154
RECENZJEAdam B o c h n a k , Les insignes de l’U niversité Jagellonne, PWN, Cracovie 1962, s. 109, 2 nlb., ilustr. 56, streszczenie polskie.
W związku z rokiem jubileuszow ym U niw ersytetu Jagiellońskiego autor opra cował daw ne oraz noiwsze insygnia rektora i dziekanów tej uczelni. W skład om a w ianych ' insygniów wchodzą przede w szystkim trzy berła, sięgające pierwszego i drugiego stulecia istnienia uniw ersytetu, noszone przed rektorem w czasie uro czystości. Zespół tych najdaw niejszych bereł dopełnia laska rektorska, z końca X VI lub z początku XVII w., wykonana z zęba narwala. N astępne co do czasu p ow stania berła U niw ersytetu Jagiellońskiego pochodzą z X IX i X X w. i znaj dują się obecnie w posiadaniu wydziałów . W skład in sygniów wchodzą rów nież łańcuchy i pierścienie. Wśród nich najcenniejsze zabytki stanowią: łańcuch złoty, pochodzący z daru królow ej A nny Jagiellonki (1584) oraz sygnet rektorski do pie częci z XVII w.
Najbardziej interesujące są starsze berła uniw ersytetu. W ykonane ze srebra i w całości bądź też częściowo pozłacane, składają się one z dolnej gałki, trzona z pierścieniam i i szczytow ego zw ieńczenia zakończonego koroną. Te zbieżności .szczegółów, upodabniające do siebie om aw iane berła, pozw alają przypuszczać, że należą one do jednego i tego sam ego typu. Potw ierdzają to rówinież inne przesłan ki: napis· na berle, w zm ianki źródłowe, tradycja. Na tej podstaw ie dw a berła oraz ząb narwala określa autor jako insygnia kardynalskie: Zbigniewa Oleśnickiego, Fryderyka Jagiellończyka i Bernarda M aciejewskiego. D ostały się one w posiada nie krakowskiej A lm a M ater po śm ierci kardynałów drogą darów i zapisów (1455, 1503, 1634). Są to unikaty w sk ali św iatow ej, nigdzie bowiem poza Krakowem nie w ystępują średniow ieczne berła dostojników kościoła. N ajstarsze spośród zacho w anych bereł (tzw. berło królowej Jadwigi) nie stanow i daru kardynalskiego. Jest ono, jak przypuszcza autor na podstaw ie w n ik liw ej analizy heraldycznej, pozo stałością w iększego zespołu bereł, jaki otrzym ał u niw ersytet z okazji odnowienia w 1400 r. dla czterech istniejących w ów czas w ydziałów . W szystkie trzy najdaw niejsze berła uniw ersytetu określone zostały jako dzieła złctnictw a krakowskiego, a berło z daru Fryderyka Jegielłończyka przypisuje autor znanem u w arsztatow i M arcina Marcińca. W su m ie stanow ią one mniej w ięcej siódm ą część ogółu zacho w an ych w Europie średniow iecznych bereł uniwersyteckich.
Insygnia U niw ersytetu Jagiellońskiego przedstaw ione zostały głów n ie jako
dzieła sztuki, z podkreśleniem ich w artości stylow ych i artystycznych. Interpreta cja zabytków, oparta na obszernej podstaw ie źródłowej, jest przekonywająca. Szczególnie interesująco wypadło om ów ienie sym bolów w ystępujących na berłach, przy czym autor z powodzeniem w ykorzystał m ateriał sfragistyczny. Szerokie tło porów naw cze pozw ala na u stalen ie analogii z insygniam i innych uniw ersytetów . Na m arginesie rozważań A. B o c h n a k a nasuw a się jednak pytanie, czym w y tłum aczyć podobieństwo form alne najstarszego berła rektorskiego, które zapew ne nie należało poprzednio do żadnego kardynała, i późniejszych bereł rektora, speł niających p ierw otn ie rolę bereł kardynalskich. Zauważyć rów nież wypada, że pierścień rektorski m ożna datow ać ściślej niż p r a w d o p o d o b n i e na drugą połow ę X V II w. (s. 78). Godło w yobrażone na sygnecie — dwa berła skrzyżowane i korona — w ystępuje dokładnie od 1659 r.; przeciwko X VIII w. przem awia styl i robota pierścienia. Rzecz interesująca przy tym, że A. C h m i e l , autor w n ik li w ego studium o pieczęciach U niw ersytetu Jagiellońskiego (RAU w hf t. LX, 1917, .s. 267—332, tabl. VI), n ie podaje odcisków om awianego sygnetu.
