Wojciech Góralski
Sprawowanie władzy ustawodawczej
przez biskupów na synodach
diecezjalnych w Polsce pod rządami
KPK z 1983 r.
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 46/3-4, 15-38
2003
Praw o K anoniczne 46 (2003) n r 3-4
KS. W O JC IE C H G Ó R A L S K I
U niw ersytet K ardynała S tefana Wyszyńskiego w Warszawie
SPRAWOWANIE WŁADZY USTAWODAWCZEJ PRZEZ BISKUPÓW NA SYNODACH DIECEZJALNYCH
W POLSCE POD RZĄDAMI KPK Z 1983 R.
Treść: W stęp. - 1. Inicjatywy synodalne. - 2. C h arak te r ustaw odaw stw a syno dalnego. - 3. K ształt ustaw odaw stw a synodalnego. - 3.1. M isja w iernych świeckich w K ościele - 3.2. S tała form acja kapłanów diecezjalnych. - 3.3. Posługa duszpa sterska proboszcza. - 3.4. Życie sak ram en taln e wiernych. - 3.5. M ałżeństw o i ro dzina. - 4. Uw agi końcow e.
Wstęp
Posługa pasterzow ania, inaczej rządzenia (nazywana również władzą jurysdykcji)1, obok posługi nauczania i uświęcania, stanowi podstawową misję Kościoła powierzoną mu przez Chrystusa. Jest ona pełnią władzy publicznej, której zadaniem jest kierowanie wiernymi odpow iednio do celu Kościoła2.
Potestas regiminis obejm uje trzy płaszczyzny: ustawodawczą, wy
konawczą i sądowniczą3. Pierwsza z nich jest czymś podstawowym, rządzenie bowiem wymaga najpierw odpowiednich ustaw regulują cych życie społeczności kościelnej.
Podm iotam i władzy ustawodawczej są: 1) papież4 oraz kolegium biskupów5 - w stosunku do całego Kościoła; 2) konferencje bisku pów (tak poza synodem plenarnym , jak i na synodzie plenarnym )
-1 Zob. kan. -129 § -1 KPK.
2 Zob. T. Pawluk, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. 1: Zagadnienia wstępne i normy ogólne, Olsztyn 1985, s. 292-293; R. Sobański, Kościół jako podm iot prawa, Warszawa 1983, s. 165-170.
3 Zob. kan. 135 § 1 KPK. 4 Zob. kan. 331 KK. 5 Zob. kan. 336 KPK.
16 KS. WOJCIECH GÓRALSKI [2]
w stosunku do własnego regionu kościelnego6; 3) biskupi zgrom a dzeni na synodzie prowincjalnym mający głos decydujący (diece zjalni, koadiutorzy, pom ocniczy oraz inni tytularni, którzy wyko n ują szczególne zadania zlecone im przez Stolicę A postolską lub k onferencję episkopatu) - w stosunku do własnej prowincji ko ścielnej7; 4) biskup diecezjalny (tak poza synodem diecezjalnym, jak i na synodzie diecezjalnym ) - w stosunku do w łasnego Kościo ła partykularnego8; 5) przełożeni Kościołów partykularnych zrów nanych z diecezją9; 6) kapituły - g en eralna i prow incjalna - kleryc kich instytutów zakonnych i stowarzyszeń życia apostolskiego na praw ie papieskim - w stosunku do członków tych instytutów i sto warzyszeń10.
Gdy chodzi o wykonywanie władzy ustawodawczej na drodze sy nodalnej przez biskupów w Polsce, to wypada podkreślić, iż dzie dzina ta posiada swoją bogatą historię. Ustawodawstwo synodalne, inspirow ane norm am i praw a powszechnego, rodzim ą tradycją oraz potrzebam i lokalnymi, stanowiło zazwyczaj podstawowy nu rt p ra wa partykularnego w skali regionu (kraju), prowincji kościelnej czy diecezji. Uchwały licznych synodów, określane m ianem statutów synodalnych, regulując całokształt spraw życia kościelnego w danej jednostce adm inistracyjnej, stawały się - poczynając od X III stule cia - podstawowym punktem odniesienia zarów no dla duszpaster stwa, jak i dla adm inistracji i sądownictwa kościelnego11.
Zycie synodalne w Polsce, rozwijające się zarów no w średnio wieczu, ja k i w epoce potrydenckiej, zam arłe na skutek utraty bytu narodow ego, nab rało nowego biegu po odzyskaniu w 1918 r. nie podległości, czego wyrazem stał się m.in. pierwszy synod plenarny w 1936 r. oraz synody diecezjalne odbyte w 16 diecezjach, k oncen trujące swoją uwagę w okół recepcji norm K PK z 1917 r. Aktyw ność ta, drastycznie przerw ana wybuchem drugiej wojny św iato wej, została p o d jęta na nowo po jej zakończeniu, kiedy to w latach
1945-1962 odbyło się 10 synodów diecezjalnych kodyfikujących
6 Zob. kan. 455 §§ 1-2, kan. 443 § 1 i kan. 445 KPK. 7 Zob. kan. 432 § 1 i kan. 443 § 1 KPK.
8 Zob. kan. 381 § 1, kan. 466 i kan. 445 KPK. 9 Zob. kan. 368 KPK.
10 Zob. kan. 631 § 1 i kan. 734 KPK.
" W. Góralski, Wprowadzenie do historii ustawodawstwa synodalnego w Polsce, Lu blin 1991, s. 5.
własne praw o partykularne w duchu nie do końca uwzględnionej regulacji kodeksowej.
Niewątpliwym punktem zwrotnym w dziejach synodów w ogóle, w tym polskich, stał się Sobór Watykański II, kiedy to na Zachodzie Europy zainicjowano - w wielu diecezjach - synody zwane duszpa sterskim i, nawiązujące w swoich uchwałach nie tyle do norm praw a powszechnego, ile raczej do nauki i wskazań Vaticanum II. W od różnieniu od synodów tradycyjnych, zgrom adzenia te znam ionow a ło większe nachylenie duszpasterskie uchwał końcowych, udział w obradach także wiernych świeckich, stworzenie możliwości k ate chezy synodalnej w parafiach, sposób przygotowania synodu oraz czas jego trw ania12. Taki m odel synodu znalazł swoje urzeczywist nienie po 1965 r. - aż do promulgacji w 1983 r. nowego KPK - w siedm iu diecezjach polskich (włocławskiej: 1967, poznańskiej: 1968-1970, gdańskiej: 1973, warszawskiej: 1971-1973, katowickiej: 1974-1975, krakowskiej: 1971-1979, gnieźnieńskiej: 1978-1981). Po za tym, w latach 1973-1983, odbyt się synod prowincjalny m etro po lii krakowskiej13.
Nowy, posoborow y m odel synodu został form alnie usankcjono wany w K PK z 1983 r., przy czym regulacja ta określiła podstaw o wą stru k tu rę wszystkich rodzajów zgrom adzeń synodalnych: p a r tykularnych (plen arn eg o i prow incjalnego) oraz diecezjalnego, kładąc kres różnorodnym rozw iązaniom o ch arak terze n iejedn o kro tn ie eksperym entalnym 14. Dyspozycje nowego kodeksu, w spo m inając o „deklaracjach i d ek retach synodalnych” powziętych na synodzie diecezjalnym (kan. 466) dały - jak się wydaje - je d n o znacznie do zrozum ienia, że uchwały synodalne nie powinny p o przestaw ać jedynie na przytaczaniu dokum entów soborowych, stw ierdzeniach, opisach sytuacji i zachętach. Tym bardziej, że ko [3] SPRAWOWANIE WŁADZY USTAWODAWCZEJ 17
12 W. Góralski, Po zamknięciu II Polskiego Synodu Plenarnego. Wczoraj i dziś. Synody w Polsce narzędziem odnowy Kościoła, „Niedziela” 42 (1999) nr 30, s. 8; Tenże, Ruch sy nodalny w Polsce p o Soborze Watykańskim II, „Roczniki Nauk Prawnych” 8 (1998), s. 239-240.
Zob. T. Pieronek, Na drodze do metropolitalnej wspólnoty. Pierwszy synod prowincji krakowskiej, w: Karol Wojtyła jako biskup krakowski, pod red. T. Pieronka i R. Z a wadzkiego, 1.1, Kraków 1988, s. 395-449; Szerzej na tem at synodów w latach 1967-1983 zob. Góralski, Ruch synodalny w Polsce, jw., s. 240-252.
