Rafał Wiktor Kowalczyk
Bitwa pod Krasnem 14-21 listopada
1812 roku
Przegląd Historyczno-Wojskowy 16 (67)/4 (254), 7-26
2015
7
ARTYKUŁY
Rafał Wiktor
R. W.Kowalczyk
BITWA POD KRASNEM 14–21 LISTOPADA 1812 ROKU
B
itwa pod Krasnem − największa podczas odwrotu wielkiej armii spodMoskwy – nie doczekała się całościowego opracowana ani przez bada-czy z Francji, ani też z Rosji, nie wspominając o anglosaskich, którzy mają moralne prawo i poniekąd obowiązek podjąć ten temat. Sir Robert Wilson, Brytyjczyk, doradca wojskowy w sztabie feldmarsz. Michała Iłłarionowicza ks. Goleniszczewa-Kutuzowa słusznie nazwał ją „dniem bohaterów”1. Dlaczego
więc bitwa, która mogła zdecydować o losach armii napoleońskiej, jego samego, a także całej napoleońskiej Europy nie znalazła uznania wśród badaczy? Otóż, bitwa ta pozostaje w cieniu zajęcia Smoleńska w sierpniu 1812 r., rozprawy nad rzeką Moskwą czy operacji berezyńskiej. Ponieważ pod Krasnem klęskę ponio-sły obydwie walczące strony, tj. i Rosja, i Francja, więc i jedni, i drudzy nie mają się czym chwalić.
Kutuzow po objęciu dowodzenia armią rosyjską w sierpnia 1812 r. konsekwent-nie, mimo nacisków, realizował swój plan. Nie chciał walczyć z Napoleonem, bo się go obawiał, wiedział bowiem, że nie ma szans w konfrontacji z cesarzem Francuzów. Był również głęboko przekonany, że dla Rosji większym zagroże-niem jest potężna Wielka Brytania niż właściwie już pokonany, choć jeszcze niezwyciężony Napoleon. Aby ułatwić Francuzom drogę na zachód, budował im „złote mosty”2.
Do konfrontacji z Napoleonem dążył Wilson i generałowie ze „stronnic-twa jastrzębi”, m.in.: gen. piech. Leoncjusz Leontiejewicz baron Bennigsen
1 R. Wilson, Narrative of events during the invasion of Russia, Londyn 1860, s. 276.
2 Określenie ukute przez rosyjskich generałów oburzonych taktyką działania feldmarsz.
Kutuzo-wa polegającą na unikaniu bezpośredniej Kutuzo-walki z wycofującą się z Rosji wielką armią Napoleona. Jeżeli już doszło do starcia, to robił wszystko, aby umożliwić oderwanie się sił napoleońskich od wojsk nieprzyjaciela. Tym samym ratował wojska Napoleona przed zagładą.
1929
1956
2000
2010
(jeden z najzagorzalszych oponentów Kutuzowa), gen. lejtn. Piotr Pietrowicz Konownicyn, gen. lejtn. Paweł Aleksandrowicz hr. Strogonow, ataman woj-ska dońskiego gen. lejtn. Matwiej Iwanowicz Płatow, gen. lejtn. Zachar Dymitriewicz Ołsufiew, gen. lejtn. Teodor Pietrowicz hr. Uwarow, gen. piech. Michał Andriejewicz Miłoradowicz, gen. mjr Aleksander Aleksiejewicz Tuczkow 4 i gen. mjr Iwan Fiedorowicz Paszkiewicz. Od początku starali się wymusić na Kutuzowie decyzje, które miały zmienić los wojny. Parli do bezpośredniego starcia − do bitwy, która miała zniszczyć wojska Napoleona. Uczynili tak na początku października, przed rozprawą pod Tarutino3. Następnie próbowali
postąpić podobnie pod Małojarosławcem4 i pod Wiaźmą. Kutuzow mimo
nale-gań podległej mu generalicji, głównie gen. piech. Leoncjusza Leontiejewicza barona Bennigsena, gen. lejtn. Michała Bogdanowicza Barclaya de Tolly’ego oraz gen. lejtn. Piotra Pietrowicza Konownicyna, i sir Roberta Wilsona nie wyraził zgody na wsparcie walczących pod Wiaźmą sił rosyjskich. W efekcie korpusom napoleońskim udało się wyrwać z rosyjskiego okrążenia5.
Podobnie było pod Krasnem. Tu Kutuzow również został zmuszony przez swo-ich generałów do bitwy. Jednak pod Krasnem pozycja Kutuzowa była już dużo silniejsza niż na początku października. Straty wielkiej armii podczas odwrotu powodowały, że pozycja rosyjskiego głównodowodzącego stale wzrastała. Wilson i generałowie ze „stronnictwa jastrzębi” nie zdołali wymusić na nim, tak jak na początku października, ustępstw6. Jednak noc z 16 na 17 listopada w sztabie armii
Kutuzowa była dramatyczna. Generałowie wykrzykiwali, by ruszył on z całą siłą na Napoleona. Argumentowali, że położenie głównych sił armii rosyjskiej nie tylko szachowało ustępujące korpusy napoleońskie, ale stwarzało realną szansę na osta-teczne ich pokonanie. Zdaniem generalicji, cesarz Francuzów był wówczas w naj-gorszym położeniu od momentu rozpoczęcia odwrotu, ponieważ jego najliczniejsze korpusy liniowe zostały odcięte od sił głównych. Cała droga z Korytni do Krasnego, którą to drogą maszerowały na Orszę korpusy wielkiej armii, była już wówczas flankowana przez regularne siły rosyjskie. Do zwycięstwa, jak argumentowali, niezbędne jednak było wprowadzenie głównych sił, którymi dowodził Kutuzow.
Główne siły Kutuzowa w tym czasie przebywały w okolicach Jurkowa i Wołkowa. Sytuacja wielkiej armii i parcie awangardy gen. Miłoradowicza oraz
3 R. Kowalczyk, Katastrofa Wielkiej Armii Napoleona w Rosji w 1812 r., Łódź 2007, s. 101–102; idem,
Małojarosławiec 1812, Warszawa 2008, s. 80–81.
4 Idem, Małojarosławiec..., s. 158–160.
5 R. Wilson, Private Diary of the travels, personal services and public events in the campaigns of 1812,
1813 and 1814, t. 1, Londyn 1861, s. 212; M. Glover, A very slippery fellow. The life of sir Robert Wilson 1777–1849, Londyn 1978, s. 124–125; C. Oman, Napoleon’s viceroy – Eugéne de Beauhar-nais, Londyn 1966, s. 346; H. Lachouque, The Anatomy of glory. Napoleon and his guard, Londyn
1861, s. 251–252; D. de Villepin, La chute ou l’Empire de la solitude 1807–1814, Paryż 2008, s. 266; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne 14−21 listopada 1812, złożona do druku.
detaszowanych grup rosyjskich wojsk operujących na linii Smoleńsk–Krasne spra-wiły, że sytuacja była rzeczywiście korzystna dla Rosjan. Wilson wprost zarzucał feldmarszałkowi tchórzostwo.
Podczas burzliwej dyskusji głównodowodzący wojsk rosyjskich zachował spokój. Pozwolił swoim adwersarzom wyrzucić emocje, wysłuchał wszystkich zarzutów, a następnie stwierdził, iż to on jest dowódcą i to on w całości odpo-wiada za stan armii.
Stosunek Kutuzowa do Napoleona nie uległ zmianie – nadal nie chciał z nim walczyć, bo się go obawiał. Był jednak przewidujący i żeby ustrzec się przed oskarżeniem o unikanie walki z Napoleonem i umożliwienie mu przedarcia się na zachód (wiedział, że Wilson i generałowie zamierzają wysłać do cara Aleksandra I listy z takimi zarzutami), postanowił skierować do walki III Korpus gen. lejtn. Pawła Aleksandrowicza hr. Strogonowa7. Ponadto wydał rozkazy,
któ-re diametralnie zmieniały położenie wysuniętych już grup rosyjskich wojsk. W wyniku podjętych decyzji siły rosyjskie flankowały całą drogę Smoleńsk– Korytnia–Krasne, którą maszerowały korpusy wielkiej armii na Orszę. Na Rohajłową, gdzie dotychczas znajdowały się główne siły Miłoradowicza, skie-rował korpus Strogonowa. Miłoradowicz po opuszczeniu zajmowanych pozycji miał podjąć marsz na trakt smoleński, na Rżawkę i przeciąć Napoleonowi drogę odwrotu pomiędzy Krasnem a Merlino. Grupa gen. mjr. Wasyla Pietrowicza hr. Orłowa-Denisowa została skierowana na Wielką Dobreję. Siłami gen. Denisowa dowodził gen. mjr Mikołaj Michajłowicz Borozdin 2, który otrzy-mał zadanie posuwać się ruchem koncentrycznym na trakt smoleński. Dowódca IV Korpusu gen. lejtn. Aleksander Iwanowicz hr. Ostermann-Tołstoj miał deta-szować grupy żołnierzy rosyjskich i skierować je na Korytnię, leżącą w poło-wie drogi pomiędzy Smoleńskiem a Krasnem, sam zaś flankować całą drogę z Korytni do Krasnego. Wyparta przez Polaków z Krasnego grupa gen. mjr. Adama Pietrowicza hr. Ożarowskiego otrzymała zadanie obsadzić pozycje z lewej
strony traktu na Orszę, pomiędzy Krasnem a miejscowością Lady8.
