lio w ziąć m n ie za sw e p lem ie — bym przy n ie y n u cił. P o m n ę iak n iegd yś na Z ielon ym brzegu

nayprzód poznałem córki M nem ozyny

tam k ęd y W idzba w dw oistym u b iegu — w pada do D ź w i n y 1). N a p ok lask onych y ch ęci p rzych yln e

p oczołem nucić w ted y raz n ayp ierw szy,

w ten czas p ow ziołem p rzed sięw zięcie p iln e — y gu st do w ierszy . Y skorom tylk o p rzy sta ł do P arnassu,

próżnościom św iata oddałem w a letę.

T u szył m ieć ze m nie od tam tego czasu — W itebsk p oetę. O dtąd w y gorycz słodzicie, Parnaski;

skoro do W aszey zab aw y przysiędę,

ż y ię spokoyny, y żyć z w a szey ła sk i — w am słu żyć będę. B y n ie w asz n ektar m o ie słod ził trudy

y n ie w asz czasem brzęk m ie rozw eselił,

m ożeb ym daw no po an gielsk u z n u d y — w łeb sobie strzelił.

Wiersz niewątpliwie autentyczny (Bykowski by takiego mie na­

pisał), a jakiejż wartości biograficznej ! a ostatnie zwrotki jakże

nam uzupełniają oblicze Kniaźniimu humorysty!

Bykowski cytuje jeszcze fragment innego wiersza o podobnym

diokumentarycznym znaczemiiu. Tak samo jak pierwszy miał on wy­

niknąć stąd — wedle słów pamigtnikarza — „żeśmy sobie na-

wzaiem przypadki życia naszego oie raz opowiadali, zastanawiając

sie nad edtuikacyą naszą (iak pod ten czas była) nie rozsądną; też

nad sposobem myślenia owego wieku; nad przesądem, zabobonem,

fanatyzmem iitd., co wszytko przeszkadzało piszącemu mieć czyste

y wysokie wyobrażenie o każdey rzeczy..., napisał on takoż o swoim

powołaniu do Zakonu kilka strof, które tu kładę“. Oto owe strofy

(podobnie jak poprzednie powtórzone z zachowaniem ortografii

Bykowskiego) :

D ziecko nabożnym złudzone przesądem , pęta p rzyiołem w b rew idąc naturze;

błąd ten zb a w ien n y m u k ry ł sie obrządem — w Ś w iętey posturze. D uch m óy y ciało oddaine w n iew o lę,

przykre sam na sie w ło ży łem kaydany;

chcąć n ie chcąć sm utną u cierp iałem dolę — w ięzie ń sp ętan y. Choć sie w zd rygałem tam czu ciow n atury,

czuć jed n ak w yższą m u siałem potęgę,

która, w srzod ciem n ey m ierziła klau zu ry — prozną p rzysięgę. W tak ow ym stan ie, ktoż w e só ł zostaw a,

gdzie m y si sie w ah a, a n am iętn ość kłuci;

n ie zgładzą żadne h am u lce y P raw a — w ew n ętrzn ey chuci — itd. ‘) W W itebsku gdzie b y łem w k o n w ik cie u Piarów ; tam y K n ia ź- nin do szk ół chodząc u J ezu itó w w stą p ił do tegoż Zakonu ( P r z y p . B y ­

268 W A C Ł A W BOROW Y

„Itd“ napisał Bykowski. Szkoda, że пае podał całego wiersza.

Ale i za to, co przytoczył, wiirmiiśmy mu wdzięczność. Cokolwiek

można powiedzieć krytycznego o działalności pisarskiej Bykow­

skiego, zachowaniem tych wierszy Kmiażnina niewątpliwie się lite­

raturze ojczystej z a słu ż y ł1).

III.

I n e d i t a z r ę k o p i s u nr 2223

Jak wiadomo, w ostatnim okresie żyd a Kniaźnin zebrał pra­

wie wszystkie swoje utwory,

raz jeszcze je

przeredagował

i w zmienionym układzie przepisał. Tak powstały dwa tomy, wy­

pełnione równym, ślicznym, drobniutkim maczkiem (po dwie ko­

lumny na każdej stronicy), które dziś — w czerwony safian opraw­

ne — mieszczą się jako rękopis nr 2223 w bibliotece Muzeum

Czartoryskich w Krakowie.