14 Zob. W. Góralski, Instytucja synodu w Kodeksie Prawa Kanonicznego Jana Pawia II, „Prawo Kanoniczne” 31 (1988) nr 3-4, s. 35-44; G. Corbellini, II sinodo diocesano nel nuovo Codex Iuris Canonici, Roma 1986. ~ .
dyfikacja z 1983 r. w prow adza w wielu dziedzinach życia kościel nego idące niekiedy d aleko zm iany i innowacje, których nie sp o sób nie uwzględnić w praw ie partykularnym . W ychodząc zapew ne z tego założenia, Instru k cja Kongregacji Biskupów i K ongregacji Ew angelizacji Ludów D e Synodis dioecesanis agendis z 19 m arca 1997 r .15 zw raca uwagę na p o trzeb ę stanow ienia przez biskupa na synodzie diecezjalnym norm prawnych służących utrzym aniu w K ościele partykularnym dyscypliny kościelnej, dostosow anej do wymogów praw a pow szechnego16. W dodatk u zaś do tego d o k u m en tu znalazło się przypom nienie szeregu spraw, k tó re nowy K PK p oleca w sposób szczególny uregulow ać biskupow i (w zakre sie zarządu diecezją, dyscypliny duchowieństwa, adm inistracji d o bram i doczesnym i)17.
Prom ulgow anie i w ejście w życie 27 listo p ad a 1983 r. now ego K PK nie pozostało bez wpływu na sposób wykonyw ania władzy ustaw odaw czej na synodach diecezjalnych przez biskupów w Pol sce.
1. Inicjatywy synodalne
R uch synodalny w Polsce wyraźnie się ożywił po ro ku 1983, kie dy to wielu biskupów zainicjow ało zgrom adzenia synodalne, m a jąc m .in. na w zględzie p o trzeb ę dostosow ania ustaw odaw stw a diecezjalnego do n o rm praw nych nowego K odeksu. W o kresie od prom ulgow ania tego zbioru do końca kw ietnia 2003 r. odbyły się 23 synody diecezjalne, których uchwały końcowe zostały opubli kow ane. P onadto, w latach 1991-1999, m iał m iejsce II polski sy nod plen arn y 18.
W latach 1977-1985 m ial m iejsce II synod diecezji lubelskiej19, pracując pod hasłem : „O dnow a osób, struktur, form życia i działa nia w Kościele lubelskim ”20. Prace w stępne rozpoczęto 26 listopada 1975 r., kiedy to biskup lubelski Bolesław Pylak ustanow ił Komisję G łówną. W łaściwe prace podjęte zostały dopiero 21 czerwca 1980 r. podczas sesji informacyjnej. Po niej odbyły się cztery sesje
18 KS. WOJCIECH GÓRALSKI [4]
15 AAS 89 (1997), s. 706-727. 16 Zob. V, n. 4.
17 Zob. III, nn. 1-3.
18 Π polski synod plenarny (1991-1999), Pallotinum 2001. ” Zob. II synod diecezji lubelskiej 1977-1985, Lublin 1988. 20 Zob. tamże, s. 8.
plenarne (1983, 1984, 1985, 1985), podczas których om aw iano p o szczególne projekty dokum entów finalnych21.
D rugi synod diecezji częstochowskiej, zapowiedziany przez bp. Stefana B aretę 28 grudnia 1975 r., trwał w latach 1976-198622. Prace nad synodem, przerw ane śmiercią wymienionego biskupa często chowskiego, zostały wznowione w 1984 r. przez jego następcę bp. Stanisława Nowaka. O brady synodalne prow adzono podczas trzech sesji plenarnych (1976, 1976, 1986), a zam knięcie zgrom adzenia nastąpiło 23 listopada 1986 r.
W latach 1981-1986 miał miejsce IV synod diecezji tarnowskiej23, zwołany przez biskupa tarnowskiego Jerzego Ablewicza 11 listopa da 1982 ro k u 24. Jego hasłem przewodnim stały się słowa Konstytucji
L um en gentium Soboru W atykańskiego II „Na obraz Kościoła p o
w szechnego” (n. 23). O brady synodalne przebiegały w pięciu se sjach plenarnych (1982,1983,1984,1984,1984).
Synod koszalińsko - kołobrzeski (1985-1990)25, zapowiedziany, a następnie zwołany przez bp. Ignacego Jeża, obradując podczas siedm iu sesji plenarnych (1986,1987,1987,1988,1989,1989,1989), przyjął obszerne uchwały końcowe, zatw ierdzone przez rządcę die cezji 9 grudnia 1989 r.
D ekretem z dnia 10 listopada 1990 r., adm inistrator apostolski archidiecezji w Lubaczowie, bp M arian Jaworski, prom ulgował uchwały końcowe synodu archidiecezjalnego, który odbył się w la tach 1987-1990. O brady zgrom adzenia synodalnego objęły trzy se sje plenarne, przyjmując uchwały, prom ulgow ane przez A dm ini strato ra A postolskiego 10 listopada 1990 roku26.
III synod kielecki, zapowiedziany przez bp. Stanisława Szymec- kiego już 12 kwietnia 1981 r., odbył się w latach 1984-199127 i został zakończony - w obecności papieża Jan a Pawła II - w dniu 3 czerw ca 1991 r. Prace w stępne nad przygotowaniem projektu uchwał [5] SPRAWOWANIE WŁADZY USTAWODAWCZEJ 19
21 Zob. W. Góralski, II synod diecezji lubelskiej 1977-1985, Lublin 1988 [Rec.], „Mie sięcznik Pasterski Płocki” 74 (1989), nr 9, s. 348.
22 Zob. Drugi synod diecezji częstochowskiej. Chrystus światłem, Maryja wzorem, Czę stochowa 1987.
23 ГУ synod diecezji tarnowskiej. A d imaginem Ecclesiae universalis (Lum en gentium 23), Tarnów 1990.
24 Tamże, s. 314.
25 Pierwszy synod diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej, Koszalin 1986-1990. 26 Synod archidiecezji w Lubaczowie, Lubaczów 1992 (mps).
końcowych rozpoczęto 1 styczna 1984 r., właściwe zaś obrady prze biegały w siedm iu sesjach plenarnych (1988,1989,1990,1990,1990, 1991, 1991). W spom niane uchwały doczekały się promulgacji do piero 3 czerwca 1992 rok u 28.
42. synod płocki, zapowiedziany 4 m arca 1990 r. przez biskupa płockiego Zygm unta Kam ińskiego, trw ał w latach 1987-199129, a ja ko hasło przew odnie przyjęto słowa św. Pawła: „Przypatrzcie się, Bracia, pow ołaniu w aszem u” (I Kor 1, 26). Celem synodu było podjęcie przez Kościół diecezjalny nowych zadań na polu wiary oraz życia społecznego. Obrady synodalne toczyły się podczas trzech sesji plenarnych (1990, 1991, 1991), a sam o zgrom adzenie synodalne zakończyło się - w obecności papieża Jan a Pawła II - w dniu 7 czerwca 1991 roku30.
Z kolei synod wrocławski (1985-1991)31, zainicjowany przez kard. H enryka Gulbinowicza, postawił sobie pytanie: „Co uczynić, aby doprow adzić do odnowy i przystosować do współczesnych w arun ków życia religijnego oraz działalności duszpasterskiej i apostol skiej Kościół wrocławski?”32.
Uchwały tego synodu przyjął także - dla nowoutworzonej (25 m ar ca 1992 r.) diecezji legnickiej - biskup tej diecezji, Tadeusz Rybak33.
II synod poznański trw ał w latach 1992-199334 i został zainicjowa ny przez abp. Jerzego Strobę. Głównym impulsem do podjęcia tego dzieła był Nadzwyczajny Synod Biskupów z 1985 r., w którym uczestniczył wymieniony H ierarcha. Uchwały synodalne zostały wypracowane podczas 10. sesji plenarnych (pięć w 1992 r. oraz pięć w 1993 r.). M oc obow iązującą uzyskały w uroczystość Zm artw ych w stania Pańskiego (3 kwietnia) 1994 roku.