7 R. Wilson, Narrative..., s. 268; idem, Private Diary..., s. 222–223; A. Stcherbatow, Le
Feld-Ma-réchal prince Paskévitsch. Sa vie politique et militaire. D’aprés des documents inédits 1782–1826, t. 1,
St. Petersburg 1888, s. 134–135; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz:
jego żyzń i diejatielnost’. Po nieizdannym istocznikam sostier 1782–1826, t. 1, St. Petersburg 1888,
s. 183–184; E. Labaume, Relation complète de la campagne de Russie en 1812, Paryż 1816, s. 355–357; P. Berthezène, Souvenirs militaires par la baron …. Lieutenant général, Pair de France, Grand-Croix
de la Légion d’honneur ect., Paryż 2005, s. 300; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona.
Krasne...
8 M. Bogdanowicz, Istorija otieczestwiennoj wojny, t. 3, Petersburg 1880, s. 113; D. P. Buturlin,
Histoire militaire de la campagne de Russie en 1812, t. 2, Paryż 1824, s. 209–210; idem, Istorija nasze-stwija impieratora Napoleona na Rossiju 1812 goda, t. 2, St. Petersburg 1838, s. 117–119;
A. Stcher-batow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s. 134–135; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź
Ostatecznie Kutuzow zdecydował, że 17 listopada zaatakuje Krasne. Główne siły swojej armii postanowił wysłać na Dobreję, która przecinała trakt pomiędzy Krasnem a miejscowością Lady. Dowodzenie nad trzema korpusami piechoty – dwoma liniowymi (VI gen. piech. Dymitra Siergiejewicza Dochturowa i VIII gen. lejtn. Borozdina) i V gwardyjskim gen. lejtn. Mikołaja Iwanowicza Ławrowa, oraz ciężką jazdą (1 Dywizja Kirasjerów gen. lejtn. Mikołaja Iwanowicza Depreradowicza) objął były dowódca armii wołyńskiej gen. kaw. Aleksander Pietrowicz hr. Tormasow (od 8 października znajdował się w sztabie armii Kutuzowa). Grupa pod jego dowództwem wyruszyła z pozycji zajmowanych pomiędzy Nowosiółkami a Szyłowem i pomaszerowała przez okolice Sidorowicz i Kutkowa, przecięła zamarzniętą Łośminę i Świnę, a następnie przez miejsco-wość Sorokino oraz rzekę Dobreję na północny zachód w kierunku miejscowo-ści Dobreja. Kutuzow zdecydował się wydzielić tak liczną grupę armijną, gdyż był przekonany, że Napoleon będzie kontynuował marsz na zachód, na Orszę i pomimo ruchu wojsk Tormasowa nie zawróci na Krasne. Uważał, że wobec przewagi liczebnej Rosjan, których wojska liczyły ok. 80 tys. żołnierzy i 600 dział, Napoleon nie poświęci Gwardii, aby ocalić tylne korpusy liniowe, i tym samym umożliwi mu realizację przyjętej bezpiecznej strategii marszu równoległego9.
Ryzykowałby w takim wypadku zniszczenie bądź okrążenie przez siły rosyjskie. Wydanie takich rozkazów świadczy, że głównodowodzący wojsk rosyjskich nie tylko był przeciwnikiem bitwy z Napoleonem, ale chciał, by wielka armia maszerowała na zachód i by opuściła Rosję, a on miał jej to umożliwić. Decyzje o zmianie dyslokacji wynikały z obawy przed carem, który mógłby zostać poin-formowany o rzeczywistych zamiarach rosyjskiego głównodowodzącego.
Kutuzow jednak nie docenił nie tylko Napoleona, ale i swoich podkomendnych, którzy chcieli konfrontacji, m.in. nieudolnego dowódcę IV Korpusu Piechoty gen. lejtn. Ostermanna-Tołstoja czy obowiązkowego gen. Miłoradowicza. Ten ostatni zgodnie z rozkazem po opuszczeniu pozycji pod Rohajłową skierował się na trakt smoleński, na Rżawkę, gdzie miał przeciąć drogę odwrotu wielkiej armii pomię-dzy Krasnem a Merlino. Z traktu wiodącego na Rżawkę ruszył na Mikulino, a drogą między lasami – na Łarjonowo, skąd już bezpośrednio pomaszerował na stary trakt smoleński. Jako wsparcie grupy gen. Miłoradowicza Kutuzow wysłał III Korpus Strogonowa. 15 listopada gen. Konownicyn, dowódca 3 Dywizji,
9 A. Thiers, Historia Konsulatu i Cesarstwa, t. 7, Warszawa 1858, s. 656–657; G. F. Nafziger,
Napo-leon’s invasion of Russia, Novato 1988, s. 309; O. Sokolov, L’armée de Napoleon,
Saint-German-en--Laye 2003, s. 407; M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s. 121–123; A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal
prince Paskévitsch..., t. 1, s. 136; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń…, t. 1, s. 184–185; D. P. Buturlin, Istorija naszestwija impieratora…, s. 112–114; idem, Histoire militaire de la campagne..., t. 2, s. 193–224; M. Kukiel, Wjna 1812 roku, t. 2, Kraków 1937,
s. 364–365; C. Cate, 1812. Le duel des deux empereurs, Paryż 1987, s. 381; R. Kowalczyk, Zapo-mniana bitwa Napoleona. Krasne...
awangardy III Korpusu, forsownym marszem, nie zważając na ponoszone straty, dotarł w ciągu kilku godzin w okolice, gdzie stanowiska zajmowały wojska gen. Miłoradowicza i ustawił swoje jednostki wzdłuż traktu na Krasne. Gdy masze-rująca wielka armia zbliżała się do tej miejscowości, była ostrzeliwana przez rozciągnięte po lewej stronie traktu siły gen. Miłoradowicza. Strach przed bez-pośrednim starciem z Napoleonem spowodował, że jednak nie zdecydował się on zaatakować maszerujących kolumn. Cesarz na widok rozciągniętych oddziałów rosyjskich zaczął maszerować w otoczeniu swoich wiarusów ze Starej Gwardii. Ostrzeliwane przez baterie rosyjskie, atakowane przez Kozaków i „partyzantów” wojsko poniosło bardzo duże straty. Kozackie Hurra! słychać było nieustannie. Kozacy atakowali niemal wyłącznie tabory i „oderwańców”. Ułatwiło im to roz-ciągnięcie maszerujących kolumn i wytworzenie dużych luk między nimi.
Do Krasnego Napoleon dotarł w godzinach popołudniowych 15 listopada. Podczas marszu na trasie Smoleńsk–Krasne, a zwłaszcza na odcinku Korytnia– Krasne jego wojsko poniosło znaczne straty. Stracił wówczas większość dopiero co odbudowanej w Smoleńsku artylerii. W ręce Kozaków i Rosjan wpadły również dziesiątki wypełnionych łupami wozów taborowych oraz setki „oderwańców”. Ubytki w oddziałach regularnego wojska były jednak dużo mniejsze, ponieważ artyleria ostrzeliwała trakt, którym maszerowała Gwardia z Napoleonem10.
Rosjanie nie zamierzali rezygnować z walki z korpusami liniowymi wielkiej armii. Po przejściu Gwardii i Napoleona 16 listopada nad brzegiem Łośminy czekali „gniewni” rosyjscy dowódcy zdecydowani na walną bitwę. Oprócz korpusu gen. Miłoradowicza, który zgodnie z rozkazem głównodowodzącego cofnął się na południowy wschód, w kierunku głównych sił rosyjskich, sta-nowiska zajęły oddziały tworzące tego dnia awangardę korpusu: 4 Dywizja Piechoty gen. lejtn. Eugeniusza ks. Wirtemberskiego z II Korpusu Piechoty gen. lejtn. Zachara Dymitrewicza Ołsufiewa i 26 Dywizja Piechoty gen. mjr. Iwana Fiedorowicza Paszkiewicza z VII Korpusu Piechoty gen. lejtn. Mikołaja Mikołajewicza Rajewskiego, a także kilka pułków regularnej kawalerii rosyjskiej z II Korpusu gen. mjr. Teodora Karlowicza barona Korfa, tj. Moskiewski Pułk Dragonów dowodzony przez ppłk. Zaleskiego, Kargopolski Pułk Dragonów mjr. Stala 2 z brygady gen. mjr. Szymona Dawydowskiego Panczulidzewa 2 oraz Ingermanlandzki Pułk Dragonów płk. Argamakowa 3. Rosjanie mieli 44 działa, w tym 12 z 6 konnej baterii artylerii ppłk. Jakowa Wasiliewicza Zacharzewskiego i 32 z 7, 8 i 48 baterii artylerii lekkiej 26 Brygady Artylerii gen. mjr. Schoulmanna
10 E. Labaume, op. cit., s. 355–357; L. Griois, Mémoires du général... 1792–1822, t. 2, Paryż 1909,
s. 131–132; C. Laugier, Récits de Césare de Laugier, officier de la garde du prince Eugène, Paryż 1912, s. 153–154; D. P. Buturlin, Histoire militaire de la campagne..., t. 2, s. 197, 208–210; idem, Istorija
naszestwija impieratora..., t. 2, s. 108–110; C. Cate, La campagne de Russie 1812, Paryż 2006,
s. 379–380; G. J. B. Dufour, Guerre de Russie 1812, Biarritz 2007, s. 377–379; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...
oraz z 4 Brygady Artylerii płk. Aleksandra Iwanowicza Wojeitowa. Przewaga Rosjan w artylerii była miażdżąca11.
Rosjanie po przepuszczeniu Napoleona i Gwardii spokojnie czekali na zbli-żające się w rzutach grupy liniowych wojsk napoleońskich. Bitwa pod Krasnem wchodziła w decydującą fazę.