Znawcom drukowanych dzieł Kmaźniina wcale nie łatwo od­

szukiwać dobrze nawet pamiętane utwory w tym niezwykłym auto­

grafie — mimo że pedantyczny poeta nie poskąpił ii tutaj dokład­

nego „pocztu rzeczy“. W szystko tu bowiem ugrupowane inaczej,

dawne przemieszane z nowym, wiersze kilka razy publikowane z zu­

pełnie mie ogłaszanymi. Liryka, które w wydaniu zbiorowym 1787 r.

dzieliły się klasycznie na cztery księgi, tu rozrosły się do k siąg dwu­

nastu 2). F. S. 'Dmochowski, który pierwszy z tego autografu korzy­

stał dla siedmiołomowego wydania

D ziel

poety

(W arszawa

1828— 29), pozostawił (słusznie) dawne Liryka w dawnym układzie

czteroksięgowym, z ndednukowanych za ś utworzył nowy cykl pod ty­

tułem O dy z pośmiertnych rękopisów wyjęte. Cykl ten podzielił Dmo­

chowski także na cztery księgi i poszczególne.„ody“ w nim ponu­

merował, ale ami ten układ, ani numeracja niic nie mają wspólnego

z intencjami Kmiaźmiina z lat pracy nad autografem-summariu-

szem *).

Niektóre utwory — ze względu na bardzo aktywną już wte­

dy w Warszawie cenzurę carską — mógł Dmochowski drukować

tylko w skróceniu. Tak np. w wierszu Do Z gody, na sejm 1788

(u Dmochowskiego I 15, w autografie VI 4) trzeba było opuścić

cały ustęp o przewrotnym rządzie carskim (zakończenie strofy 6

i całe trzy strofy dalsze) :

') S erd eczn ie d zięk u ję p. Jan ow i M ichalskiem u, w ła ścicielo w i rę­ kopisu, który się zgodził, b ym w szy stk ie te w iersze z p am iętnika B y - k o w sk ieg ę o g ło sił (IV. B.).

s) M. i. i He j na ł zo sta ł tu w łą czo n y — jak o oda 1 k sięgi V III.

3) F. S. D m och ow sk i k orzystał i z in n ych rękopisów . Z am ieścił np.

K N IA Ż N IN IA N A 2 6 9

Jakim że ciosem n ie rozranił serca Stróż naszych sw ob ód i gorzki szyderca?

On n as na sieb ie rozburzył. C hytrze gin ą cy m podchlebny: On n am sąsiad y zachm urzył N a rozbór z sobą haniebny; I żeby d zieci z ich o jcem pok łócił, Styr pod sw ój ukaz i praw a p rzew rócił.

U śp iw szy ptaka sw obody, Skrzydła w przód u cią ł orlęce: Tu w b łęd a ch ciem nej n iezgod y O czy nam odjął i ręce;

A św ie tn y naród gdy zgubie przeznaczy, P o w lek ł nas w sty d em i chm urą rozpaczy.

P rzecież tę chm urę B óg zsu n ął Z upokorzonych na harde! Za ogn iem zem sty grom runął Na w z n io słe gm achy i tw ard e. O błok zaś jego w y ja śn ił nad zieję, Co się ku sy n o m W olności rozśm ieje.

W innych wierszach trzeba było robić przynaj mniej drobniej­

sze poprawki. Tak <np. w zakończeniu strofy 5 ody D o Boga

(Dmoch. II 11; autogr. VII 14) nie można było wydrukować słów

K m azm na: „I na Ojczyzny zdrajcę“ ; trzeba je było zamienić

(przeinaczając rytm): „ N a niewdzięcznika1 ii zdrajcę“ ! Podobnie

w strofie następnej (ostatniej) „Lepsze od Ojców plemię“ zamie­

nione zostało na: „Cnotliwsze plemię“. W wierszu D o Hiac. Fre­

drą (Dmoch. IV 21; autogr. X 13), poświęconym porównaniu cza­

sów rozbiorowych z czasam i „potopu“ za Jana Kazimierza dwu­

wiersz :

W podobnym jak dziś opłakana stan ie P olska na sw o je czekała skonanie —

musiał być przerobiony i przybrał taką postać:'

N asza ojczyzn a w op łak an ym stan ie Już, ju ż na sw o je czek ała skonanie.

Trzeba też było usunąć słowa o elektorze pruskim, najwidocz­

niej uznane za niedyplomatyczne :

A stary zdrajca, co zaw sze m ia ł kłam ać, U patrzył c h w ilę z h ołd u się w yłam ać.

Niektóre utwory trzeba było z powodów cenzuralnych całko­

wicie pominąć, jak omówiony tu już H ejnał, jak wiersz Do ojczy­

zny (aut. IX 16), wiersz N a rewolucją 1794 (aut. IX 13) ‘), Odę do

Tadeusza K ościuszką (aut. VIII 1 3 ) s) i; in. W yliczył te wiersze

ł ) O bydw a ogłoszon e d opiero w książce Wł. W łocha P o l s k a elegia

p a t r i o t y c z n a w e p o c e r o z b i o r ó w , K rak ów 1916, s. 126, 30.

2) U ry w ek z tej ody p rzytoczył z jak iegoś odpisu (O ssol. 551) Wł. J a n k ow sk i (F. 1). Kni aź ni n, Para. Lit. 1904, s. 374).

