Juchan К a h к, K r e s tija n o s k o je d w iż e n ije i k r e s tija n s k ij w o p ro s w E sto n ii w k o ń c e X VI I I i w p ie r w o j c z e t w i e r t i X I X w ie k a , A k a d iem ija N auk E ston sk oj SSR , T a llin 1962, s. 475.
P race bad acza h is to r ii esto ń sk ich ch ło p ó w J. К a h к a o p u b lik o w a n e w ciągu o sta tn ich 5 la t p o z w a la ją za liczy ć jeg o tw ó rczo ść do najb ard ziej in teresu jących - p o zy cji rad zieck ich z za k resu h isto r ii sp o łeczn ej. O bok d w u m o n o g ra fii w języ k u e sto ń sk im : w y d a n ej w 100 roczn icę ru ch u ch ło p sk ieg o 1858 т.1 oraz o w a lc e k la s o
w ej i p o lity c e a gragrn ej w E sto n ii n a p rzeło m ie X V III— X I X w ie k u (1790— 1810) *, autor w y stą p ił z refera ta m i na k o n feren cja ch h is to r y k ó w w s i 3.
R ecen zo w a n a m o n o g ra fia , w y d a n a w ję z y k u r o sy jsk im , sta n o w i sk ró co n ą w e r sję k sią żk i ,,R ah atu sed ja r e fo r m id ” oraz p racy o ru ch u ch ło p sk im w E sto n ii w zw ią zk u z r e a liza cją reform 1816 i 1819 roku. A utor o p u ścił fra g m e n ty p rzezn aczon e w w y d an iu e sto ń sk im d la szerszeg o k ręg u c z y te ln ik ó w . K sią żk a w y k ra cza poza w y ty czony w ty tu le zakres: k o le jn e rozd ziały p o św ię c o n e są g osp od arce w ie js k ie j, p o ło żen iu i w a lc e ch ło p ó w na p rzeło m ie X V III i X IX w ie k u , reform om agrarn ym 1804 roku, k o lejn ej fa li w a lk ch łop sk ich , refo rm o m 1816 i 1819 r. oraz r ea k cji n a n ie ch łop ów , w re sz c ie ch a ra k tero w i i zn a czen iu a n ty feu d a ln ej w a lk i c h ło p ó w esto ń sk ich .
P ra ca op arta je s t n a szero k ich p o szu k iw a n ia ch a rch iw a ln y ch zarów n o w C en tra ln y m P a ń stw o w y m A rch iw u m H isto ry cz n y m w L en in g ra d zie (cenne zw ła szcza zesp o ły k a n cela rii w ła sn e j cara i k o m ite tu do rozp a trzen ia sp ra w in fla n ck ich ), C en traln ym P a ń stw o w y m A rch iw u m W o jsk o w o -H isto ry czn y m , C en traln ym P a ń stw o w y m A rch iw u m A k t D a w n y ch , dalej w cen tra ln y ch arch iw a ch rep u b lik e sto ń sk iej i lite w sk ie j, w r e sz c ie d w óch a rch iw ach lo k a ln y ch . O bok z esp o łó w g e n e r a ł- gu b ern a to ra i g u b ern a to ró w na u w a g ę za słu g u ją m a te r ia ły k o m isji do w p r o w a d z e n ia n o w y ch u sta w agrarn ych i akta są d o w e . Ś m ia ło się g a ją c i d o akt w ła d z n iższych in sta n c ji au tor w y k o r z y sta ł w su m ie 52 zesp o ły a rch iw a ln e oraz sp oro p u b lic y sty k i.
B a d an ia K a h k a in te r e su ją n a s r ó w n ież ze w z g lę d u n a ich m eto d y , choć sto so w a n e p rzez au tora a n a lo g ie są czasem d y sk u sy jn e .
Z c iek a w eg o w stę p u h isto rio g ra ficzn eg o , w k tó ry m autor ocen ia obok p o g lą d ó w i w a rszta t n au k o w y sw y c h p o p rzed n ik ó w (o g ó ln ik o w o je s t ty lk o za p o w ied zia n a na s. 27 p o lem ik a z h isto rio g ra fią za ch od n ion iem ieck ą), d o w ia d u je m y się m . in., że jed n y m z p ierw szy ch b ad aczy te g o p ro b lem u b y ł zn a n y i z prac p o św ięco n y ch k w e s tii p o lsk iej J. F. S a m a r i n („ K restijan sk ij w o p ro st w L ifla n d ii 1876”).