Zapowiedzią Krasnego był Smoleńsk. Napoleon dotarł do twierdzy smoleń-skiej 9 listopada. To co zastał, nie nadawało się na leża zimowe dla jego żołnierzy. Miasto nie zostało odbudowane, magazyny były niedostatecznie zaopatrzone w żywność i furaż, a zapasy nie gwarantowały wyżywienia dla wielkiej armii. Ponadto informacje o sytuacji wokół Smoleńska nie napawały optymizmem. Okazało się, że dowódca IX Korpusu marsz. Klaudiusz Victor ks. Belluno dopu-ścił do zajęcia Witebska. Jego oddziały 30 października 1812 r. poniosły porażkę pod Czasnikami nad rzeką Ułą i odsłoniły Witebsk, który zajęła naddźwińska armia gen. lejtn. Ludwika Christianowicza hr. Wittgensteina12.
Dnia 10 listopada dotarła do Napoleona wiadomość o katastrofie brygady gen. Jana Augereau z 29 Dywizji gen. Ludwika Baragueya d’Hilliersa. Generał Baraguey d’Hilliers otrzymał zadanie ubezpieczania drogi do Smoleńska, rów-noległej do głównej trasy odwrotu – starego traktu smoleńskiego, biegnącej przez południowe gubernie, i utrzymania drogi przez Medyń, Juchnów, Jelnię, Bałtutino i Lachowo na Smoleńsk. Generał miał rozlokować swoje siły na drodze z Jelni do Smoleńska. Było to elementem planu zatrzymania Rosjan i utrzy-mania strategicznie ważnej dla nowej ofensywy Bramy Smoleńskiej. Dlatego też Baraguey d’Hilliers miał przygotować tamtejsze okolice dla żołnierzy, któ-rych Napoleon planował tam zakwaterować. Jednocześnie ruch jego oddziałów miał powstrzymać Rosjan, którzy chcieliby obejść twierdzę smoleńską traktem południowym13.
11 A. Stcherbatov, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s. 134–135; idem,
Gienierał-field-marszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń …, t. 1, s. 118–119; D. P. Buturlin, Histoire militaire de la campagne..., s. 209–211; idem, Istorija naszestwija impieratora…, t. 2, s. 109–110;
M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s. 113–114; R. Wilson, Narrative…, s. 268–269; idem,
Priva-te…, s. 223–225; A. P. Jermołow, Zapiski gienierała Jermołowa w otieczestwiennuju wojnu 1812 g.,
„Russkaja Starina” 1912, nr 3, s. 113–118; E. Labaume, op. cit., s. 356–357; L. Griois, op. cit., t. 2, s. 132–133; C. Laugier, op. cit., s. 154–155; Ph. Ségur, La campagne de Russie, Genewa 1969, s. 159–161; Souvenirs de J.-R. Coignet, Paryż 1851, s. 154–155; Marbot, Général baron de … Quelle
Èpoque! Quelle Hommes! De Lisbonne à Waterloo, Paryż 2001, s. 195−196; C. Cate, 1812. Le duel des deux..., s. 380; idem, La campagne..., s. 381; A. Castelot, La campagne de Russie 1812, Paryż 2000,
s. 247; G. J. B. Dufour, op. cit., s. 379–381; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...
12 Był to detaszowany korpus dowodzony przez gen. mjr. Wasilija Iwanowicza Harpe’a.
13 M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s. 92–93; Ph. Ségur, op. cit., s. 150; A. Caulaincourt, Wspomnienia
z wyprawy na Moskwę 1812 r., Gdynia 2006, s. 277; J. Le Coustumier, Le maréchal Victor, Claude Victor Perrin (1764–1841), przedm. Th. Lentz, Paryż 2004, s. 195; J. P. Tarin, Le maréchal Victor. Loyal sous Napoléon, fidèle sous la Restauration, przedm. A. Alain Pigeard, Paryż 2006, s. 195;
T. A Dodge, Napoleon’s invasion of Russia, wstęp G. F. Nafziger, Londyn 2008, s. 234; R. Kowal-czyk, Smoleńsk w okowach lodu. Rzecz o reorganizacji Wielkiej Armii Napoleona w listopadowe dni
Tymczasem po raz pierwszy w kampanii roku 1812 zdarzyło się, że regularna jednostka wojsk napoleońskich, dostatecznie uzbrojona i wyposażona w artylerię korpuśną skapitulowała przed Rosjanami. Było to tym bardziej dotkliwe, że dywizja gen. Baraguey d’Hilliersa nie brała udziału w odwrocie spod Moskwy. Za klęskę 29 Dywizji Napoleon obwinił dowódcę, którego usunął ze stanowiska i odesłał do Francji14. Oddziały zaś wchodzące w skład dywizji wcielił do reorganizowanych
w Smoleńsku jednostek, które do twierdzy dotarły najpóźniej. Na opuszczone stano-wisko gubernatora prowincji smoleńskiej został mianowany gen. Henryk Franciszek Charpentier, a na gubernatora Smoleńska – gen. Henryk Antoni Jomini15.
Katastrofa brygady Augereau i wycofanie się sił gen. Baraguey d’Hilliersa do Smoleńska sprawiło, że Rosjanie nieatakowani przez wojska napoleońskie mogli posuwać się traktem południowym przez Jelnię i przeciąć Napoleonowi drogę odwro-tu za Dnieprem na południe od Smoleńska, czyli na Rosław, Mścisław i Mohylów16.
Negatywnie na położenie wielkiej armii w okolicach Smoleńska wpłynęła rów-nież sytuacja na południu, gdzie operowały siły napoleońskie pod dowództwem gen. lejtn. Karla Filipa ks. Schwarzenberga. Nie rozbił on rosyjskiej rezerwo-wej 3 Armii Zachodniej gen. Tormasowa i pozwolił jej na połączenie z armią adm. Pawła Wasilewicza Cziczagowa. Połączone armie rosyjskie pod ogólnym dowództwem Cziczagowa rozpoczęły ofensywę na południową część zaplecza wielkiej armii – na departament miński.
Nowa sytuacja ostatecznie zmusiła Napoleona do zmiany planów17. Uznał on,
że utrzymanie się u Bramy Smoleńskiej jest niemożliwe i zdecydował, że po zre-organizowaniu sił w Smoleńsku będzie wycofywał się na zachód, drogą na Orszę.
1812 roku, „Zeszyty Naukowe UJ”. Prace Historyczne 2013, z. 1, s. 68; idem, Zapomniana bitwa
Napoleona. Krasne...
14 Generał Ludwik Baraguey d’Hilliers miał być we Francji oddany pod sąd. Zmarł jednak w
dro-dze, w Berlinie 6 I 1813 r.
15 A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 651; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 352; C. Cate, 1812. Le duel des deux..., s. 379;
R. Kowalczyk, Smoleńsk w okowach lodu..., s. 69; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...
16 Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, sygn. 1299, k. 24;
R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii…, s. 224; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...;
idem, Smoleńsk w okowach lodu..., s. 71.
17 „Gazeta Warszawska” 1812, nr 97, s. 1830; nr 99, s. 1591; Biblioteka Polska w Paryżu, rkps
335, k. 466, 468, J. H. Dąbrowski, Memoire concernant les opérations de la 17. division sous les ordres du gén. …, 23 VIII–28 XI 1812; Ph. Ségur, op. cit., s. 150–151; L. Jelski, Marsze i działania
korpusu polskiego w kampanii moskiewskiej 1812. Od Mohylowa do końca zaczepnej wojny, w: Pamięt-niki polskie, t. 3, Paryż 1845, s. 77; K. Kołaczkowski, Wspomnienia jenerała …, t. 1, Kraków 1898,
s. 156; K. Kozłowski, Historya 1-go, potem 9-go pułku Wielkiego Księstwa Warszawskiego, Poznań 1887, s. 88; D. Chłapowski, Pamiętniki 1806–1813, t. 1, Poznań 1899, s. 132; idem, Szlakiem
le-gionów, t. 1, Warszawa 1903, s. 144, 149; E. Sanguszko, Pamiętniki księcia … 1786–1815, Kraków
1876, s. 112, 116; J. U. Niemcewicz, Pamiętniki 1811–1820, t. 1, Poznań 1874, s. 386; M. Kukiel,
op. cit., t. 2, s. 349; E. Jezierski, Bóg wojny – Napoleon Bonaparte, Warszawa 1921, s. 77; R. Bielecki, Marszałek Ney, Warszawa 1998, s. 131–132; R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii…, s. 224–225;
A. Muhlstein, Napoléon à Moscou, Paryż 2007, s. 247; R. Kowalczyk, Smoleńsk w okowach lodu..., s. 71–72; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...
Liczył przy tym, że po przekroczeniu Berezyny zajmie pozycje na Litwie, gdzie zreorganizuje ocalałe jednostki wielkiej armii i przygotuje się do wojny z Rosją w roku 1813. Cesarz uważał, że korpusy ocalałe w wojnie roku 1812, wsparte przez posiłki z całej Europy i zwiększony pobór na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej pozwolą mu na rozpoczęcie działań wojennych z carem Aleksandrem I.
Zdecydował o dalszym marszu przez Orszę, gdzie kierowały się siły korpusów naddźwińskich, z którymi zamierzał się tam połączyć. Napoleon rozkazał, aby korpusy liniowe: V – gen. Józefa Zajączka, i VIII – gen. Junota, które jako pierw-sze dotarły do Smoleńska, rozłożyły się na biwak w pobliżu drogi na Rosław, Mścisław i Mohylów. Korpus polski został wysunięty daleko za przemieście mści-sławskie. Cesarz liczył, że na Mścisław i dalej na Mińsk uda mu się skierować część sił wielkiej armii, przede wszystkim właśnie korpus polski. 9 listopada drogi na południowy zachód nie były jeszcze zajęte przez Rosjan18.
O wszystkim decydował czas. Napoleon musiał się spieszył, ponieważ wiedział, że jeżeli trakt południowy przez Medyń, Juchnów, Jelnię, Bałtutino i Lachowo będzie wolny dla Rosjan, to mogą oni obejść wielką armię w Smoleńsku. Problemem była nieobecność w Smoleńsku III Korpusu marsz. Neya ks. Elchingen, który osłaniał ustępujące wojska cesarza, i IV Korpusu wicekróla Włoch Eugeniusza de Beauharnais ks. Leuchtenberga i Wenecji.