RECENZJE
155
w kład do literatury naukowej z pogranicza historii sztuki i historii. Zawdzięcza m y jej kilka nowych, w ażkich ustaleń, które zainteresują nie tylko specjalistów w zakresie średniow iecznego rzem iosła artystycznego.Stefan K r z y s z t o f Ku czyń ski
Adam W o l f f , S tudia nad u rzędn ikam i m a zo w iec k im i 1370— 1526,. Instytut H istorii Polskiej Akadem ii Nauk, Wrocław 1962, Ossolineum, s. 382, 2 tabl.
Habent sua fata libelli! Profesor Adam W o l f f , dziś najw ybitniejszy znawca
średniow iecznych zasobów źródłowych Mazowsza (dyplomy, Metryka, k sięgi są dowe) l, przystąpił do sporządzenia spisu urzędników tej dzielnicy Polski jeszcze w 1922 r. W stępne w yniki badań opublikow ał w osobnej rozpraw ie w 1928 r.2. Do ostatecznej redakcji pracy przystąpił w przededniu drugiej w ojn y św iatow ej. Ca łość dzieła, licząca ponad 800 stron rękopisu, wraz z w ypisam i źródłowym i, a co w ięcej, łącznie z dużą częścią zasobów archiwalnych, na których zostało ono oparte, spłonęła w W arszawie w czasie pow stania 1944 r. Zachęcony przez przy
jaciół, na przekór złym losom, autor w latach 1944—45 przystąpił w K rakowie do rekonstrukcji z pam ięci zasadniczego zrębu utraconej pracy. W yniki tych podziwu godnych w ysiłk ów przedstaw ił w 1949 r. w Tow arzystw ie Naukowym W arszaw sk im 3, a fragm ent całości opublikow ał w 1948 r. na łam ach „Przeglądu H isto
rycznego” 4.
W latach następnych, w oparciu o częściow o odnalezione archiwalia, n astą p iły dalsze zabiegi w okół rekonstrukcji spisu urzędników. Wreszcie, po przezw y ciężeniu trudności ^wydawniczych, dotarła do rąk czyteln ik ów książka niezbędna d la wszystkich, którzy zajm ują się dziejam i Polski u schyłku w iek ów średnich, M azowsza zaś w szczególności. Pam iętać przecież trzeba, że jedyne dotąd i w do datku nader sumaryczne przedstaw ienie ustroju tej dzielnicy ukazało się z górą 80 lat temu 5.
Na książkę A. Wolffa, obck zam ieszczonych w aneksie zrekonstruowanych szczątk ów w łaściw ego spisu urzędników (s. 284—302), składają się rozdziały om a w iające kolejno: podziały terytorialne i organizację sądowniczą dzielnicy, hierar chię jej urzędów, ich tworzenie, znoszenie, kom petencje rzeczowe i terytorialne, skład sądów ziem skich, rolę rady książęcej, odpow iedzialność urzędników, sposoby ich ochrony, w ym agane kw alifikacje, kw estię nom inacji i kum ulacji urzędów, ustępow anie z nich i w reszcie sposób uposażenia poszczególnych urzędników . Całość dzieła zam ykają niepublikow ane dotąd tek sty źródłowe w liczbie 27,
obcj-I P o r . p r a c e , te g o ż a u t o r a : M e t r y k a m a z o w ie c k a . U k ła d p i e r w o t n y . S p o s ó b r e je s tr a c ji,
„ R o c z n ik i K o m is ji H is to r y c z n e j T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o W a r s z a w s k ie g o “ t . I, z. 3, W a r s z a w a 1929; Z d z ie j ó w k s ią g z i e m s k i c h z a k r o c z y m s k i c h , K s ię g a p a m i ą t k o w a 1 5 0 -le c ia A r c h i w u m G łó w
n e g o A k t D a w n y c h w W a r s z a w ie , W a r s z a w a 1958, s . 351 n n . r S t a r s z e ń s t w o u r z ę d ó w (M e to d a u s t a l a n i a n a p r z y k ł a d z i e h ie r a r c h ii z i e m s k i e j u d z i e l n e g o M a z o w s z a ), R o z p r a w y z p o ls k i e g o p r a w a p o l i t y c z n e g o t . I, z . 2, W a r s z a w a 1928. 3 S t u d i a n a d u r z ę d n i k a m i m a z o w i e c k i m i p ó ź n e g o ś r e d n io w ie c z a , „ S p r a w o z d a n ia T o w a rz y s t w a N a u k o w e g o W a r s z a w s k ie g o “ , w y d z . I I , t . X L I I (1949). 4 K o m p e t e n c j e u r z ę d n i k ó w z i e m s k i c h m a z o w i e c k i c h , P H X X X V II, 1948, s . 194 n n . 5 P o r . K . D u n i n , D a w n e m a z o w ie c k i e p r a w o , W a r s z a w a 1880.