II synod włocławski (1985-1994)35 trw ał podczas sprawowania posługi pasterskiej w tej diecezji przez trzech biskupów: Jan a Z a rę bę, H enryka M uszyńskiego i Bronisława Dem bowskiego. Uchwały końcowe zgrom adzenia synodalnego zostały prom ulgow ane przez
2 0 KS. WOJCIECH GÓRALSKI [6]
28 Tamże, s. 28.
28 X L II synod diecezji płockiej (1987-1991), Płock 1992. 10 Zob. Góralski, Ruch synodalny w Polsce, jw., s. 258-259. 31 Synod archidiecezji wrocławskiej 1985-1991, Wroclaw 1995. 32 Tamże, s. 6.
33 Zob. tamże, s. 7.
34 Poznański synod archidiecezjalny 1992-1993. Dokumenty, Poznań [b. r. w.]. 35II synod diecezji włocławskiej. Statuty, Włocławek 1994.
ostatniego z nich 4 kwietnia 1994 r., wchodząc w życie 1 września 1994 ro k u 36.
W latach 1994-1997 odbyt się następnie I synod drohiczyński37, przeprow adzony przez bp. A ntoniego Dydycza. Z grom adzenie sy nodalne obradow ało podczas sesji tzw. otwartych (1994 oraz 13 w 1995 r.) i plenarnych (1995,1996, 1996, 1996, 1996, 1997); łącznie więc m iało miejsce aż 20 sesji synodalnych38. Przygotowania do otwarcia synodu trwały trzy m iesiące, kiedy to intensywnie p ra cowały cztery komisje tem atyczne oraz Komisja Prawno - O rgani zacyjna. Synod stanowił „sposób wyrażania odpowiedzialności za Kościół ze strony wszystkich”39.
W 1999 r., z inicjatywy bp. Edw arda M aterskiego, odbył się pierwszy synod diecezji radom skiej40. Postanowienia tego synodu, pom yślanego jako instrum ent nowej ewangelizacji41, weszły w życie 6 m aja 1997 r. Jest form alny zbiór praw a diecezjalnego.
III synod archidiecezji łódzkiej (1996-1998)42, zapowiedziany przez abp. W ładysława Z iółka 3 lutego 1996 r., wypracował statuty jako praw o diecezjalne, obradując podczas trzech sesji plenarnych (1996, 1998, 1998), dwóch „sesji synodalnych” (1997, 1998)43 oraz dziesięciu zebrań Komisji Głównej (dwie w 1996 r., sześć w 1997 r. i dwie w 1998 r.). Zapow iadając zgrom adzenie synodalne, Arcybi skup Łódzki wskazał na najważniejsze etapy tego przedsięwzięcia, które zostały zrealizow ane44.
I synod diecezji łowickiej (1995-1999)45, zainicjowany przez bi skupa łowickiego Alojzego Orszulika, postawił sobie za cel um ożli wienie „lepszego poznania przez wiernych prawa powszechnego oraz konieczność skodyfikowania dotychczasowego praw a diece [7] SPRAWOWANIE WŁADZY USTAWODAWCZEJ 21
36 Tamże, s. 3.
37 I synod diecezji drohiczyńskiej. Statuty. D okumenty wykonawcze, D rohiczyn 1997.
38 Zob. tamże, s. 16-21. 39 Tamże, s. 6.
40 Ustawa synodalna diecezji radomskiej promulgowana przez biskupa radomskiego Edwarda M aterskiego 5 kwietnia 1997 roku w Radomiu na I synodzie diecezji radom skiej, Radom 1999.
41 Zob. tamże, s. 3.
43 III synod archidiecezji łódzkiej, Łódź 1999. 43 Zob. tamże, s. 261-262.
44 Zob. W. Góralski, III synod archidiecezji łódzkiej, „Ateneum Kapłańskie” 91 (1999), z. 2-3, s. 360-365.
zjalnego”46. Przygotowaniem dokum entów końcowych zajmowało się sześć komisji oraz siedem podkom isji47.
Kolejny synod diecezjalny odbył się w diecezji ełckiej (1997- -1999)48, do zwołania którego - przez bp. W ojciecha Ziem bę - in spiracją stała się 1000. rocznica męczeńskiej śmierci św. Wojciecha, P atron a diecezji. Promulgacji uchwał synodalnych, wymieniony Bi skup dokonał 8 czerwca 1999 r., tj. w dniu wizyty w Ełku papieża Ja n a Pawła II. Projekty tych uchwał przygotowywało 13 komisji49.
D rugi synod diecezji sandom ierskiej, trwający w latach 1996- 199955, odbył się z inicjatywy bp. Wacława Świerzawskiego, a prace synodalne rozpoczęły się od pow ołania komisji problemowych. G dy chodzi o sesje plenarne, to odbyło się ich pięć (1996, 1997, 1998, 1999, 1999), a były one poświęcone dyskusji nad projektam i uchwał finalnych. H asłem przew odnim synodu był słowa Chrystu sa: „Aby byli je d n o ” (J 18, 21)51.
W latach 1995-2000 odbył się z kolei synod przemyski52, zwołany przez abp. Józefa M ichalika. O prócz Komisji Głównej, funkcjono wało 7 komisji tematycznych, zajmujących się przygotowaniem uchwał końcowych w zakresie tem atyki odpowiadającej siedm iu księgom KPK. D ynam ikę nadawały synodowi sesje plenarne, które - w liczbie sześciu - miały m iejsce w latach: 1995,1997,1998,1998,
1999, 1999. D nia 17 września 2000 statuty i aneksy przyjęte na sy nodzie weszły w życie53.
Pierwszy synod archidiecezji białostockiej (1991-2000)54, o d p ra wiony pod przew odnictw em abp. Stanisława Szymeckiego, przyjął uchwały końcowe, prom ulgow ane 25 m arca 2000 r., a wypracowane
2 2 KS. WOJCIECH GÓRALSKI [8]
* Tamże, s. 325. 47 Zob. tamże, s. 329-332.
48 / synod diecezji ełckiej 1997-1999, Ełk [b. r. w.]. * Zob. tamże, s. 265.
я A by byli jedno. Drugi synod diecezji sandomierskiej. Dekrety i instrukcje, Sandomierz 1999.
51 Zob. W. Góralski, „Aby byli jed n o ”. Drugi Synod Sandomierski, w: Diligis me? Pa sce. Księga Jubileuszowa dedykowana Biskupowi Sandomierskiemu Wacławowi Józe fowi Swierzawskiemu na pięćdziesięciolecie święceń kapłańskich 1949-1999, t. 1, San domierz 1999, s. 661-668.
52 Synod Archidiecezji Przemyskiej 1995-2000. Statuty i aneksy, Przemyśl 2000. ” Zob. W. Góralski, Synod archidiecezji przemyskiej (1995-2000). Dekrety końcowe (Projekt), „Kronika Archidiecezji Przemyskiej” 84 (1999), nr 4, s. 59-71; Tenże, Synod archidiecezji przemyskiej (1995-2000), „Prawo Kanoniczne” 43 (2000), nr 3-4, s. 67-83.
- gdy chodzi o projekty - przez Komisję Główną oraz 9 komisji te matycznych. Zam ysłem Arcybiskupa Białostockiego, jak sam za znacza, było stworzenie - poprzez synod - sposobności dla „odczy tania nauki Soboru W atykańskiego II”55.
Swój synod diecezjalny odbyła, w latach 1998-200056, diecezja warszawsko - praska, z inicjatywy bp. Kazimierza Rom aniuka. Otwarcie obrad nastąpiło 8 grudnia 1998 r., ich zam knięcie zaś 8 grudnia 2000 r. N ad wypracowaniem projektów uchwał synodal nych pracow ała Komisja Głów na oraz 8 komisji tematycznych.
W latach 1995-2000 m iał miejsce trzeci (po II wojnie światowej) synod archidiecezji gnieźnieńskiej57, zwołany przez abp. H enryka Muszyńskiego. N ad wypracowaniem projektów uchwał końcowych pracow ało 9 komisji roboczych (tematycznych), sam e zaś obrady synodalne miały miejsce podczas czterech sesji plenarnych. Pro- m ulgacja uchwał nastąpiła 8 grudnia 2000 r., a weszły one w życie z dniem 23 kwietnia 2001 roku58.