W Smoleńsku w ciągu zaledwie kilku dni Napoleon wykonał ogromną pracę organizacyjną. Od 9 do 12 listopada zreorganizował Gwardię oraz VIII i V kor-pusy liniowe. Utworzył korpus kawalerii oraz kolumny marszowe spieszonej kawalerii. Do regularnych formacji, które nie rozpadły się na trasie odwrotu od Wiaźmy do Smoleńska, włączył rzesze maruderów. Jednocześnie pułki wzmocnił
oddziałami marszowymi będącymi w Smoleńsku.
W połowie listopada w twierdzy było kilka tysięcy doskonale umundurowanych i uzbrojonych młodych rekrutów z Niemiec, Francji i Włoch. Zasilili oni wiel-ką armię, dołączając bądź do pułków macierzystych, bądź tych, które wyznaczył im Napoleon. Szybkość działania cesarza wiązała się z obawą przed działaniami Rosjan, a zwłaszcza możliwością obejścia wielkiej armii traktem południowym19.
W Smoleńsku do 12 listopada reorganizacja nie objęła, tak jak zakładał Napoleon, wszystkich korpusów. Wieczorem 11 listopada Ney znajdował się daleko od twierdzy, a o wicekrólu Włoch Eugeniuszu de Beauharnais nie było wiadomości; podejrzewano nawet, że jego korpus został rozbity. Ruch wojsk rosyjskich przesądził o podjęciu decyzji marszu na zachód. Niewielkie lotne oddziały Kozaków atakowały wojska napoleońskie biwakujące pod Smoleńskiem
18 Biblioteka Polska w Paryżu, Papiery emigrantów. Litera K: Karol Otto Kniaziewicz gen., rkps
481-1, k. 48; C. Cate, La campagne..., s. 379; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 351; R. Kowalczyk,
Smo-leńsk w okowach lodu...; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...
już w nocy z 9 na 10 listopada. Czołowe oddziały armii Kutuzowa wyprzedzi-ły wielką armię na drodze na Krasne, przecięwyprzedzi-ły również trakt na południe od Smoleńska, udaremniając plan Napoleona przesunięcia linii operacyjnej na Rosław, Mścisław i Mohylów. Jednocześnie traktem jelneńskim postępowały masy kawalerii rosyjskiej, a za nimi siły podległe bezpośrednio Kutuzowowi. W awangardzie szła konnica II Korpusu Kawalerii gen. mjr. Teodora Karlowicza
barona Korfa, a następnie piechota II Korpusu gen. lejtn. Zachara Dymitriewicza Ołsufiewa i VII Korpusu gen. lejtn. Mikołaja Mikołajewicza Rajewskiego20.
Przybycie Eugeniusza ostatecznie skłoniło Napoleona do opuszczenia mia-sta. Na specjalnie zwołanej naradzie w nocy z 11 na 12 listopada zarządził, że ze Smoleńska i okolicznych biwaków następnego dnia wymaszerują szczątki korpusów Poniatowskiego i Junota, Legii Nadwiślańskiej i spieszonej kawa-lerii. Następnie miały wyruszyć jednostki Starej i Młodej Gwardie, na czele z Napoleonem oraz dowódcą Młodej Gwardii marsz. Adolfem Mortierem ks. Treviso. Wicekról Eugeniusz otrzymał zadanie pozostania w Smoleńsku i zreorga-nizowania swoich oddziałów oraz uzupełnienia parku artylerii o działa znajdujące się w twierdzy. IV Korpus miał wymaszerować 15 listopada w godzinach ran-nych21. Żołnierzom I Korpusu Davouta powierzono zadanie osłaniania Smoleńska
do momentu przybycia korpusu ariergardy wielkiej armii. Napoleon planował, iż Davout wyjdzie ze Smoleńska, w porozumieniu z Neyem, w godzinach popołu-dniowych 15 listopada bądź rano dnia następnego. Ze względu na zadanie osłony głównych sił III Korpus w razie potrzeby miał zostać wzmocniony przez oddzia-ły marsz. Davouta. Zaplanowano, że Ney opuści twierdzę smoleńską 16 bądź 17 listopada, po uprzednim wysadzeniu fortyfikacji i zniszczeniu dział, których wielka armia nie była w stanie zabrać ze względu na brak koni zaprzęgowych.
Napoleon z Gwardią wyruszył ze Smoleńska 14 listopada wczesnym rankiem. Tego dnia wielka armia liczyła ok. 50 tys. żołnierzy, w tym 45 tys. piechurów i kawalerzystów (razem ze spieszonymi kawalerzystami). Pozostałe 5 tys. stano-wili artylerzyści, saperzy, pontonierzy i służący w obsłudze parków22.
Wymarsz Gwardii spowodował w mieście rozruchy. Żołnierze Davouta i Eugeniusza, a także rzesze maruderów i urzędnicy administracji cywilnej
20 M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 356, 359; R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii…, s. 234.
21 A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch...., s. 134; Atlas des itinéraires, campagnes,
opérations militaires de Pajol, général en chef, par le général de division comte Pajol, son fils ainé, t. 3,
Paryż 1874, s. 50; L. Griois, op. cit., t. 2, s. 134; H. Roos, 1812. Souvenirs d’un médecin de la Grande
Armée, tłum. Mme Lamotte, Paryż 1913, s. 166; 1812. La guerre de Russie, przyg. do dr. A. Chuquet,
Paryż 1912, s. 75; A. de Muralt, T. Legler, Bérésina. Souvenirs de la campagne de Russie de 1812, Neuchâtel–Paryż 1942, s. 98; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 356; R. Kowalczyk, Smoleńsk w okowach
lodu..., s. 78−79; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...
22 C. Clausewitz, The Campaign of 1812, Londyn 1992, s. 98; R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej
armii..., s. 231; J. O. Boudon, La France et l’Europe de Napoléon, Paryż 2006, s. 264; D. de Villepin, op. cit., s. 276; G. F. Nafziger, op. cit., s. 305; R. Kowalczyk, Smoleńsk w okowach lodu..., s. 79.
rozpoczęli szturm na pozbawione straży magazyny. Podjęto masową grabież zgro-madzonych w nich zapasów żywności. Plan Napoleona, aby żywność ocalałą przed grabieżą 12 listopada przekazać żołnierzom z korpusów liniowych, które dotrą do Smoleńska najpóźniej, został zaprzepaszczony. Cesarzowi zależało przede wszyst-kim na zaopatrzeniu w żywność wzmocnionej ariergardy wielkiej armii, czyli żoł-nierzy Neya. Pozwoliłoby to marszałkowi na przyspieszenie ewakuacji Smoleńska i zbliżenie się na trasie na Orszę do głównych sił wielkiej armii, które miał osłaniać23.
Błędem Napoleona było to, że podzielił wielką armię. Gdyby wymaszerował w jednej kolumnie, Kutuzow nigdy nie odważyłby się go zaatakować, nawet gdyby presja jego podkomendnych była jeszcze silniejsza. Tym samym Napoleon wraz z podległymi mu oddziałami pomaszerowałby nieatakowany przez regular-ne siły rosyjskie na zachód.
Podział wielkiej armii spowodował, że Rosjanie uzyskali możliwość znisz-czenia samodzielnie maszerujących na zachód trasą Smoleńsk–Krasne. Wicekról Włoch Eugeniusz de Beauharnais został zatrzymany przez rosyjskie siły pod Merlinem nad Łośminą. Rosjanie całkowicie odcięli mu drogę na Krasne. Widząc swoją przewagę, zaproponowali Eugeniuszowi kapitulację. Wysłany jako nego-cjator płk Mikołaj Gieraszimowicz Kudaszew, dowódca Niżegorodskiego Pułku Piechoty z dywizji Paszkiewicza, oszukał wicekróla. Poinformował go bowiem, że Miłoradowicz ma 20 tys. żołnierzy, a Kutuzow z główną armią rosyjską znajduje się w pobliżu. W tym czasie Miłoradowicza nie było pod Merlinem nad Łośminą. Chociaż Rosjanie mieli przewagę, to jednak w walkach w pobliżu Merlino brak 12 Dywizji gen. mjr. Piotra Michajłowicza Kolubakina z VII Korpusu gen. Rajewskiego uniemożliwił całkowite rozbicie korpus Eugeniusza24.
Włochów uratował zmrok. Eugeniusz wyprowadził z matni pod Merlino ok. 4 tys. żołnierzy. Udało mu się to wyłącznie dzięki pomocy płk. Stanisława barona Klickiego, który brawurowym marszem przeprowadził ich pomiędzy obozowi-skami i rosyjskimi forpocztami. Wychodzący ze Smoleńska IV Korpus liczył
23 L.-J. Gabriel, Historie de la vie militaire, politique et administrative du maréchal Davout, duc
d’ Auer-staedt, prince d’Eckmül (d’apres les documents officiels), Paryż 1866, s. 387; R. E. P. Fezensac, Journal de la campagne de Russie en 1812, Paryż 1850, s. 297–298; E. Labaume, op. cit., s. 350–351; L. F.
Lejeu-ne, op. cit., t. 2, Paryż 1895, s. 256–258; Marbot, op. cit., s. 194; F. G. Hourtoulle, Ney. Le brave des
braves, Paryż 1981, s. 117; A. Castelot, op. cit., s. 244–245; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 355–357; J. Le
Coustumier, op. cit., s. 138; R. Kowalczyk, Smoleńsk w okowach lodu..., s. 80; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...