2 7 0 W A C Ł A W BOROWY

Ludwik Kalisz w swojej cennej pracy Liryka K niaźnina a poezja

klasyczna ( P am . Lit. 1924—25, s. 43).

Kalisz wymierni! też kiilka limych utworów pominiętych przez

Dmochowskiego i wyrazi! przekonywające przypuszczenie, że ich

pominięcie „należy uważać za prostą pomyłkę wydawcy“ : pomył­

kę, która zresztą w mikro - к ali graficzny m lesie rękopisu nr 222 3

łatwo każdemu się mogła wydarzyć.

Od ogłoszenia pracy Kalisza minęło lat dwadzieścia trzy,

a inedita kmiaźniinowsikie (pozostały ineditami. Jest to duże zanied­

banie. Cały autograf Kiniaźmima powinien być dokładnie zbadany *).

(A przy okazji, dodajmy, powinna być uporządkowana bibliogra­

fia poety, dziwnie dotąd nieszczęśliwa 2).

Przykładowo1 podaję tu dwa wiersze, reprezentujące dwie gru­

py pominięć Dmochowskiego,

Marsza P olski (aut. VIII 11) nie­

wątpliwie nie m ógł ogłosić z powodu trudności stawianych przez

cenzurę; komplementową odę D o St. Trembeckiego (aut. II 13)

opuści! pewno przypadkiem.

MARSZ PO L SK I W iara, do broni, honor i sław a! Ś w ięćm y rząd kraiu i sło w a boże. S łu ch ajm y króla: on stróżem praw a, On n am n ad p raw o kazać n ie m oże. C zerpaiąc ch w a łę z iasn ego źrzodła, Żyi z nam i, cnota P o la k ó w stara! P recz od nas zdrada, precz m y śli podła: N asza rzecz honor, nasza rzecz w iara. K to śm ie na w o ln e natrzeć pałasze? Czy sw óy, czy obcy nam go sprow adzi, N im on nam w yd rze sw ob od y nasze, Z b ezbożnym rodem ta broń go zgładzi. O yczyzno droga! O yczyzno m iła!

U fa y tym p iersiom w k ażd ey potrzebie. Ten oręż w ręku, ta w d u szy siła, Iedna jest tw oia, druga za ciebie!

') Ile z niego m ożna w yd ob yć dla ch arak terystyk i p oety, pokazał n ied aw n o na jed n ym p rzyk ład zie O d y d o w ą s ó w T adeusz M ik u lsk i w e w zorow ej m eto d y czn ie i pasjonująco napisanej rozpraw ie N a d t ek s t a mi

Kni aź ni na, I (W rocław 1947, P r a c e Wroct. T o w. N a u k . ) .

2) E streicher n ie w y m ie n ił W i e r s z y z 1783 — n aw et w su p lem en ­ tach (u fam I n d e k s o w i a l f a b e t y c z n e m u do „d o d a t k ó w “ Es t r e i c h e r a , z e ­

s t a w i o n e m u przez M arię D em b ow sk ą-W od zin ow sk ą i w yd . na p o w ie ­

laczu w W arsz. 1942). A znam dw a egzem plarze tej książki: jed en jest u C zartoryskich w K rak ow ie, drugi b y ł (czy ocalał?) w B ib lio tece P u ­ blicznej w W arszaw ie. N a jn iefo rtu n n iejsze są też przy op isie E r o t y k ó w

d yw agacje h isto ry czn o -lite ra ck ie E streichera (oczyw iście: s y n a ). K o r­ but, u k ład ając rozdział o K n iaźn in ie, okazał w ięcej chyba niż k ie d y ­ k o lw iek indziej roztargnienia: n ie w sp om n iał w c a le o w y d a n iu w ile ń ­ sk im P o e z y j z r. 1820, zaw artość w y d a n ia 1787— 88 źle opisał, n ie ostrzegł, że brak w n im n ie ty lk o erotyk ów z 1779 r., ale i w ielk iej czę­ ści W i e r s z y z 1783. J a k ież w d zięczn e zadanie dla p o lo n isty -b ib lio g ra fa , który b y się tym zainteresow ał!

K N IA Ż N IN IA N A -271 O DA DO ST A N . TREM BECKIEGO

Jako w O lim pskim igrzysku,

D okąd się G reczyn na okrzyk zgrom adzał, Srzodkiem d w uch rzędów w rza w y i nacisku, D uch sła w y m ęże w gon y w yp row ad zał.

O liw n a rózczka u m ety,

D la k tórey gon iec konia sw ego ściskał: T ym w ię c e y w sercach czyn iła p odniety, Im w ię c e y b iegło, a ied en ią zyskał.