A u tor p o św ięca w ie le m iejsca r o z w o jo w i g o rzeln ictw a i n o w y m u p ra w o m (k on i czyn a, s ia n o na szerszą s k a lę od la t 20— 30, k a r to fle sta ją się p o d sta w ą w y ż y w ie n ia w la ta ch 30). K o n flik t s ił w y tw ó r c z y c h i sto su n k ó w p rod u k cji w E ston ii K ah k d a tu je n a la ta 70— 80 X V III w ie k u , zw ra ca u w a g ę n a ó w czesn ą k lę s k ę głodu. S zczeg ó ln ie w ie le u w a g i p o św ięca autor c h ło p sk iej p rod u k cji n a ry n ek o raz in te r esu ją cy m b ad an iom d em o g ra ficzn y m . W zrost śm ierteln o ści i zm n iejsza n ie się 1 J. K a h k , 1858 aasta ta lu v ahvarahutused Eaestis. M ahtra soda, Taflilbn 1958. Główne b&zy w języku rosyjskim : K restijanskoje dw iżenije 1858 g. w Estonii, „latonija SSSR“ Ü958, n r 3.
2 J. K a h k , R ahatused ja reform id, T allin 1-961.
3 j . K a h k , N iekotoryje obszczije problem y is torii kłassowoj Ъог’Ъу czastnow ładielczeskich
k re stija n w pieriod razłożenija i krizisa fieodalnoj form acii, „J.eżegadmik po agrarmoj isto ril Wos-
tocznoj Jewro-py“ t. I; t e n ż e , Ob istoriczeskich predposyłkach o tm ien y kriepostnogo prawa
w E stlianskoj guberni (1816 д.), tam że t. II. Zob. m oją ocenę daw niejszych prac tegoż a u to ra
K. G r o n i o w s k i , Radziecka historiografia wsi X I X i począ tku X X w ieku , KH LXEX, 1962, n r 3, s. 677, 679—681, 692.
PRZEGLĄD HISTORYCZNY Tom LIV — zeszyt 2
345 śred n iej d łu g o ści ży c ia ch ło p a o m a w ia w oparciu o k się g i m e try k a ln e k ilk u parafii. "Lata 80 są p o czą tk iem k ry zy su sy s te m u fe u d a ln o -p a ń sz c z y ź n ia n e g o w E ston ii. C ha rak teryzu jąc z b ieg o stw o ch ło p ó w esto ń sk ich (m, in . do S zw ecji) autor upraszcza nieco p rob lem (s. 111) tłu m a czą c zb ieg o stw o do w e w n ę tr z n y c h g u b ern ii ro sy jsk ich d a w n y m i w ię z a m i ek o n o m iczn y m i m ięd zy obu n arodam i. C iek aw e są w zm ia n k i 0 z b ie g o stw ie do K u rla n d ii i n a L itw ę, sy g n a liz u je też autor lo sy ty ch zb ieg ó w po zm ia n ie gran ic w sk u te k ro zb io ró w R zeczy p o sp o litej. T rudno tu jed n a k w sk u te k o g ra n icze n ia ap aratu n a u k o w eg o u sta lić, o ile s ą to w y n ik i badań au tora, a o ile z r e fe r o w a n ie w y d a n ej w 1953 r. w ję z y k u ło te w s k im p racy J. Z u t i s a .