24 A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s. 135; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź
Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń…, t. 1, s. 118–119, 183; D. P. Buturlin, Historie militaire de la campagne..., s. 209–211; idem, Istorija naszestwija impieratora…, t. 2, s. 109–110; M. Bogdanowicz, op. cit.,
t. 3, s. 113–114; R. Wilson, Narrative…, s. 268–269; R. Wilson, Private Diary…, s. 223–225; A. P. Jer-mołow, op. cit., s. 113–118; E. Labaume, op. cit., s. 356–357; L. Griois, op. cit., t. 2, s. 132–133; C. Laugier,
op. cit., s. 154–155; Ph. Ségur, op. cit., s. 159–161; Souvenirs de J.-R. Coignet..., s. 154–155; Marbot, op. cit.,
s. 195–196; C. Cate, 1812. Le duel des deux..., s. 380; idem, La campagne..., s. 381; A. Castelot, op. cit., s. 247; G. J. B. Dufour, op. cit., s. 379–381; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...
ok. 8 tys. żołnierzy. Eugeniusz stracił więc pod Merlino nad Łośminą blisko 50% żołnierzy, całą artylerię zrekonstruowaną w Smoleńsku oraz wszystkie tabory. Zginęły również tysiące maruderów i wszelkiego rodzaju „oderwańców”, których jednak dokładna liczba jest niemożliwa do ustalenia. W nocy z 16 na 17 listopada Eugeniusz ze szczątkami swojego korpusu dotarł do Krasnego25.
Dnia 16 listopada ze Smoleńska miał wymaszerować I Korpus marsz. Davouta. Napoleon planował, by siły I i III korpusów opuściły twierdzę razem, ale konflikt między obydwoma dowódcami pokrzyżował te zamiary26.
Marszałek Davout nieatakowany przez rosyjski IV Korpus dotarł do Korytni. Generał Ostermann-Tołstoj postępował bowiem zgodnie z rozkazem Kutuzowa i unikał kontaktu bojowego z wojskami napoleońskimi. Gdyby to on był dowódcą awangardy zamiast Miłoradowicza, wielka armia nie zostałaby zaatakowana ani pod Wiaźmą, ani też podczas operacji krasieńskiej.
W Korytni Davout, aby uniknąć oskarżenia o pozostawienie ariergardy wiel-kiej armii bez wsparcia, pozostawił Neyowi 2 Dywizję gen. Stefana Ricarda. Z resztą sił liczących wówczas jeszcze 10 tys. żołnierzy, z czego większość sta-nowiła piechota, pomaszerował na Krasne. Marszałek zdawał sobie sprawę, że o losach jego korpusu zdecyduje następny dzień, tego dnia bowiem będzie musiał się przebijać przez siły Rosjan, które przecięły drogę do Krasnego27.
Napoleon po osiągnięciu Krasnego zorientował się, że musi poczekać na swoje ustępujące w kilku rzutach ze Smoleńska korpusy liniowe. Marsz na zachód bez najsilniejszych zgrupowań wojsk liniowych wicekróla Włoch oraz marszałków Davouta i Neya oznaczałby samounicestwienie wielkiej armii, zredukowanej
25 A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 654–655; E. Labaume, op. cit., s. 357; L. Griois, op. cit., t. 2, s. 133–134;
C. Laugier, op. cit., s. 154–155; A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s. 135;
idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń…, t. 1, s. 184–185;
M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s. 123; D. P. Buturlin, Historie militaire de la campagne..., s. 210–211;
idem, Istorija naszestwija impieratora…, t. 2, s. 99–101; Ph. Ségur, op. cit., s. 161–164; R. Wilson, Narrative…, s. 268–271; idem, Private Diary of…, s. 226–228; E. Labaume, op. cit., s. 357; C.
Lau-gier, op. cit., s. 154–155; A. Bourgogne, Pamiętniki sierżanta …, t. 1, Warszawa 1899, s. 116–117; P. Berthezène, op. cit., s. 300–301; A. de Muralt, T. Legler., Bérésina. Souvenirs de la campagne de
Russie de 1812..., s. 99; C. Cate, 1812. Le duel des deux..., s. 382; idem, La campagne..., s. 381; A.
Ca-stelot, op. cit., s. 247–248; G. J. B. Dufour, op. cit., s. 379–381; H. Lachouque, op. cit., s. 259–261; C. Oman, op. cit., s. 348–351; J. Thiry, La campagne de Russie, Paryż 1969, s. 257–258; H. A. L. Fisher, Napoleon, Londyn 1932, s. 202; M. Glover, A very slippery fellow..., s. 126–128; F. Beaucour, J. Tauber, L. Ivtichenko, La Bérézina. Une victorie militaire, Paryż 2006, s. 33; J. C. Damamme,
Les soldats de la Grande Armée, Paryż 1998, s. 221; G. F. Nafziger, op. cit., s. 306–307; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 363–364; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...
26 L. F. Lejeune, op. cit., t. 2, s. 256–259; H. Roos, 1812. Souvenirs d’un médecin de la Grande..., s. 163,
166; F. Dumonceau, Mémoires du général comte …, Bruksela 1960, s. 210–216; Ph. Ségur, op. cit., s. 168–169; G. J. B. Dufour, op. cit, s. 389–390; F. Hulot, Le maréchal Davout, Paryż 2003, s. 181–182.
27 A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 657; L.-J. Gabriel, op. cit., s. 392; A. Bourgogne, op. cit., t. 1, s. 116–118;
M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 370; R. Bielecki, op. cit., s. 134; J. G. Gallaher, Żelazny marszałek.
Bio-grafia Ludwika M. Davouta, Gdynia 2000, s. 274–275; T. A. Dodge, op. cit., s. 245; R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii…, s. 235; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...
Legenda: 1 – 1 Dywizja Młodej Gwardii – gen.
Henryk hr. Delaborde kawaleria gwardii
2 – 2 Dywizja Młodej Gwardii – gen.
Franciszek hr. Roguet
3 – 2 pułk szwoleżerów-lansjerów – mjr
Józef Du Bois
4 – 3 Dywizja Starej Gwardii – gen.
Filibert baron Curial
5 – Legia Nadwiślańska – gen. Michał hr.
Claparéde
6 – kawaleria korpuśna – gen. Maria hr.
Latour-Maubourg
7 – I Korpus – marsz. Ludwik Davout 8 – VIII Korpus – gen. Andoche Junot 9 – IV Korpus – wicekról Eugeniusz de
Beauharnais
10 – grupa gen. lejtn. Dymitra
Władimirowicza ks. Golicyna 1 Dywizja Grenadierska – gen. mjr Paweł Aleksandrowicz hr. Strogonow 3 Dywizja – gen. lejtn. Piotr
Pietrowicz Konownicyn
11 – 2 Dywizja Kirasjerska – gen. mjr Ilia
Michałowicz baron Duka 2
12 – grupa gen. mjr. Grzegorza
Władimirowicza barona Rosena 1 Dywizja Kirasjerów – gen. lejtn. Mikołaj Iwanowicz Depreradowicz V Korpus Piechoty (gwardyjski) – gen. lejtn. Mikołaj Iwanowicz Ławrow
13 – grupa gen. piech. Michała
Andriejewicza Miłoradowicza II Korpus Piechoty – gen. lejtn. Zachar Dymitrewicz Ołsufiew VII Korpus Piechoty – gen. lejtn. Mikołaj Mikołajewicz Rajewski II Korpus Kawalerii – gen. mjr Teodor Karlowicz baron Korf
IV Korpus Kawalerii – gen. lejtn. Ilia Wasilewicz Wasilczikow
14 – VI Korpus – gen. piech. Dymitr
Siergiejewicz Dochturow
15 – VIII Korpus – gen. lejtn. Michał
Michajłowicz Borozdin
16 – 1 Dywizja Kirasjerów – gen. lejtn.
Mikołaj Iwanowicz Depreradowicz
17 – punkty żandarmerii
18 – 3 pułk grenadierów pieszych –
właściwie do Gwardii. Napoleon postanowił zadziałać zaczepnie i uderzyć na wojska rosyjskie na płaskowyżu przed Krasnem, na trasie Katowo–Krasne. Na lewe skrzydło skierował marsz. Mortiera z Młodą Gwardią. Po prawej stronie stanęła Stara Gwardia pod marsz. Franciszkiem Lefebvrem ks. Gdańska i cała kawaleria liniowa gen. Marii Latoura-Maubourga. Jazda tego ostatniego mia-ła za zadanie, oprócz wsparcia Starej Gwardii, osmia-łaniać drogę na Orszę. Jazda Gwardii pod marsz. Janem Bessièresem ks. Istrii została ustawiona na wysuniętej pozycji na lewej flance, wzdłuż Dniepru, tam, gdzie nocą przechodził Eugeniusz ze szczątkami swojego korpusu. Legia Nadwiślańska dowodzona przez gen. Claparéde’a została skierowana na południe od Krasnego, aby od tej strony osła-niać wojska wielkiej armii.
Artyleria napoleońska ustępowała rosyjskiej liczbą dział i koni zaprzęgowych. W rezultacie nie była w stanie manewrować w trakcie bitwy pod Krasnem, gdy
pozycje wojsk napoleońskich dynamicznie się zmieniały28.
Cesarz uważał, że podstawą zwycięstwa będzie zdobycie Uwarowa. Zamierzał walczyć tak długo, aż maszerujące drogą Korytnia–Krasne korpusy liniowe mar-szałków Davouta i Neya połączą się z walczącą pod jego osobistym dowództwem Gwardią. O ile I Korpus dotarł i włączył się do walki, o tyle III Korpus Neya był daleko w tyle.