I synod diecezji pelplińskiej, rozpoczęty przez bp. Jan a B ernarda Szlagę, odbył się w roku 2000 (od 17 lutego do 6 czerwca)59. Samo zwołanie zgrom adzenia synodalnego nastąpiło już 9 kwietnia 1994 r. Prace synodu koordynow ane były przez Komisję Główną, natom iast projekty dokum entów finalnych przygotowywało 9 kom i sji i 5 podkom isji roboczych. Projekty te stanowiły przedm iot obrad dwóch sesji synodu.
Swój synod diecezjalny, w latach 1996-2001, odbyła następnie diecezja zamojsko-lubaczowska60. Z ostał on zainicjowany przez bi skupa zamojsko-lubaczowskiego Jan a Śrutwę. Przew odnim tem a tem synodu stała się misja Kościoła w tamtejszym regionie Polski. Pracam i synodalnymi kierow ała Komisja Główna, natom iast 6 ko misji problem owych przygotowywało projekt uchwał synodalnych61. Te ostatnie weszły w życie z dniem 3 m aja 2001 roku62.
[9] SPRAWOWANIE WŁADZY USTAWODAWCZEJ 2 3
55 Tamże, s. 7.
56 Pierwszy synod diecezji warszawsko-praskiej, Warszawa 2000.
57 II I powojenny synod archidiecezji gnieźnieńskiej z okazji Milenium jej powstania, G niezno 2001.
* Zob. tamże, s. 11.
59 / synod diecezji pelplińskiej, Pelplin 2001.
601 synod diecezji zamojsko-lubaczowskiej 1996-2001, Zamość 2001. 61 Zob. tamże, s. 7.
Trzeci synod gdański, zainicjowany przez abp. Tadeusza Gocłow- skiego, odbył się w roku 200163. Cele synodu zostały określone n a stępująco: 1) kanoniczny i doktrynalny (recepcja K PK oraz wciele nie w życie uchwał Vaticanum II); 2) pastoralny (wytyczenie przez synod pracy apostolskiej)64. Obrady synodalne odbyty się podczas trzech sesji plenarnych, a zatw ierdzenie przez Arcybiskupa - M e tropolitę uchwał końcowych nastąpiło 29 grudnia 2001 roku65.
2. Charakter ustawodawstwa synodalnego
Owocem każdego synodu pozostają jego uchwały końcowe, p o d pisane i prom ulgow ane przez biskupa diecezjalnego, stosownie do kan. 466 KPK. O bejm ują one zazwyczaj tak deklaracje, jak i dekre ty; te ostatnie, posiadając wymiar normatywny, należą do obszaru ustawodawstwa partykularnego danej diecezji.
W odróżnieniu od synodów posoborowych, któ re odbyły się przed prom ulgacją K PK Jan a Pawła II, zgrom adzenia synodalne zainicjowane po 1983 roku odznaczają się szerokim - na ogół - na wiązywaniem do nowej kodyfikacji kodeksowej, co stanowi zjawi sko w pełni zrozum iałe i właściwe. Prawo powszechne bowiem, obowiązujące w danym okresie, pozostaje zawsze podstawowym punktem odniesienia dla ustawodawców diecezjalnych, wykonują cych swoje upraw nienia legislacyjne m.in. na drodze synodalnej.
Gdy chodzi o stro n ę form alną dotyczącą postanow ień stricte ustawodawczych powziętych przez biskupa diecezjalnego na syno dzie, to należy zauważyć, że zaw arte są one zarów no w samych sta tutach, stanowiących podstawowy segm ent uchwał synodalnych, jak i w aneksach do statutów , będących integralnym elem entem tych uchwał. Trzeba także pam iętać, iż obok ustaw partykularnych sensu
stricto (w rozum ieniu kan. 8 § 2 KPK), w uchwałach synodów spoty
kamy także dekrety ogólne (w rozum ieniu kan. 29), a więc tzw. za rządzenia, zawierające przepisy ogólne regulujące określoną kwe stię (nie ujm ow aną jednorazow o). Tego rodzaju dekrety są ustaw a mi we właściwym znaczeniu. Nie brak pon ad to w uchwałach syno dalnych ogólnych dekretów wykonawczych, w których dokładniej 2 4 KS. WOJCIECH GÓRALSKI [Ю ]
“ III synod gdański. Misja ewangelizacyjna Kościoła Gdańskiego na początku nowego Tysiąclecia, t. 1: Statuty, G dańsk 2001; t. 2: Załączniki, Gdańsk 2001.
64 Zob. tamże, s. 19. “ Tamże, s. 18.
określa się sposoby zastosowania ustawy albo przynagla się do jej zachow ania (kan. 31 § 1 KPK). Tego rodzaju dekrety, wydawane przez władzę wykonawczą, nie są ustawami, zm ierzają bowiem je dynie do w prowadzenia w życie ustawy“ .
Ponieważ w uchwałach synodów zam iesza się także akty n o rm a tywne określane m ianem instrukcji, wypada następnie wyjaśnić, że w rozum ieniu kan. 34 § 1 KPK instrukcja to akt władzy wykonaw czej, wyjaśniający przepisy ustaw oraz odkrywający i określający racje, które należy uwzględnić przy ich zachowywaniu (są wydawa ne na użytek tych, na których spoczywa obowiązek troski o w pro w adzenie ustaw w życie). Tymczasem niejednokrotnie term in in
strukcja występujący w uchw ałach synodalnych oznacza de facto
d ek ret ogólny (w rozum ieniu kan. 29 KPK), posiada więc ch arak ter ustawy.
Trzeba poza tym nadm ienić, iż niem al każdy synod diecezjalny obejm uje swoimi uchwałam i szereg statutów , a także regulam inów (osób prawnych). W myśl kan. 94 § 1 KPK, statuty w sensie właści wym są zarządzeniam i (zbioram i przepisów), wydawanymi zgodnie z praw em dla zespołów osób lub rzeczy, określającymi ich cel, za dania, strukturę, zarząd i sposoby działania. W § 3 pow ołanego ka nonu zaznacza się, że do przepisów statutowych ustanowionych m ocą władzy ustawodawczej stosuje się przepisy o ustawach. R egu laminy z kolei, jako przepisy porządkow e, to zbiory norm , które obowiązują podczas zgrom adzeń zwoływanych przez władzę ko ścielną lub z inicjatywy wiernych z okazji różnych obchodów; p rze pisy te określają to wszystko, co dotyczy ukonstytuowania zgrom a dzeń, kierowania nimi i sposobu działania (kan. 95 § 1 KPK). Jak kolwiek do przepisów porządkowych nie znajdują zastosowania przepisy odnoszące się do ustaw, to jednak, gdy zostają ogłoszone przez właściwą władzę ustawodawczą, mogą mieć ch arak ter usta wowy67.
M ając na uwadze przypom niany wyżej c h a ra k te r poszczegól nych rodzajów aktów norm atywnych, należący - stosow nie do r e gulacji K PK - do ich istoty, o raz to, że w odniesieniu do poszcze [11] SPRAWOWANIE WŁADZY USTAWODAWCZEJ 25
w Zob. R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego. Teoria prawa kanonicz nego, t. 1, Warszawa 2001, s. 42-45.
67 Zob. T. Pawluk, jw., s. 248; E. Sztafrowski, Podręcznik prawa kanonicznego, t. 1, Warszawa 1985, s. 211.
gólnych elem entów końcowych uchwał synodów stosuje się różn o ro d n e nazew nictw o, nie zawsze w pełni odpow iadające ok reśle niom kodeksowym , należy uznać za właściwe ustalanie kwalifika cji uchw ał synodalnych nie tyle w edług nadanych im nazw i o k re śleń, ile raczej w edług rzeczywistego charak teru , którym się o d znaczają68.