W rozd ziale o reform ach 1804 ro k u K a h k z a jm u je s ię te ż w p ły w e m r ew o lu cji fra n cu sk iej n a o b szary n a d b a łty ck ie, c ie k a w ie o d b ija ją cy m s ię w p ra sie w 1789 r. P o c h a ra k tery sty ce w y stą p ie ń 1792 r. w K u r la n d ii za jm u je się o d g ło sa m i n a ty m te ren ie p o w sta n ia k o śc iu sz k o w sk ie g o , w y so k o o cen ia U n iw e r sa ł P o ła n ieck i, s y g n a liz u je p rzy łą cz en ie s ię do p o w sta n ia k u rla n d zk ich c h ło p ó w i z b ieg o stw o o b sz a r n i k ó w pod ochronę w o jsk carsk ich . U p ro szczen iem je s t jed n a k stw ie r d z e n ie , że K u rla n d ia ru n ę ła ja k d o m ek z k art, g d y w o g n iu w a lk i k la so w e j c h ło p ó w to m a le ń k ie p a ń stw o n ie b y ło zd o ln e b ron ić k la s o w y c h in te r e só w o b sza rn ik ó w (s. 133). Za h isto r y k ie m N R D H. H e i t z e n e m p rzy jm u je K ah k tezę, że w o jn y F ran cji w la ta ch 1805— 6 str a c iły ch arak ter r e w o lu c y jn y . W ejściu arm ii k o ściu szk o w sk iej w 1794 r. z h a sła m i r e w o lu c y jn y m i p r z e c iw sta w ia w k r o c z e n ie w 1812 r. sp r z y m ie rzonych z N a p o leo n em w o jsk p ru sk ich d ążących do a n ek sji p r o w in c ji b a łty ck ich . Z w racając u w a g ę na rozw ój m y ś li sp o łeczn ej (zw łaszcza prace G. M а г к 1 a) autor p r z e c iw sta w ia się słu sz n ie w p ły w o lo g ic z n y m u p roszczen iom . W zw ią zk u z p r z y g o to w y w a n iem refo rm 1804 r. w sp o m in a o sto su n k u do n ich k się c ia A dam a C zartorysk iego. P o m y sło w o z e sta w io n y sch em a t (s. 177) p r z e d sta w ia p rzy czy n y re form : od k lę s k i g ło d u d o p o stę p o w e j p u b lic y sty k i. F r a g m e n t d o ty czą cy p rzy g o to w a n ia reform , o p a rty na m a teria ła ch k o m ite tu do ro zp a trzen ia sp r a w in fla n ck ie!), n a le ż y do n a jlep szy ch w pracy. In te r e su ją c a je s t sz c z e g ó ło w a an aliza zm ia n w p o w in n o śc ia c h op arta o d a n e z 7 m a ją tk ó w , p rzek o n y w a ją ca p o le m ik a z L. L e o n e d o ty czą ca c h a ra k teru reform y.
A u tor zw ra ca u w a g ę n a tru d n o ści tłu m ie n ia ru ch ó w ch ło p sk ich w o k resie p r z y g o to w a ń i w o jn y z F ran cją. P o g ło sk i o u k ry tej p rzez o b sz a r n ik ó w n o w ej u sta w ie o cen ia ja k o ty p o w e d la ru c h ó w ch ło p sk ich . C ar o w y stą p ie n ia c h c h ło p ó w e sto ń sk ich d o w ied zia ł s ię w c za sie p o b y tu u k się c ia A d am a C zartorysk iego w P u ła w a ch .
P u n k t w y jś c ia ro zd zia łu o reform ach 1816 i 1819 r. sta n o w i c h a ra k tery sty k ę r e form w p a ń stw ie p ru sk im . S y g n a liz u je te ż autor n o w ą k lę s k ę g łod u w E sto n ii, co zm u siło rząd do za jęcia s ię sp ra w ą ch ło p sk ą n a ty m te ren ie. R ozd ział op arty je s t na m a teria ła ch zesp o łu k a n cela rii w ła sn e j cara. A u to r zw raca u w a g ę n a zn a czen ie ob a w przed ru ch em ch ło p sk im . W iele m ie jsc a p o św ię c a w y stą p ie n io m rek ru tó w w k o ń cu gru d n ia 1812 r., jed n ak bez p o w ią za n ia z ó w czesn ą sy tu a c ją p o lity czn ą . D zięk i reform om 1816 i 1819 r. ch łop i, ja k w ia d o m o , u zy sk a li w o ln o ść o so b istą 1 p ra w o n a b y w a n ia ziem i, przy z a ch o w a n iu p rzez w ie lk ą w ła sn o ść zw ierzch n ieg o p raw a w ła sn o śc i. P o d sta w ę ch ło p sk ieg o w ła d a n ia z ie m ią s ta n o w ił jed n a k sy ste m u m ó w d zierż a w n y ch , p rzew a żn ie k ró tk o term in o w y ch , m n iej k o rzy stn y od p rzep isó w z 1804 r. R efo rm y o b ję ły te ż org a n iza cję g m in n ą i są d o w n ic tw o na w si.