Walki od pierwszego momentu były ciężkie. Wielka armia pomimo prze-wagi Rosjan zdobywała nad nimi przewagę. Uwarowo zostało zdobyte, ale nie rozwiązało to sytuacji na południowej flance. Wyparty z dopalających się ruin miasteczka gen. Golicyn ustawił swoje działa i piechotę z III Korpusu gen. lejtn. Strogonowa tuż za Uwarowem i stamtąd rozpoczął ostrzał nowych pozycji Napoleona. Cesarz zdecydowany był zaatakować siły Golicyna, ale jego przygotowania przerwał kurier od gen. Claparéde’a z informacją o ruchu wojsk rosyjskich dowodzonych przez gen. Tormasowa na Dobreję. Moment ten zde-cydował o losach bitwy pod Krasnem. Napoleon zrozumiał, że dotychczasowe walki o Uwarowo doprowadziły tylko do strat, a jedynym wyjściem jest natych-miastowy odwrót. Pozostawanie bowiem na pozycjach na wschód od Krasnego groziłoby całkowitym odcięciem i zniszczeniem wielkiej armii. W zaistniałej sytuacji postanowił rozpocząć odwrót na zachód, pozostawiając III Korpus Neya na łasce Rosjan29.
28 A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 656; C. Gervais, À la conquête de l’Europe. Souvenirs d’un soldat de
l’Em-pire, Paryż 2009, s. 250; F. M. Kircheisen, Napoleon I, t. 2, Katowice 1931, s. 212; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 365; S. Kirkor, Legia Nadwiślańska 1808–1814, Londyn 1981, s. 212; G. F. Nafziger, op. cit., s. 309; A. Pigeard, La Garde impériale 1804–1815, Paryż 2005, s. 356–357; A. Castelot, Napoléon, Paryż 2008, s. 474.
29 A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 658–659; M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s. 130–131; A. Stcherbatow,
Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s. 136; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedo-rowicz Paskiewicz: jego żyzń..., t. 1, s. 184–185; D. P. Buturlin, Istorija naszestwija impieratora…,
Wieść o ataku na Uwarowo zaskoczyła Kutuzowa. Dopiero informacja, że Napoleon osobiście poprowadził pułki do ataku na Uwarowo wyprowadziła go z błędnego mniemania, iż Krasnego bronią tylko tyłowe korpusy wielkiej armii, a sam cesarz Francuzów wyruszył dawno na Orszę i przekroczył już miejsce, w któ-rym gen. Tormasow miał przeciąć drogę za zachód. Natychmiast rozkazał wstrzy-mać ruch wojsk gen. Tormasowa, czym ułatwił odwrót wojsk Wielkiej Armii spod Krasnego na Lady i dalej na Orszę. Decyzją tą ocalił wielką armię i Napoleona.
Napoleon nie mógł wiedzieć jednak o decyzji Kutuzowa, dlatego po otrzyma-niu informacji od gen. Claparéde’a opracował nową strategię odwrotu. W pierw-szym rzucie miała wycofać się Stara Gwardia, ale bez niedobitków 3 pułku grenadierów pieszych płk.-mjr. Ralfa Tindala, który otrzymał zadanie osłaniać, wraz z Młodą Gwardią gen. Franciszka hr. Rogueta, Krasne od strony Uwarowa. Następnie na Krasne miała się wycofać 5 Dywizja gen. Jana hr. Compansa. Zwolnione pozycje miał zająć wycofujący się z okolic Uwarowa gen. Józef baron Morand z pułkami swojej dywizji. Z marsz. Mortierem miała wycofywać się dywizja gen. Compansa, a zaraz po niej Kawaleria Gwardii marsz. Bessièresa.
Osłonowe siły wielkiej armii miały wycofywać się w następującej kolejności: dywizja gen. Józefa baron Moranda, 3 Dywizja Stefana barona Gèrarda, z prawej flanki Młoda Gwardia gen. Rougeta wraz z Holendrami i Hesami, do których miał dołączyć detaszowany pułk fizylierów-grenadierów, kawaleria gen. Latour--Maubourga osłaniająca gen. Rougeta, a w ariergardzie – 4 Dywizja gen. Jana
barona Friederichsa.
Oderwanie się od armii rosyjskiej w bitwie pod Krasnem było zadaniem niezwykle trudnym i pochłonęło więcej ofiar niż dotychczasowe walki. Jedynie wymarsz Starej Gwardii z zajmowanych pozycji odbył się bez żadnych proble-mów. Było to możliwe tylko dlatego, że Napoleon chronił ją przed stratami bojowymi i w związku z tym nie miała bezpośredniego kontaktu bojowego z woj-skami gen. Golicyna. Osłaniała ją Młoda Gwardia gen. Rougeta i pułki hesko--darmsztadzkie. Wśród ogromnego zamętu, krzyków i przekleństw Gwardia
przez Krasne pomaszerowała na Lady30.
s. 112–114; idem, Historie militiare de la campagne..., t. 2, s. 193–224; A. P. Jermołow, op. cit., s. 128–129; E. Labaume, op. cit., s. 350–351; C. Laugier, op. cit., s. 156–157; L. Griois, op. cit., t. 2, s. 135–136; R. Wilson, Narrative…, s. 268–269; idem, Private Diary…, s. 225–226; A. Bourgogne,
op. cit., t. 1, s. 116–117; R. Sołtyk, Napoléon en 1812. Mémoires historiques et militaires sur la campa-gne de Russie, Paryż 2006, s. 281; Ph. Ségur, op. cit., s. 167–169; P. Berthezène, op. cit., s. 302–303;
A. Castelot, La campagne..., s. 247; C. Cate, La campagne..., s. 382–383; G. J. B. Dufour, op. cit., s. 383–384; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 366–367; G. F. Nafziger, op. cit., s. 310–311; T. A. Dodge,
op. cit., s. 246; C. Cate, 1812. Le duel des deux…, s. 381; R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii…,
s. 235; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...
30 A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 658–660; „Korespondent Krajowy i Zagraniczny” 1812, nr 99, s. 1591;
M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s. 132–133; A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s. 136–137; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń…, t. 1, s. 184–185; D. P. Buturlin, Istorija naszestwija impieratora…, s. 114–117; idem, Historie militaire
W czasie odwrotu wielkiej armii gen. Miłoradowicz zdawał sobie doskonale spra-wę, iż jest to świetny moment do ataku na ustępujące wojska Napoleona, rokujący nadzieję na rozbicie jego sił osłonowych. Pozostawał jednak pasywny, pozwalając pułkom armii cesarza Francuzów na odwrót na Krasne. Mimo zachęty ze strony generałów: Paszkiewicza, Rajewskiego i Ołsufiewa, nie zdecydował się na kolejny atak. Powstrzymywał go rozkaz Kutuzowa, który pchnął do niego aż kilku kurierów, aby nie atakował wojsk napoleońskich. Podobny rozkaz otrzymali również genera-łowie Tormasow i Golicyn. Tym samym Napoleon otrzymał szansę na oderwanie się bez większych strat od sił rosyjskich. Generał Tormasow natychmiast zastosował się do polecenia głównodowodzącego. Zawrócił z drogi na Dobreję, czym umożli-wił Napoleonowi wyrwanie się z okrążenia, do którego mimowolnie doprowadził Kutuzow. Podobnie postąpili i gen. Miłoradowicz, i gen. Golicyn. Na przeszkodzie planom Kutuzowa stanął jednak gen. piech. Bennigsen, oburzony postawą głów-nodowodzącego. Udał się na pozycje zajmowane przez gen. Golicyna i zażądał od niego, aby natarł na Młodą Gwardię gen. Rougeta, osłaniającą ustępujące wojska wielkiej armii od strony Uwarowa. Generał Golicyn bez większych oporów uległ, tym bardziej że sam był zwolennikiem kontynuowania walki z wojskami Napoleona. Rozkazał wprowadzić do walki piechotę gen. Strogonowa. Na ustępującą Młodą Gwardię uderzyli jegrzy z 21 pułku oraz Rewelski Pułk Piechoty płk. Żełwinśkiego i Murowski Pułk Piechoty płk. Drizena 2 z 3 Dywizji gen. Konownicyna.
Stara Gwardia z Napoleonem po opuszczeniu pola walki pod Uwarowem i przebiciu się przez Krasne maszerowała bardzo szybko. Jednocześnie cesarz skierował do marsz. Mortiera rozkazy, aby również przyspieszył marsz pod-ległych mu pułków oraz nakazał wycofującej się z Krasnego 4 Dywizji gen. Friederichsa w miarę szybkie oderwanie się od sił generałów: Strogonowa, Bennigsena i Miłoradowicza. Marszałek Mortier rzetelnie wykonał nakazane mu przez Napoleona zadanie i wysłał do gen. Friederichsa oraz do dowódcy ostat-niego pułku Młodej Gwardii znajdującego się przed Krasnem (do fizylierów-gre-nadierów) kilkunastu kurierów z rozkazami, aby jak najszybciej oderwali swoje oddziały od nieprzyjaciela. Ruchy sił rosyjskich groziły całkowitym odcięciem, a tym samym zagładą pozostałych czterech pułków cesarskich broniących się za Krasnem. Ze względu na silny nacisk wojsk rosyjskich i ich druzgocącą przewagę, wykonanie rozkazu Napoleona okazało się niemożliwe.