Gdy chodzi o poszczególne kategorie uchwał synodów diece zjalnych, to dość dużo m iejsca zajm ują tutaj ogólne dekrety wyko
nawcze, a więc akty praw ne, poprzez k tóre ustawodawcy diecezjal
ni zarów no określają dokładniej sposób zastosow ania norm KPK, jak i przynaglają do ich zachow ania. Tego rodzaju form a dyspozy cji synodalnych jest zupełnie zrozum iała, recepcja bowiem kodyfi kacji z 1983 r. do ustaw odaw stw a diecezjalnego stanowi, o czym już nadm ieniono, podstaw ow e zadanie podejm ow ane przez zgro m adzenia synodalne. W statutach wielu synodów, m.in. płockiego, łódzkiego czy łowickiego, wyraźnie zaznacza się, iż w ważniejszych spraw ach - dla celów praktycznych - uchwały zgrom adzenia syno dalnego odw ołują się do norm KPK69. W niektórych kwestiach o d w ołaniom tym towarzyszy wskazanie odnośnego k anonu (czy ka nonów ) Kodeksu, w innych zaś przytacza się jedynie treść danej dyspozycji praw a pow szechnego. Nie brak też synodów, któ re z re guły nie pow ołują kanonów kodeksowych, poprzestając na uw zględnianiu ich dyspozycji.
Co się tyczy przypadków dokładniejszego określenia sposobów zastosow ania odnośnych przepisów kodeksowych, to postanow ie nia statutów synodalnych dotyczą wielu dziedzin życia, m.in. dóbr doczesnych Kościoła. W iele synodów, jak częstochowski70 czy ra dom ski71, określając bliżej sposób zastosowania przepisu kan. 222 §1 K PK (o obowiązku wiernych zaradzania potrzebom Kościoła) wskazuje, kiedy i na jakie cele obowiązują w diecezji składki (tace i zbiórki do puszek). Innym przykładem może być tutaj określenie przez synod płocki72 konkretnego term inu przedkładania ordyna riuszowi m iejsca corocznego spraw ozdania z zarządu dobram i p a 2 6 KS. WOJCIECH GÓRALSKI [12]
68 Zob. Sobański, Nauki podstawowe, jw., s. 53.
69 Zob. X L II synod diecezji płockiej, jw ., s. 76, p. 3; III synod archidiecezji łódzkiej, jw., s. 23, p. 5; I synod diecezji łowickiej, jw., s. 15, p. 2 § 2.
70 Zob. np. IIsynod diecezji częstochowskiej, jw., s. 173, p. 5.3.3. 71 Zob. Ustawa synodalna diecezji radomskiej, jw., s. 76, p. 189 § 2. 72 Zob. X L II synod diecezji płockiej, jw., s. 149, p. 453.
rafialnymi, co stanowi bardziej skonkretyzowane zastosowanie kan. 1287 § 1 KPK73. Jeszcze innym przykładem m ogą być szczegółowe - w stosunku do norm kan. 1281 §§ 1-2 KPK - postanow ienia synodu tarnow skiego74 czy zamojsko-lubaczowskiego75 w przedm iocie alie nacji dóbr kościelnych.
W ypada dodać, że ogólnymi dekretam i wykonawczymi, określa jącymi dokładniej sposób zastosowania norm kodyfikacji Jana Paw ia II, są m.in. liczne statuty (np. rad kapłańskich, rad duszpaster skich, kapituł itp.) oraz instrukcje (np. o wizytacji dziekańskiej, o katechizacji itp.), ogłoszone na synodach, zamieszczane w anek sach do statutów .
Gdy chodzi z kolei o przypadki przynaglania przez ustaw odaw ców synodalnych do zachow ania norm KPK, to spotykamy tutaj najpierw form ę zarówno dosłownego przytaczania lub parafrazo wania tekstu danego kanonu kodeksowego wraz z jego wyraźnym wskazaniem (z reguły w nawiasie)76, jak i form ułow ania norm w du chu określonego przepisu praw a powszechnego, czemu towarzyszy ogólne tylko pow ołanie się na przepisy praw a kanonicznego77.
W uchwałach szeregu synodów m ożna spotkać następnie dyspo zycję generalną, polecającą zachowywanie norm prawnych w okre ślonej dziedzinie, np. prawa procesowego czy prawa karnego78.
Szczególne miejsce w uchwałach synodów diecezjalnych zajm ują
ustawy partykularne w ścisłym znaczeniu tego term inu oraz dekrety ogólne (tzw. zarządzenia), jako ustawy we właściwym znaczeniu.
D okładne odróżnienie od siebie jednych i drugich w konkretnych przypadkach nie jest zresztą łatwe. Tak ustawy, jak i dekrety ogólne obejm ują pokaźną część uchwal synodalnych, dostosowując prawo diecezjalne do unorm ow ań KPK z 1983 r.
[1 3 ] SPRAWOWANIE WŁADZY USTAWODAWCZEJ 2 7
73 Zob. np. X L II synod płocki, jw., s. 149, p. 453. 74IV syn o d diecezji tarnowskiej, jw., s. 252, p. 741.
75 Zob. np. Pierwszy synod diecezji zamojsko-lubaczowskiej, jw., s. 154-155 p. 192. 76 Zob. np. Aby byli jedno. Drugi synod diecezji sandomierskiej, jw., s. 171, p. 61. 77 Zob. np. Synod archidiecezji przemyskiej, jw., s. 153, p. 451 § 1.
78 Przykładem może być następujący zapis przyjęty na synodzie przemyskim: „Synod Archidiecezji Przemyskiej w odniesieniu do przestępstw i kar kościelnych przyjmuje w całej rozciągłości normy prawa powszechnego”. Synod archidiecezji przemyskiej, jw., s. 152, p. 447 § 1; W podobnym duchy sformułowane jest polecenie synodu płockiego: „Członkowie trybunału delegowanego (sędzia instruktor, notariusz, obrońca węzła małżeńskiego) w wypełnianiu swoich obowiązków winni przestrzegać przepisów prawa procesowego”. X L II synod płocki, jw., s. 151, p. 463.
D rogą podejm ow ania ustaw i dekretów ogólnych, ustawodawcy synodalni regulują całokształt spraw dotyczących własnych Kościo łach partykularnych. W ym ienione rodzaje aktów normatywnych pozostają w zgodności z przepisam i KPK, stanow ią więc praw o p a r tykularne iuxta legem com m nem . Jedn e z tych aktów zawierają zu pełnie nowe postanow ienia, nieznane pod rządam i KPK z 1917 r., inne natom iast uchylają ustawy wydane wcześniej lub też je zm ie niają (gdy są im przeciwne albo porządkują w całości przedm iot dawnej ustawy)79.
Próbując p okrótce scharakteryzow ać ustawy (oraz idące na rów ni z nimi dekrety ogólne) objęte uchwałam i poszczególnych syno dów należy na w stępie powiedzieć, że jed n e z nich są - w znacznej m ierze - p o d o b n e do siebie pod względem rozw iązań w poszcze gólnych dziedzinach czy kwestiach. Z d arza się naw et przejm ow a nie pewnych sform ułow ań, niekiedy wręcz dosłow ne, przez jed en czy kilka synodów, od innego, wcześniej odbytego synodu. Zjaw i sko to zresztą wcale nie było obce synodom wcześniejszych epok. W ypada n astępnie zauważyć, iż postanow ienia synodów zaw arte w ustaw ach są dość obfite pod względem ilości, co z pewnością wy nika z potrzeby uregulow ania rozległej m aterii legislacyjnej. Poza tym ustawy synodalne odznaczają się znacznym stopniem uszcze gółowienia, zwłaszcza w takich dziedzinach, jak: struktury diece zjalne, wierni, rodzaje i form y duszpasterstw a, posługa nauczania czy posługa uświęcania. Trzeba wreszcie w spom nieć i o tym, że ustawodawcy synodalni uwzględniają praw o partykularne obow ią zujące w regionie kościelnym (kraj), uchw alone przez K onferencję E pisk op atu Polski.
D o najczęściej dostrzeganych m ankam entów ustaw podejm ow a nych na synodach należy: zam ieszczanie przepisów w instrukcjach czy regulam inach, podczas gdy dana m ateria winna być regulow ana ustawą; niewłaściwe rozdzielanie tej samej m aterii między ustawy i instrukcje czy regulaminy; zbyt obszerne form ułow anie przepi sów; brak właściwej ostrości pom iędzy dyspozycjami o charakterze obligatoryjnym i o charakterze fakultatywnym; nieprzytaczanie ka nonu kodeksowego w przypadku dosłownego zam ieszczenia go w ustawie.