R ea liza c ję re fo r m y śled zi autor w op arciu o m a teria ły k o m isji w p r o w a d z a ją cych t ę refo rm ę o raz a k ta są d o w e. S y g n a liz u je ty lk o „ is to tę ” reform y, co — biorąc pod u w a g ę sta n b ad ań — n a leży uznać za s łu sz n e ro zw ią za n ie w b r e w p rzew a ża ją cej dotąd w h isto rio g ra fii p ra k ty ce. U w o ln ie n ie ch ło p ó w z w a ln ia ło w ie lk ą w ła sn o ść od k o n ieczn o ści rea g o w a n ia na p r o te sty p rzeciw u c ią ż liw o śc i. K h ak o m a w ia sposób o g ło szen ia refo rm y i sto su n e k do n iej ch ło p ó w . R uch ch ło p sk i p rzyb rał szczeg ó ln e rozm iary w la ta ch 1822— 3, o b jął on ok oło 15% ch łop ów . G en era ł-g u b ern a to r
R E O E N Z JE
P a u lu cci za sta n a w ia ją c się nad rea k cją c h ło p ó w sz u k a ł a n a lo g ii z reform am i jó z e fiń sk im i i w H o lszty n ie. Z cie k a w y c h m ap w id a ć sp e c y fik ę ruchu w E stonii (udział części b ezroln ych ), d w u k ro tn ie w sp o m in a autor o dobrach rząd ow ych , a le sy tu a c ji w ty ch d ob rach szerzej n ie om aw ia.
R ozd ział sió d m y sta n o w i p o d su m o w a n ie . D o tyczy on ch arak teru ru chu ch ło p sk ie g o w la ta c h 1790— 1825 na szero k im tle p o ró w n a w czy m . A u to ra n ie zad ow alają
w y ja śn ie n ia G. R i a b k o w a (zw ią zek z ryn k iem ) oraz N . L e s z c z e n k i (tra d y cje) przy b a d a n iu rejo n iza cji ruch u . G ranice a d m in istra cy jn e m ia ły tu zn a czen ie d ecy d u ją ce, n ie b y ły zaś przegrod ą g ra n ice n arod ow e i języ k o w e. R uch rozp oczyn a s ię w m iejsco w o ścia ch , gd zie p o ło żen ie b yło szczeg ó ln ie ciężk ie, p o tem rozszerza się n a n a jb liższą ok olicę. K h ak k o n sta tu je p ierw sze sa m o d zieln e w y stą p ie n ie p r o le ta r ia tu w ie js k ie g o w E sto n ii w rok u 1817 (H. S t r o d n a Ł o tw ie d a tu je to z ja w isk o n a la ta 20). N a czoło ru ch u w y s u w a się tu grupa, k tórej in te r e sy są szczeg ó ln ie za a n g a żo w a n e. A utor s iln ie p o d k reśla is tn ie n ie jed n e g o fro n tu w a lk i k la so w ej w si p r zeciw ob szarn ik om , r e a listy c z n ie o cen ia cele ru ch u (w alk a o n ieu su w a ln o ść, za m ia n ę p a ń szczy zn y n a czy n sz lu b jej o g ra n iczen ie, b ezro ln i o n iesk ręp o w a n e za ro b k o w a n ie). O cenia refo rm y jak o krok naprzód w ro zw o ju sto su n k ó w k a p ita listy c z nych, d ok on an y pod n a cisk iem sy tu a c ji ek o n o m iczn ej i w a lk i k la so w ej.