Lecą d w a y na b ieg w ą tp liw y , Szm er i w o ła n ie w szęd y się rozlegnie. Iedni: Iow iszu! niech u ciecze siw y; H erkules! drudzy: kary niech u b iegnie.

Tym czasem d zielni ry w a le. G dy się k o ley n y m m iiaią poskokiem ; Z bliżeni razem ku w ytk n ion ej chw ale, K a ry *siwego w y ścig n ą ł półkrokiem .

A lfe ió w brzeg się rozlega,

Na w szy stk ich razem okrzyk i klaskanie; W idzą, że rów no ten i ó w dobiega, A le n ie w ied zą, kto w ie n ie c dostanie.

T rem becki! k ied y W arszaw a W róconym króla cieszy się obliczem ; Do m ety trudney, gd zie la u ry rw ie sław a, T ak ow y m ia łeś b ieg z N aru szew iczem .

M arsz P olski jest oczywiście jednym z wierszy napisanych

w entuzjazmie po konstytucji majowej. Hippiczne porównanie Trem­

beckiego z Naruszewiczem, które wypełnia drugi utwór, wiąże się

prawdopodobnie z .podróżą

Stanisława

Augusta

na

Wołyń

w r. 1781. Jej zakończenie uczcił Naruszewicz rozwlekłym opisem

pt. P o dróż królewska do W iśniowca dnia 9 października zaczęta,

a dnia 8 grudnia zakończona R. P. 1781. Trembecki napisał krót­

szy, ale równie komplementowy wiersz Do króla Stanisława A u gu ­

sta powracającego z podróży wołyńskiej roku 1781 ‘).

Odpowiedzią na odę Kniażnina jest niewątpliwie wiersz

Trembeckiego D o Fr. D . Kniażnina („Nieomylnego pewny będąc

zdania — ... — rozsądzasz muzy, mniemane rywalki“ itd.).

IV.

W i e r s z o w o l n o ś ć i i ii n.

Rękopis nr 2223 nie jest jedynym w bibliotece Muzeum Czar­

toryskich zbiorem niewyzyskanych autografów Kmiaźniina. Znaj­

duje się ich kiilka także w rbps nr 1962. Jest to niewielki zbiór drob­

nych utworów literackich z otoczenia Czartoryskich, opatrzony na

2 7 2 W A CŁA W BOROWY

obwolucie napisem: „Oda, Pieśń ii< Wfiersze od Przyjacieli. D o Xiężmy

Czartoryskiej Generałowej“. N a s. 47— 48 mieści się tu własnoręcz­

nie prziez Kniaźnma wypisany (jego tak charakterystycznym p i­

smem!) wiersz o Wolności.

o W OLNOŚCI

To m iłe życie, ta słodka chluba: „U żyw am m oiey w łasn ości!“

• T w oieć to dary, O yczyzno luba,

O m atko syn ów W olności! O w olności! tw eg o tch n ien ia K toż w sobie słodko n ie czuie? C zyliż w art człeka im ien ia, K to dla cieb ie k rw i żałuie? W y nas zapalcie, w y serca m ężne,

P rzod k ow ie nasi w spaniali! C zuło tę w oln ość ram ię p otężne,

K ied y ście za n ią k rew lali. O w oln ości etc.

Matko! to dziecię, roskosz jed yn a, C el tw o ich starań kochany: N a toż ty sw eg o hod u iesz syna, B y sm u tn e d źw igał kaydany?

O w o ln o ści etc.

Ty, k tórey w iern e zdobią słod ycze Cnota złączona i ch w ała,

Zrzuć z tego hań b y iarżm o spólnicze, Coś w o ln e serce m u dała.

O w o ln o ści etc.

Wy, których pow ab i drogie w d zięk i Są w aszych sw obod znam iona, M ożeż n ik czem n ik te y żądać ręki,

Co do w oln ości zrodzona? O w olności! tw eg o tch n ien ia Słodko w sobie ktoż n ie czuie? C zyliż człeka w a rt im ien ia, K to dla cieb ie k rw i żałuie?

Wiersz cło celniejszych utworów swego autora niewątpliwie

nie należy, zasługuje wszelako na uwagę jako dokument jego za­

pału patriotycznego i wolnościowego.

Jest tu jeszcze osiem innych autografów Kniiażnima, niektóre

całkiem błahe, jak np. dwuwiersz:

Igraiąc z w iek iem M iłość pieszczona G łaszcze P o lsk ieg o A nakreona.

Najciekawszy jest dwustrcnicowy tekściik „prozo“, określony

w okładkowym wykazie treści jako „opisanie snu o W enus“, a prze­

słany adresatce z dołączeniem... naparstka. Nie znany on chyba

skądinąd, jak i niektóre inne, autografiicznie tutaj spisane. W szyst­

kie powinien ktoś wreszcie starannie zbadać!