2 8 KS. WOJCIECH GÓRALSKI [14]
3. K ształt ustawodawstwa synodalnego
W refleksji nad ustawodawstwem polskich synodów diecezjal nych odbytych po prom ulgacji nowego KPK znaczące miejsce zaj m uje niewątpliwie sam a treść ogłoszonych na tych zgrom adzeniach ustaw (i dekretów ogólnych), regulujących życie kościelne w po szczególnych Kościołach partykularnych. W yczerpująca jed nak o d powiedź na pytanie o kształt ustawodawstwa synodalnego, zaw arte go w uchwałach 23. synodów, wymagałaby podjęcia gruntow nej analizy ich obfitego „produktu finalnego” w postaci ustaw i dek re tów ogólnych. Tego rodzaju badania zostały dotąd podjęte jedynie w odniesieniu do niektórych zagadnień: udziału wiernych świeckich w misji Kościoła80, stałej form acji kapłanów diecezjalnych81, posługi duszpasterskiej proboszcza82, m ałżeństwa i rodziny83, sakram entów świętych84. Posługując się wynikami tych badań, m ożna uzyskać p e wien obraz ustawodawstwa synodalnego, tym bardziej że wymie nione obszary tem atyczne należą do znaczących.
Nie trzeba dodawać, że stosownie do poczynionych wyżej zało żeń, w prezentow aniu ustawodawstwa synodalnego w wym ienio nych dziedzinach zostanie pom inięte do wszystko, co stanowi jedy nie pow tarzanie odnośnych norm KPK, i co nie jest więc ustaw o dawstwem partykularnym .
3.1. M isja wiernych świeckich w Kościele
Gdy chodzi o posłannictw o wiernych świeckich w Kościele, to ustawodawcy synodalni zwracają generalnie uwagę na ich godność w społeczności kościelnej, wynikającą z udziału w kapłaństw ie po wszechnym. Jednocześnie podkreślają, że - z ustanow ienia Bożego - Populus Dei m a strukturę hierarchiczną, a kapłaństwo
powszech-[1 5 ] SPRAWOWANIE WŁADZY USTAWODAWCZEJ 2 9
80 J. Bar, Udział wiernych świeckich w misji Kościoła w świetle uchwał synodów diece zjalnych w Polsce w latach 1983-1995, Warszawa 1997 (mps w Bibl. UKSW).
81 J. Filarski, Obowiązek stałej formacji kapłanów diecezjalnych w polskim ustawo dawstwie synodalnym po Soborze Watykańskim II, Warszawa 2002 (m ps w Bibl. UKSW).
82 T. Wyskiel, Posługa duszpasterska proboszcza w uchwałach synodów polskich w la tach 1983-2000, Warszawa 2002 (mps).
83 D. Rojek, Recepcja nauki Soboru Watykańskiego II i posoborowego ustawodawstwa powszechnego w przedmiocie małżeństwa i rodziny w uchwałach synodów polskich, War szawa 2001 (mps w Bibl. UKSW).
84 K. Duliak, Problem odnowy życia sakramentalnego wiernych w świetle ustawodaw stwa synodalnego w Polsce w latach 1983-1999, Warszawa 2001.
ne różni się nie tylko stopniem , lecz przede wszystkim istotowo od kapłaństw a służebnego.
Bogaty m ateriał synodalny dotyczący różnorodnych przejawów życia chrześcijańskiego laikatu pozwala dostrzec troskę biskupów o jego zaangażow anie we wszystkich płaszczyznach posługi kościel nej: nauczania, uświęcania i pasterzow ania.
W przedm iocie posługi nauczania, synody nakładają na wiernych świeckich obowiązek wpływania na kształt słowa Bożego głoszonego przez duchownych, m.in. przez udzielanie im życzliwych rad, zgłasza nie pozytywnych postulatów, a nawet w drodze zdrowej krytyki adre sowanej do kaznodziejów. Polecają prowadzenie w parafiach k ate chizacji okazjonalnej oraz grup formacyjnych, w których aktywność apostolską mogą ujawniać przede wszystkim ludzie młodzi85.
Stosunkowo niewiele uwagi poświęcają ustawodawcy synodalni posłannictw u szkoły, brak tutaj zwłaszcza szczegółowych norm do tyczących szkół katolickich. Niewystarczająco zobowiązuje się świeckich do współtw orzenia lokalnych pism czy rozgłośni radio wych, jak o narzędzi współczesnej ewangelizacji. Należy także od notow ać wyraźne nienadążanie ustawodawstwa synodalnego za po stępującym rozwojem stowarzyszeń kościelnych i i ruchów apostol sko - m odlitewnych86.
W dziedzinie uświęcania, najwięcej m iejsca synody poświęcają spraw owaniu sakram entów św., na ogół jedn ak poprzestają tylko na apelach i zachętach87.
Uchwały synodalne nie obfitują także w norm y praw ne gdy cho dzi o misję laikatu w dziedzinie pasterzow ania. Brak m.in. uregulo w ań dotyczących pracy świeckich w sądownictwie kościelnym. Na uwagę zasługuje dyspozycja synodu ełckiego, w myśl której należy usuwać istniejącą w Kościele polskim praktykę angażow ania świec kich na terenie parafii, czy też w Kurii, jedynie do mniej ważnych zadań, bez uczestnictwa w odpowiedzialności za kształt duszpaster stwa bądź adm inistracji88.
Należy podkreślić, iż synody prom ują podm iotow ość wiernych w Kościele, zm ierzając do przywrócenia zachwianej równowagi po
3 0 KS. WOJCIECH GÓRALSKI [16]
85 Bar, jw., s. 258-259. 86 Tamże, s. 259-260. 87 Tamże, s. 260-262.
między świadomością odpowiedzialności za Kościół wśród duchow nych i świeckich89.
3.2. Stała form acja kapłanów diecezjalnych
D ziedzina stałej formacji prezbiterów została potraktow ana w ustawodawstwie synodalnym jako poważny obowiązek, mający swoją swoje źródło zarów no w postanow ieniach kodyfikacji z 1983 r., jak i w późniejszych dokum entach U rzędu Nauczyciel skiego Kościoła.
Najwięcej miejsca synody poświęciły form acji duchowej, znajdu jącej swoje zasadnicze motywy w potrzebie upodobnienia się do
Chrystusa, w iernego służenia Kościołowi oraz miłości pasterskiej. Ten wymiar formacji uznano za fundam ent złożonego procesu bu dowania dojrzałości kapłańskiej. Podkreślając wagę i konieczność właściwej duszpasterzowi duchowości, ustawodawcy synodalni wskazują różnorodne środki służące jej pogłębianiu. Są nimi przede wszystkim: wierne wypełnianie posługi, m odlitwa (indywi dualna i w spólnotow a), lektura ascetyczna i życie sakram entalne. D uże znaczenie przypisuje się także pobożności maryjnej, rekolek cjom oraz dniom i godzinom skupienia. Z a istotny elem ent form a cyjny w życiu kapłana uważa się realizację rad ewangelicznych, a także życie w spólnotow e90.
W zakresie formacji intelektualnej, stanowiącej z kolei w arunek podjęcia bardziej owocnego dialogu ze współczesnym światem, w uchwałach synodów akcentuje się rolę wiedzy u kapłana, opartej na solidnych i trwałych fundam entach: Piśmie św., Tradycji, wypo wiedziach U rzędu Nauczycielskiego Kościoła, teologii i filozofii chrześcijańskiej, jak również na osiągnięciach nauk świeckich91.
C echą charakterystyczną regulacji synodalnych jest uwzględnia nie etapowości w procesie formacyjnym prezbiterów (neoprezbite- rzy; przeżywający pierwsze lata kapłaństwa; przeżywający dalsze la ta kapłaństwa; kapłani starsi)92.
Szeroko p otraktow ano w uchw ałach zgrom adzeń synodalnych kwestię środków służących pogłębianiu form acji intelektualnej.
[1 7 ] SPRAWOWANIE WŁADZY USTAWODAWCZEJ 31
и Bar, jw., s. 263. 90 Filarski, jw., s. 360-361. 1,1 Tamże, s. 361. 92 Tamże.
N a pierwszy plan wysuwają się tutaj studia teologiczno - pasto ral ne, w ypierając i zastępując dawny system egzaminów probosz czowskich, wikariuszowskich i jurysdykcyjnych; dotyczą one przed e wszystkim kapłanów młodszych. D la wszystkich zaś prezbi terów wskazuje się tutaj kursy i wykłady, a szczególnie konferencje rejonow e i dekanalne. Podkreśla się także znaczenie studium oso bistego93.