W tym czasie na całej dotychczasowej linii obrony żołnierze napoleońscy z formacji artyleryjskich masowo porzucali działa. Baterie, które nie wycofały się
de la campagne..., t. 2, s. 226–229; A. P. Jermołow, op. cit., s. 126–128; L.-J. Gabriel, op. cit.,
s. 390–391; E. Labaume, op. cit., s. 350–351; C. Laugier, op. cit., s. 156–157; L. Griois, op. cit., t. 2, s. 135–136; R. Wilson, Narrative…, s. 269–272; idem, Private Diary…, s. 225–226; A. Bourgogne,
op. cit., t. 1, s. 116–117; Ph. Ségur, op. cit., s. 167–169; A. Castelot, La campagne..., s. 247; C. Cate, La campagne..., s. 382–383; G. J. B. Dufour, op. cit., s. 384–386; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 366–367;
z Napoleonem, były skazane na zniszczenie. Brakowało zarówno koni zaprzę-gowych, jak również czasu niezbędnego na ich wprzęgnięcie i na odwrót. Po przełamaniu obrony Młodej Gwardii artylerzyści w panice uciekali na Krasne, niejednokrotnie wykorzystując do tego ocalałe konie zaprzęgowe. Jedynie w cen-trum napoleońskiego ugrupowania, od strony Uwarowa, kanonierzy niemal do końca ostrzeliwali z dział nacierających Rosjan. Ustępujace oddziały napoleońskie pozbawione wsparcia artyleryjskiego ponosiły duże straty.
Rosjanie atakowali niemal na każdym odcinku. Mieli nie tylko przewagę liczebną, ale i wsparcie bardzo sprawnie przemieszczającej się artylerii. Liczne rosyjskie działa (w znacznym stopniu zdobyczne) sunęły na saniach za Rosjanami, a ich artylerzyści potrafili je błyskawicznie ustawić na wszelakich pozycjach.
Gdy gen. Rouget z Młodą Gwardią próbował zatrzymać natarcie gen. Golicyna, nastąpiła zmiana sytuacji na lewej flance napoleońskiej i w cen-trum. Miłoradowicz zgodnie ze stanowczym i wielokrotnie mu dostarczanym rozkazem Kutuzowa pozwolił marszałkom Mortierowi i Bessièresowi oraz gen. Compansowi oderwać się od pozycji zajmowanych przez korpusy gene-rałów Rajewskiego i Ołsufiewa. Widząc wzmożony ostrzał artylerii genegene-rałów Strogonowa i Konownicyna, postanowił jednak okazać niesubordynację. Nie zważając na rozkazy głównodowodzącego, zdecydował się zaatakować pozycje napoleońskie w chwili, gdy na trasę do Krasnego wycofywały się już pułki z kor-pusu marsz. Davouta.
Natarcie gen. Miłoradowicza przeprowadzone siłami pięciokrotnie większymi doprowadziło do załamania pozycji zajmowanych przez 3 niepełne dywizje marsz. Davouta. Pomimo przewagi Rosjan walczącym o życie wiarusom udało się ode-przeć natarcia wojsk gen. Miłoradowicza, co umożliwiło siłom marsz. Davouta odwrót na Krasne pod silnym ogniem rosyjskich baterii.
Okolice Krasnego przedstawiały przygnębiający widok. Pełno było tam roz-bitych wozów, furgonów, ambulansów, zastygłych ludzkich trupów i ciał koni. W miasteczku pozostali tylko ranni żołnierze i nieliczni chorzy „oderwańcy”, a także grupka kobiet. Dzielne niewiasty, nie zważając na własny los, zdecydo-wały się opiekować rannymi. Liczyły, że Rosjanie okażą łaskę zarówno rannym, jak i ich opiekunkom31.
31 A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 660; „Korespondent Krajowy i Zagraniczny” 1812, nr 99, s. 1591;
M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s. 133–134; A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s. 137–139; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń…, t. 1, s. 184–185; D. P. Buturlin, Istorija naszestwija impieratora…, s. 114–119; idem, Historie militaire de
la campagne..., t. 2, s. 225–228; A. P. Jermołow, op. cit., s. 126–128; Combe, Mémoires du colonel … 1793–1832, Paryż 2006, s. 155; E. Labaume, op. cit., s. 350–351; C. Laugier, op. cit., s. 156–157;
L. Griois, op. cit., t. 2, s. 135–136; R. Wilson, Narrative…, s. 268–269; idem, Private Diary …, s. 225–226; A. Bourgogne, op. cit., t. 1, s. 117–118; Ph. Ségur, op. cit., s. 167–172; A. Castelot, La
campagne..., s. 247–249; C. Cate, La campagne..., s. 384–384; G. J. B. Dufour, op. cit., s. 385–387;
F. Naf-Operującym w okolicach Lady oddziałom gen. Ożarowskiego, ppłk. Dionizego Wasilewicza Dawydowa i kpt. Aleksandra Nikiticza Sesławinowa nie udało się powstrzymać kolumn Starej Gwardii. Walki pod Krasnem dogasały; bitwa była właściwie skończoną. O jej przebiegu zdecydowali nie tylko Kutuzow i Napoleon, ale i rosyjscy dowódcy. Otóż, sprzeciwili się oni rozkazowi feldmarszałka, który chciał bez walki wypuścić Napoloena. Zarówno strona rosyjska, jak i napoleońska właśnie z tych powodów nie chlubiła się bitwą pod Krasnem.
Najbardziej znanym w historiografii i ocenianym jako nadzwyczaj śmiały jest marsz samodzielnego detaszowanego korpusu ariergardy wielkiej armii marsz. Neya, który dotarł do Smoleńska dopiero 15 listopada. Nie mógł on natych-miast wyruszyć w drogę. Magazyny z żywnością były ograbione, ale był w nich znaczny zapas mąki. Ney zagonił więc mieszkańców Smoleńska do wypieku chlebów. Zadanie było realizowane w niezwykłym pośpiechu i w trudnych warunkach atmosferycznych (silny mróz), cel został jednak osiągnięty. Gdy żoł-nierze III Korpusu zostali zaopatrzeni w żywność, wyruszyli w dalszą drogę. Maszerując na zachód, nie atakowani przez Kozaków, słyszeli salwy armatnie dochodzące spod Krasnego. Ney zdawał sobie sprawę, że toczy się tam zacięta bitwa. Wiedział, że został sam i to na nim spoczywa obowiązek wyprowadzenia z rosyjskiego okrążenia tysięcy żołnierzy. W trakcie marszu połączył się z pozo-stawioną w Korytni przez marsz. Davouta 2 Dywizją gen. Stefana Ricarda. Po połączeniu siły Neya liczyły blisko 8 tys. żołnierzy32.
Wzmocniony Ney nie zdecydował się na obejście rosyjskiej armii, pomimo że doradzał mu to dowódca 1 pułku strzelców konnych Księstwa Warszawskiego płk Konstanty Przebendowski. Rozległy teren między Smoleńskiem a Dnieprem on i jego podkomendni poznali podczas wielokrotnych rekonesansów czy też wypraw po żywność i furaż. Jego pułk po zdobyciu Smoleńska, w związku ze stratami ponie-sionymi w walkach pod Mirem, został włączony w skład garnizonu twierdzy33.
Marszałek Ney zdecydował, że będzie maszerował główną trasą. Armia rosyj-ska obozowała wówczas pomiędzy Krasnem a Dobreją. Kutuzow reorganizował
ziger, op. cit., s. 311; R. Kowalczyk, Poczemu Napoleon proigrał wojnu z Rossijej w 1812 godu?, w: „Epocha 1812 goda w sud’bach Rossii i Jewropy”: matieriały s mieżdunarodnoj naucznoj kon-fieriencyi, Moskwa 2012, w druku; idem, Widomyj i newidomyj heroj. Rozpowid’ pro marszała Michała Neja, kniazia i połkownika Konstanty Pżebendowśkoho, Łuck, w druku; idem, Zapo-mniana bitwa Napoleona. Krasne...
32 P. Berthezène, op. cit., s. 306; P. Charrier, op. cit., s. 530; R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii…,
s. 241; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...; idem, Widomyj i newidomyj heroj…
33 „Korespondent Warszawski i Zagraniczny” 1812, nr 93, s. 1495; J. Poniatowski, Korespondencja
księcia … z Francją, wyd. A. M. Skałkowski, t. 4, (1812), Poznań 1929, s. 267; M. Kukiel, op. cit.,
t. 2, s. 127, 250; J. Nadzieja, Generał Józef Zajączek 1752–1826, Warszawa 1975, s. 434; A. Pigeard,
La Garde impériale..., s. 356–357, 371; F. Delaître, Baron Charles Delaitre général d’Empire. Cavalier de la Garde des Mameloucks aux Lanciers de Berg, Sceaux 2008, s. 233–234; S. Kirkor, op. cit., s. 212;
R. Kowalczyk, Katastrofa wielkiej armii..., s. 185, 212; idem, Zapomniana bitwa Napoleona. Kra-sne...; idem, Widomyj i newidomyj heroj…
podległe mu oddziały. W rezultacie II Korpus gen. Ołsufiewa wraz z włączoną do niego 2 Dywizją Grenadierską gen. Karola Christiana von Meklemburga--Schwerina został podporządkowany dotychczasowemu dowódcy 4 Dywizji ks. Wirtemberskiemu. Generał Strogonow został odwołany ze stanowiska dowódcy III Korpusu Piechoty i mianowany dowódcą korpusu grenadierów, którego 1 Dywizja Grenadierów czekała na zbiorczą 2 Dywizję Grenadierów gen. mjr. Michała Semenowicza hr. Woroncowa w okolicach wąwozu Łośminy. 17 Dywizja została przesunięta z II do VIII Korpusu Piechoty, w miejsce dywizji
gen. Woroncowa. Dowódcą VIII Korpusu został gen. mjr Siergiej Nikołajewicz Dołgorukow. Grupa wojsk gen. Miłoradowicza została podzielona. Najbliżej Dobrei znajdowały się: V Korpus gen. Strogonowa (a raczej dywizja gen. mjr. Woroncowa), VI Korpus gen. Dochturowa i VIII Korpus gen. Dołgorukowa34.