W p racy c ie k a w e s ą p o ró w n a n ia m ięd zy ru ch em w E sto n ii i in n y ch gu b ern iach (m. in. z e sta w ie n ie refo rm 1804 roku i w p ro w a d zen ia in w e n ta r z y na B ia ło ru si i U k ra in ie, reform 1816 i 1819 rok u z refo rm ą 1861 roku), w r e sz c ie p o ło żen ie i w a lk i c h ło p ó w w in n y ch k rajach eu ro p ejsk ich . S zczeg ó ln ie o m a w ia autor z iem ie n ie m ie c k ie (S ak son ia ze sp e c y fik ą Ł użyc, W estfa lia , M ek lem b u rgia), sięg a te ż do A u strii, C h orw acji, C zech, F ra n cji itp . P o d sta w ę sta n o w ią w p ie r w sz y m w y p a d k u m o n o g ra fie w y d a n e w N R D , w d ru gim n iek tó re p ra ce sla w is tó w rad zieckich . B rak w w e r sji r o sy jsk iej śla d u z a p o w ied zia n eg o p rzez au tora w y k o r z y sta n ia p rac w j ę zy k a ch fra n cu sk im i a n g ielsk im . O m aw iając w e w s tę p ie h isto r io g r a fię o d sy ła
au tor c z y te ln ik a do w y b o r u p o zy cji w w y d a n iu esto ń sk im . P r z y p isy u le g ły red u k cji, n ie k ie d y z b y t d a lek o id ącej. P ra ca za w iera b ardzo ob szern e n ie m ie c k ie stre sz c z e n ie (58 stro n druk u ), in d ek s osób i geo g ra ficzn y . W in d e k sie n a z w isk n ie w y ró żn io n o a u to r ó w o p racow ań , b rak im io n u tru d n ia w e r y fik a c ję . W in d e k sie g eo g ra ficzn y m zb ęd n e są h a sła o g ó ln e (E uropa, E sto n ia i ch y b a R osja). Z w racają u w a g ę d obrze sp o rzą d zo n e m a p y i ta b e le z a w ie r a ją c e w y n ik i a n a lity czn y ch b ad ań autora.
S y g n a liz o w a n e u sterk i n ie m o g ą p r z e sła n ia ć fa k tu , ż e praca K a h k a łącząca a n a lity c z n e d o ciek a n ia o p a rte n a szero k iej b a zie źró d ło w ej z sy n te ty c z n y m w n io sk o w a n ie m rzu co n y m n a szero k ie tło p o ró w n a w cze sta n o w i bardzo cen n y w k ła d d o b ad ań nad k w e s tią agrarn ą w E u rop ie W sch od n iej. O cena p ierw szej refo rm y a grar nej w p a ń stw ie ro sy jsk im z a in te r e su je i h isto r y k ó w p olsk ich . Z w ła szcza że, n ie szu k a ją c d a lek ich p o ró w n a ń , w ty m o k r e sie r o zw in ęła się d y sk u sja w o k ó ł sp ra w y ch ło p sk iej w p o czą tk a ch ery K r ó le stw a K o n g reso w eg o . N a k artach k sią żk i w y s t ę p u ją w ie lo k r o tn ie n a zw isk a rodzin, k tó ry ch p r z e d sta w ic ie le o d eg ra li is to tn ą rolę w d zieja ch K r ó le stw a (B erg, P a u lu cci, K otzeb u e, W rangel). Idąc d alej ślad am i K a h k a m o żn a by p rób ow ać z e sta w ia ć refo rm ę 1804 r. z u k azem 1846 roku, czy też szu k ać p orów n ań d la ok resu K s ię stw a W arszaw sk iego.
K r z y s z to f G ro n io w sk i
M a x im ilien R u b e l , K a r l M a rx d e v a n t le b o n a p a rtism e , É cole P ra tiq u e d es H a u tes É tudes, V ic section , M outon & Co., P aris — La H aye 1960, s. 168.
M a x im ilien R u b e l je s t h isto ry k iem , k tó ry sp e c ja liz u je się w b ad an iach nad sp u ścizn ą p iśm ien n iczą K a ro la M arksa. O p u b lik o w a ł w 1956 b ib lio g ra fię jeg o d z ie ł, o d szu k u je n iezn a n e listy , n o ta tk i, a rty k u ły . N ie k tó r e ze sw y ch zn a lezisk 346