Gdy chodzi o wymiar duszpasterski formacji kapłańskiej, której celem jest umożliwienie kapłanowi pełnienia roli przew odnika lu dzi oraz sługi i wychowawcy wspólnoty, to ustawodawcy synodalni nie wnoszą zbyt wiele elem entów oryginalnych. Podstawowymi dziedzinam i form acji pastoralnej są: kaznodziejstwo i katechizacja. Ż ad en z synodów nie zdecydował się na pełne zrealizowanie postu latu dokum entów U rzędu Nauczycielskiego Kościoła w przedm io cie roku duszpasterskiego dla kapłanów bezpośrednio po święce niach94.
Należy stwierdzić, że w om aw ianej dziedzinie ustawodawstwo sy nodalne poprzestaje na form ułow aniu zasad podstawowych, nie wchodząc w szczegóły procesu formacyjnego. Trudno przy tym m ó wić o szczególnej oryginalności i pomysłowości w form ułow aniu norm prawnych95.
3.3. Posługa duszpasterska proboszcza
D ość bogate w treść ustawodawstwo synodalne w odniesieniu do posługi proboszcza w parafii, obejm ujące szereg wątków, nacecho w ane jest dużą dozą zatroskania biskupów diecezjalnych o poziom życia religijno - m oralnego w spólnot parafialnych.
Co się tyczy samej osoby proboszcza, to wiele miejsca synody p o święcają przydatności kandydata na ten ważny urząd duszpasterski, m.in. w zakresie grom adzenia wokół siebie współpracowników, tak spośród duchownych, jak i świeckich, czy um iejętności współpracy także z instytucjami świeckimi. W yraźnie dostrzegalna jest ten d e n cja do obniżania wieku em erytalnego proboszcza, choć oczywiście odnośne norm y m ają charakter jedynie fakultatywny96.
3 2 KS. WOJCIECH GÓRALSKI [18]
93 Tamże, s. 362. 94 Tamże, s. 363. 95 Tamże.
W przedm iocie obowiązków proboszcza sporo miejsca poświę cono posłudze nauczania. G odne odnotow ania jest tutaj nałożenie na proboszcza, niem al przez wszystkie synody, obowiązku organi zowania rekolekcji zam kniętych97.
Norm y praw ne dotyczące posługi uświęcania zawierają m.in. obowiązek proboszcza organizowania nabożeństw pokutnych czy uszczegółowienie przejawów troski o pow ołania kapłańskie98.
W śród licznych zadań proboszcza w zakresie posługi pasterzo wania zwraca się uwagę na obowiązek odbywania wizyty duszpa sterskiej (tzw. kolędy), określa się przeznaczenie ofiar składanych przez parafian podczas tej wizyty, podaje się szczegółowe przepisy dotyczące prow adzenia kancelarii parafialnej, tworzenia i funkcjo nowania rad parafialnych, realizowania program ów duszpaster skich99. D użą wagę przywiązują ustawodawcy diecezjalni do odpo wiedzialności proboszcza za duszpasterstwo w zakładach zam knię tych, podobnie jak za duszpasterstw o charytatywne, łącznie z ewi dencjonow aniem parafian potrzebujących pom ocy100.
N a uwagę zasługuje następnie regulacja synodalna w odniesieniu do różnych rodzajów duszpasterstw a parafialnego, szczególnie duszpasterstw a rodzin, młodzieży oraz grup zawodowych, a także regulacja dotycząca opieki duszpasterskiej nad stowarzyszeniami i rucham i religijnymi101.
Nie brak następnie w ustawodawstwie synodalnym dyspozycji w obszarze zarządzania dobram i doczesnymi w parafii102.
M im o szerokiego ogarnięcia przez ustawodawców diecezjalnych dziedziny związanej z posługiwaniem proboszcza, niektóre kwestie nie zostały uregulow ane, m.in. przygotowanie do podjęcia urzędu proboszcza103.
3.4. Zycie sakram entalne wiernych
Ustawodawstwo synodalne dużo miejsca poświęca posłudze uświęcania, szczególnie zaś dziedzinie sakram entów św. Regulacja
[1 9 ] SPRAWOWANIE WŁADZY USTAWODAWCZEJ 33
"Tam że, s. 415. "“Tamże, s. 416-417. w Zob. tamże, s. 252-277. 1(10 Zob. tamże, s. 279-288. Zob. tamże, s. 289-311. Zob. tamże, s. 325-389. 103 Tamże, s. 413.
praw na w tym zakresie zm ierza zdecydowanie do odnowy życia sa kram entalnego wiernych. Z ostało ono ukazane w nowym świetle, zwrócono bowiem uwagę na zaangażowanie całej wspólnoty p a ra fialnej w proces dojrzewania do przyjm owania i pielęgnowania w życiu chrześcijańskim łaski sakram entalnej104.
W uchw ałach synodów zauważa się właściwą dążność do upodm iotow ienia wiernych świeckich, przede wszystkim w zakresie przygotowania do przyjmowania poszczególnych sakram entów św. Troska ustawodawców synodalnych zm ierza także do wpojenia w świadomość wiernych doniosłości każdego z tych środków uświę cenia i znaczenia towarzyszących im znaków sakram entalnych105.
W odniesien iu do sak ram en tu chrztu akcent położono na w ła ściwy d o b ó r rodziców chrzestnych, którzy uczestniczyliby w p ro cesie dojrzew ania religijnego chrześniaków . Duży wysiłek podjęły synody gdy chodzi o w ypracowanie program ów przygotow ania do bierzm ow ania. E ucharystię u kazano jak o centru m życia każdej w spólnoty parafialn ej, zaakcentow ano rów nież potrzebę należyte go przygotow ania dzieci do pierwszej K om unii św., a także p o d kreślono ro lę k ultu eucharystycznego w życiu chrześcijańskim . W przedm iocie sak ram en tu pokuty i p o jed n an ia oryginalne są dyspozycje dotyczące przedstaw iania go w kontekście stałego p ro cesu naw racania się i kształtow ania sum ienia, a także norm y p ole cające organizow ania nabożeństw pokutnych. Gdy chodzi z kolei o nam aszczenie chorych, to znaczące wydaje się zw rócenie uwagi na odpow iednie przygotow anie chorego przez rodzinę do przyję cia tego środ k a uświęcenia. Niew iele m iejsca pośw ięca się sakra m entow i święceń. N atom iast odnośnie do m ałżeństw a synody wy kazują tro sk ę zarów no o należyte przygotow anie do tego sak ra m entu, jak i o urzeczyw istnianie przez m ałżonków drogi w łasnego uśw ięcenia106.
M ając na względzie doniosłość i rolę sakram entów św. w życiu zarów no w spólnot chrześcijańskich, jak i poszczególnych wiernych, ustawodawcy synodalni proponują nową wizję duszpasterstw a sa kram entalnego, kładąc na barki duszpasterzy odpowiedzialność za tę doniosłą dziedzinę uświęcenia.
3 4 KS. WOJCIECH GÓRALSKI [20]
,M Dullak, jw., s. 324-326. 105 Tamże, s. 326. 106 Tamże, s. 323-326.
3.5. M ałżeństwo i rodzina
Z e zrozumiałych względów, ustawodawstwo synodalne wiele miejsca poświęca instytucji m ałżeństwa i rodziny. Jak już wspo m niano, troska ustawodawców zwrócona jest przede wszystkim ku przygotowaniu do m ałżeństwa (dalszemu, bliższemu, bezpośred niem u) oraz ku duszpasterstw u małżonków.
W dziedzinie przygotowania do m ałżeństwa zwraca się uwagę m.in. na wyrabianie u młodzieży ducha odpowiedzialności za wła sną przyszłość, choć uchwały synodalne nie obfitują tutaj w orygi nalne norm y praw ne (nawiązując zazwyczaj do przepisów Instruk cji Konferencji E piskopatu Polski z 5 września 1986 r. o przygoto waniu do zawarcia m ałżeństw a w Kościele katolickim )107. Tu i ów dzie pokuszono się o oryginalne normy dotyczące rozm ów duszpa sterskich kapłana z narzeczonym i oraz kanonicznego badania przedślubnego108. Interesujące są przepisy niektórych synodów do tyczące składania wniosku o uzyskanie dyspensy od przeszkody m ałżeńskiej109.