Rosjanie nie spodziewali się Neya na głównym trakcie. Byli zaskoczeni, że maszeruje wprost na ich dużo liczniejsze zastępy i nie zważając na ich przewagę w artylerii, wdał się z nimi w walkę. W wyniku ciężkich walk 8-tysięczny korpus Neya stracił 7 tys. żołnierzy (3 tys. poległo na miejscu, a 4 tys. zostało rannych bądź trafiło do niewoli) oraz kilkanaście tysięcy „oderwańców”. Straty tylko peł-noetatowej (2 tys. żołnierzy) 2 Dywizji gen. Ricarda wyniosły 1500 ludzi35.
Neyowi udało się jednak z niedobitkami swego korpusu dotrzeć do Orszy, do głównych sił wielkiej armii. Było to jednak nie jego zasługą, lecz płk. Przebendowskiego i jego strzelców konnych, którzy przeprowadzili żołnierzy Neya bocznymi drogami na północy, wśród gęstych lasów Smoleńszczyzny. Za ten czyn marsz. Ney otrzymał tytuł księcia Moskwy, a końcowy epizod bitwy pod Krasnem został upowszechniony w historiografii i literaturze36.
34 G. F. Nafziger, op. cit., s. 313; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...; idem,
Widomyj i newydomyj heroj…
35 A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 662–664; A. du Casse, Mémoires pour servir a l’histoire de la campagne de
1812 en Russie, suivis des letters de Napoléon au Roi de Westhalie pendant la campagne de 1813, Paryż
1852, s. 241; M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s. 135–137; A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince
Paskévitsch..., t. 1, s. 137–140; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń…, t. 1, s. 186–190; D. P. Buturlin, Istorija naszestwija impieratora…, s. 121–123; idem, Histo-ire militaHisto-ire de la campagne..., t. 2, s. 235–237; A. P. Jermołow, op. cit., s. 132–136; R. Wilson, Nar-rative…, s. 276–279; R. E. P. Fezensac, Journal..., s. 112–114; A. J. F. Fain, Mémoires du baron …,
t. 2, Paris 1908, s. 320–322; Jacquemont, Capitaine …. Mémoires et carnet sur le campagne de Russie, oprac. F. W. de Bismark, Paryż 1998, s. 102; A. Castelot, La campagne..., s. 250–251; C. Cate, La
campagne..., s. 384; G. J. B. Dufour, op. cit., s. 386–390; D. Chłapowski, Pamiętniki…, t. 1, s. 134;
G. F. Nafziger, op. cit., s. 313; F.-G. Hourtoulle, Ney. Le brave des..., s. 119; F. Beaucour, J. Tauber, L. Ivtichenko, op. cit., s. 34; J. C. Damamme, Les soldats de la..., s. 222; T. A. Dodge, op. cit., s. 247; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 371–372; R. Bielecki, op. cit., s. 136; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...; idem, Widomyj i newydomyj heroj...
36 A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 662–664; H. Roos, 1812. Souvenirs d’un médecin de la Grande..., s. 176; R. Sołtyk,
op. cit., s. 282; M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s. 135–137; A. Stcherbatow, Le Feld-Maréchal prince Paskévitsch...,
t. 1, s. 137–140; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń…, t. 1, s. 186– 190; D. P. Buturlin, Istorija naszestwija impieratora…, s. 121–123; idem, Histoire militaire de la campagne..., t. 2, s. 235–237; A. P. Jermołow, op. cit., s. 132–136; R. Wilson, Narrative…, s. 276–279; R. E. P. Fezensac,
W bitwie pod Krasnem zginęło lub zostało rannych ponad 13 tys. żołnierzy wielkiej armii, a ok. 26 tys. dostało się do niewoli. Z 50 tys. „oderwańców”, któ-rzy opuścili Smoleńsk, do Orszy dotarło mniej niż 20 tys. Po bitwie pod Krasnem wojska napoleońskie nie były już w stanie operować przeciw armiom rosyjskim, tj. znajdującej się za nimi głównej armii feldmarsz. Kutuzowa i maszerującym od Dźwiny oddziałom armii gen. lejtn. Ludwika Christianowicza hr. Wittgensteina. Bez posiłków przeprawa wielkiej armii przez Berezynę, w obliczu trzech rosyj-skich armii: gen. Wittgensteina, adm. Cziczagowa i feldmarsz. Kutuzowa, byłaby niemożliwa37.
SUMMARY
Rafał Wiktor Kowalczyk, Battle of Krasne 14–21 November 1812
The Battle of Krasne, the largest battle during the retreat of the Great Army from Moscow, has no comprehensive work devooted to it, neither by researchers from France, nor those from Russia, not to mention the Anglo-Saxon ones. More than 13 thousand of Great Army soldiers were killed or wounded in it and approx. 26 thousand were captured. Of the 50 thousand „break-aways” who had left Smolensk, less than 20 thousand reached Orsha.
Krasne was forecasted by Smolensk, reached by Napoleon on 9 November. Because he decided that would be impossible to spend the winter in it, he reorganised his Great Army in a few days so that it could cope with the hardships of the westward march. The decision to march from Smolensk in five parties meant that the Russians could inflict very heavy losses on the withdrawing Napoleon’s troops or even destroy the whole army. When Napoleon was preparing his army at Smolensk for the westward march, the Russians overtook the
Journal..., s. 114–117; Marbot, op. cit., s. 198; A. de Muralt, T. Legler, Bérésina. Souvenirs de la campagne de Russie..., s. 99–100; J. Lucas-Dubreton, Le maréchal Ney 1769–1815, Paryż 1941, s. 146–147; F. Hulot, Le maréchal Ney..., s. 153; F. Beaucour, J. Tauber, L. Ivtichenko, op. cit., s. 35; A. Fillion, La Bérézina. Racontée par ceux qui l’ont vécue. 26, 27, 28 et 29 november 1812, Paryż 2005, s. 104; A. Castelot, La campagne...,
s. 250–251; C. Cate, La campagne...., s. 384–385; G. J. B. Dufour, op. cit., s. 387–391; D. Chłapowski,
Pa-miętniki..., t. 1, s. 134; G. F. Nafziger, op. cit., s. 313; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 372–373; R. Bielecki, op. cit.,
s. 136–139; D. de Villepin, op. cit., s. 280; T. A. Dodge, op. cit., s. 249; R. Kowalczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...; idem, Widomyj i newydomyj heroj…
37 A. Thiers, op. cit., t. 7, s. 665–681; M. Bogdanowicz, op. cit., t. 3, s. 137–141; A. Stcherbatow, Le
Feld-Maréchal prince Paskévitsch..., t. 1, s. 139–144; idem, Gienierał-fieldmarszał kniaź Iwan Fiedorowicz Paskiewicz: jego żyzń…, t. 1, s. 186–192; D. P. Buturlin, Istorija naszestwija impieratora…, s. 122–126; idem, Histoire militaire de la campagne..., t. 2, s. 237–241; Marbot, op. cit., s. 198–199; R. Wilson, Nar-rative…, s. 277–282; R. E. P. Fezensac, Journal..., s. 114–119; A. Castelot, La campagne..., s. 251–253;
C. Camon, La guarre napoléonienne. Précis des campagnes, Paryż 1999, s. 318; C. Cate, La campagne..., s. 386–388; G. J. B. Dufour, op. cit., s. 389–393; D. Chłapowski, Pamiętniki..., t. 1, s. 134; G. F. Naf-ziger, op. cit., s. 313–314; M. Kukiel, op. cit., t. 2, s. 372–373; R. Bielecki, op. cit., s. 136–139; R. Ko-walczyk, Zapomniana bitwa Napoleona. Krasne...; idem, Widomyj i newydomyj heroj...
emperor’s troops. When marching westward, soldiers of the Great Army were shelled by Russian troops, which had passed the Guard and cut off the retreat routes towards Krasne.
After reaching Krasne, Napoleon waited for the line corps’ of the great army that had been left behind, hoping for regrouping of his forces and joint breaking through hordes of Russians. The Emperor, together with Marshal Davout’s divisions effectively held Russian attacks on 17 November. However, the threat of cutting off the Great Army forces forced him to retreat. It was then that the Guard and Davout’s corps, as well as the cut-off Ney’s rearguard corps suffered their greatest losses.
After the Battle of Krasne Napoleon’s armies were no longer able to operate against the Russian armies. Without reinforcements the Berezina crossing by the Great Army would be impossible. РЕЗЮМЕ Рафал Виктор Ковальчик, Битва под Красным 14−21 ноября 1812 года Битва под Красным, крупнейшее сражение во время отступления великой армии из Москвы, до сих пор не дождалась полного исследования во Франции, России, а тем более в англоязычных странах. Великая армия потеряла убитыми и ранеными свыше 13 тыс. солдат, a около 26 тыс. было пленено. Из 50 тыс. „окруженцев”, которые оставили Смоленск, в Oршу добралось менее 20 тыс. Прелюдием Красного был Смоленск, куда Наполеон добрался 9 ноября. Поскольку он считал, что зимовка в городе невозможна, в течении нескольких дней организовал великую армию таким образом, чтобы она смогла проделать трудный марш на запад. Решение о выступлении из Смоленска в разделении войск на пять групп привело к тому, что русские могли приносить отступающим войскам большие потери, а даже уничтожить всю армию. Когда Наполеон в Смоленске готовил свои войска к маршу на запад, русские опередили армию императора. Маршируя на запад солдаты великой армии попадали под обстрел русских войск, которые пропустив гвардию отрезали дорогу отступления на Красное. После того, как Наполеон добрался в Красное, решил подождать подхода остальных корпусов великой армии, рассчитывая на концентрацию своих сил и совместный прорыв через русские звенья. Император вместе с дивизиями маршала Даву 17 ноября успешно задержал русское наступление. Однако угроза отреза сил великой армии вынудило его отступить. Именно тогда гвардия и корпус Даву, а также отрезанный австрийский корпус арьергарда Неи понесли самые большие потери.