Na uwagę zasługują dyspozycje szeregu synodów zobowiązujące duszpasterzy do otoczenia opieką duszpasterską małżonków żyją cych w niekanonicznych związkach m ałżeńskich110.
4. Uwagi końcowe
Idea synodu diecezjalnego, jako narzędzia reform y i odnowy K o ścioła, ożywiona przez Sobór Watykański II, skłaniała do podjęcia procesu asymilacji nauki soborowej w życiu poszczególnych Ko ściołów partykularnych. N abrała ona następnie nowej treści, gdy papież Jan Paweł II dokonał w 1983 r. prom ulgacji posoborowego KPK. O dtąd przed zgrom adzeniam i synodalnymi stanęło kolejne zadanie, ściśle zresztą pow iązane ze zgłębianiem przesłania Vatica num II, polegające na recepcji nowej kodyfikacji w życiu wspólnot diecezjalnych. Inicjując synody po 1983 roku, biskupi polscy, zatro skani o odczytanie potrzeb duszpasterskich swoich diecezji, dają m.in. wyraz konieczności dostosow ania własnego prawa partykular nego do nowej regulacji kodeksowej. Sprawując na synodach swoją [2 1 ] SPRAWOWANIE WŁADZY USTAWODAWCZEJ 35
107 Instrukcja ta została opublikowana jako druk zwarty (Kraków 1990). 108 Zob. Rojek, jw., s. 332-333; Zob. także Dullak, jw., s. 299-300. lts Zob. I synod diecezji ełckiej, jw., s. 129-130, p. 818.
w ładzę ustawodawczą, jako jed n ą z płaszczyzn potestas regendi, m a ją niewątpliwie świadomość tego, że stanow ienie praw a to jeden ze sposobów wykonywania powierzonej im misji. Świadomości tej to warzyszy zapew ne przekonanie, że droga synodalna budzi od po wiedzialność za kształt tego prawa, a tym samym za Kościół, u wszystkich uczestników zgrom adzenia synodalnego111.
Już sam przegląd uchwal końcowych synodów diecezjalnych od bytych po 1983 r. wskazuje, że wymiar ustawodawczy tych zgrom a dzeń jest znaczący, choć nie jest to wymiar jedyny. Uchwały te, ob fitujące na ogół w norm y praw ne, regulują całokształt życia kościel nego w Kościołach partykularnych w duchu unorm ow ań Kodeksu. Czynią to jed n ak w sposób bardzo zróżnicowany - w zależności od przyjętej form uły synodalnej.
W form ule doktrynalno - jurydycznej synodu112 dużo miejsca zaj m uje przypom inanie nauki Soboru W atykańskiego II, a także opisy sytuacji, deklaracje, wskazania, wyzwania, zadania itp., co stanowi zazwyczaj rodzaj program u odnowy duszpasterskiej. N atom iast ustawodawstwo m a ch arakter niejako wniosków płynących z tego rodzaju wywodów. Z kolei w form ule ściśle jurydycznej synodu113 pom ija się całkowicie ową warstwę doktrynalno - opisową, a uchwały zgrom adzenia synodalnego zawierają wyłącznie normy praw ne (niekiedy w części wstępnej uchwał zam ieszcza się zwięzłe opracow ania zawierające historię diecezji, opis jej stanu adm ini stracyjno - duszpasterskiego czy teologię synodu)114.
N iezależnie od przyjętej form uły, ustaw odaw stw o synodalne ujęte jest w tzw. statu tach o raz w aneksach. Je d n e i drugie posia dają dość zróżnicow aną system atykę, pozostaw iającą n iejedn o krotnie wiele do życzenia. Właściwy wydaje się tutaj układ treści przyjęty na wzór KPK, z ew entualnym i m odyfikacjam i. Część m a teriału ustaw odaw czego, jak a znajduje się w aneksach pow inna była znaleźć swoje m iejsce w samych statu tach , szczególnie gdy chodzi o tzw. instrukcje. N ie tylko dlatego, że aneksy przewyższa ją niekiedy swoją o bjętością sam e statuty. R ozdzielanie tej samej m aterii legislacyjnej, np. w odniesieniu do u rzędu dziekana czy
3 6 KS. WOJCIECH GÓRALSKI [22]
Por. Jan Pawel II, Przekroczyć próg nadziei, Lublin 1994, s. 127. Jej aplikację widać m.in. w synodach: poznańskim i wrocławskim. 113 Znajduje ona zastosowanie m.in. w synodach: płockim i przemyskim. 114 Zob. np. X L II synod płocki, jw.
sakram en tu chrztu, nie wydaje się właściwe, pom ijając względy praktyczne. D o aneksów należałoby włączać jedynie statuty i re gulam iny instytucji i organizacji, jak też form ularze i wzory pism urzędowych. N ie znaczy to, że nie m oże się tam znaleźć tak a czy inna instrukcja, nosząca jed n a k rzeczywiste znam iona w ym ienio nego aktu praw nego.
Z upełnie niewłaściwe wydaje się pow tarzanie przepisów KPK i ujm ow anie ich w statuty synodalne. Te ostatnie przecież nie mają stanowić zbioru praw a powszechnego. Poza tym nie należy stwa rzać wrażenia, że ustawodawstwo synodalne obejm uje najważniej
sze norm y kodeksowe oraz norm y praw a diecezjalnego. M oże to in
synuować, że inne, pom inięte regulacje KPK, nie m ają w aloru zna czącego. W ten sposób nietrudno o odczucie, powstające choćby u duchownych, że wystarczy posługiwać się zbiorem praw a przyję tego na synodzie. Takie „wymieszanie” praw a powszechnego z p ra wem partykularnym zdaje się pon adto zacierać między nimi różni ce. Idea prawa partykularnego nakazywałaby więc zaniechanie przytaczania dyspozycji praw a kodeksowego, a poprzestaw anie wy łącznie na form ułow aniu norm prawnych o wymiarze ściśle party kularnym. Nie znaczy to, że w niektórych z tych norm nie znajdą się odniesienia do odnośnych kanonów Kodeksu (wskazanych ich nu m eram i).
W oparciu o uchwały końcow e 23. synodów diecezjalnych o d bytych w Kościele polskim p o d rządam i K PK z 1983 roku wolno powiedzieć, że spraw ow anie władzy ustawodawczej przez bisku pów na tych zgrom adzeniach stanow i wyraz ich głębokiej troski o odnow ę duszpasterską własnych Kościołów partykularnych. Po dejm ow ane na synodach próby dostosow ania praw a diecezjalnego do regulacji nowego K PK świadczą przecież o woli dokon ania tej odnowy. W szak skodyfikowane praw o tych Kościołów wykazuje nachylenie zdecydow anie duszpasterskie, m ając na celu odnow ę stru k tu r diecezjalnych, dekanalnych i parafialnych, a tym samym ożywienie życia religijno - m oralnego wiernych. D ostrzeżenie n a tom iast niewątpliwych m ankam entów pokodeksow ego ustaw o dawstwa synodalnego w zakresie samej techniki legislacyjnej m o że stać się bodźcem do podejm ow ania odpow iednich działań przez ustawodawców diecezjalnych inicjujących kolejne synody, zm ierzających do nadaw ania praw u partykularnem u korzystniej szego kształtu.
3 8 KS. WOJCIECH GÓRALSKI [24]
La realizzazione della potestà legislativa dai vescovi in sinodi diocesani in Polonia dopo il 1983
L a prom ulgazione dal p a p a G iovanni Paolo II il 25 gennaio 1983 del nuovo C odice di D iritto C an o n ico ha cre a to p e r i vescovi dioecesani u n a sp in ta ad acco- m o d are la legge p artico lare delle lo ro C hiese p articolari alle disposizioni dello stesso C odice. Q u esto co m p ito i legislatori diocesani in tra p re n d o n o so p ra ttu tto attrav erso i sinodi diocesani.
N el p e rio d o 1983-2003 sono stati term in ati in Polonia i 23 sinodi diocesani. E analisi della legislazione sinodale m o stra u n a vera cura dei vescovi di rinnovare sia le stru ttu re ecclesiastiche sia la p asto rale nelle rispettive C hiese particolari. N elo stesso tem p o si p u ô osservare aclune im perfezioni rig u ard an ti la tecnica legi slativa.
