Prace remontowo-konserwatorskie w zamku łańcuckim

(1)

J. Kieszkowska-Kotzowa

Prace remontowo-konserwatorskie w

zamku łańcuckim

Ochrona Zabytków 12/3-4 (46-47), 269-279

(2)

P r z e z d łu g ie la ta n ie u d a w a ło się z n a leźć u ż y tk o w n ik a d la ro k o k o w e g o p a - ł a c u w S o ś n i c o w i c a c h . B o g a ta o r n a m e n ty k a e le w a c ji, d a le k o p o s u n ię ty s to p ie ń zniszczentia, a k r y j ą c y się za ty m o lb rz y m i k o s z t o d b u d o w y o d s tra s z a ły i n w e s to r a . P r a c e z w ią z a n e z o d b u d o w ą zo s ta ły je d n a k ro z p o c z ę te w b ie ż ą c y m r o k u i o b ie k t p o o d b u d o w ie , k t ó r a p o tr w a do r. 1962, z o s ta n ie z a a d a p to w a n y n a s z p ita l d la g łę b o k o u p o ś le d z o n y c h d ziec i. P o z a ty m n a w a r s z t a c ie k o n s e r w a to r s k im z n a j d u j ą slię z a m k i w G liw ic a c h , Z e b rz y d o w ic a c h o ra z r u i n a o g ro d z ie n ie c k a . S zc z e g ó ln ie ta o s t a tn ia z a w ie r a b o g a tą p r o b le m a ty k ę k o n s e r w a to r s k ą , k tó r a z a s łu g u je n a o b s z e rn e o m ó w ie n ie (ry c. 224). A. Kudła P R A C E R E M O N T O W O -K O N S E R W A T O R S K IE W Z A M K U Ł A Ń C U C K IM Z a m e k ła ń c u c k i z b u d o w a n y je s t n a „ w o ln y m p o lu ” n a p ó łn o c n y - w s c h ó d od m i a s t a p rz y z b ie g u g łó w n y c h d ró g do K ra k o w a , L w o w a i L e ż a js k a . P o s ia d a ł on w ła s n e o so b n e u m ocnlienia n ie z a le ż n e od f o r ty f i k a c ji m ie js k ic h . M u ry o b ro n n e o r e g u l a r n y m z a ry s ie b a s tio n o w y m w f o r m ie p ię c io r a m ie n n e j g w ia z d y o ta c z a ją b u d y n e k m ie s z k a ln y , D o p o c z ą tk u o s ie m n a s te g o w ie k u za fo są w k i e r u n k u w e w n ę tr z n y m (istn iały p o d w ó jn e w a ły z ie m n e, n a k tó r y c h s ta ło o siem d ziiesiąt a r m a t. D o w n ę tr z a tw ie r d z y p ro w a d z ił od s t r o n y z a c h o d n ie j m o s t ( d a w n ie j z w o d zo n y p rz y b ra m ie ), p rz e r o b io n y p ó ź n ie j n a s t a ły . W o b rę b ie f o r te c y z n a jd o w a ły się k o s z a r y d la 400 lu d z i z a ło g i i stajnlie d la k o n i. Z a m e k z b u d o w a ł w s ty lu b a ro k u w ło s k ie g o M aciej T r a p o la d la S ta n is ła w a L u b o m irs k ie g o h e tm a n a w ie lk ie g o k o r o n neg o . B u d o w ę z a k o ń c z o n o w r. 1641. W ła ś c iw y b u d y n e k z a m k o w y (m ieszc zący o b e c n ie m u z e u m w n ę t r z Ł) s k ła d a ł się z p r o s to k ą tn e j b r y ły z w e w n ę tr z n y m p r a - wlie k w a d r a to w y m d z ie d z iń c e m . O d s t r o -t A lfre d P o -to c k i, o s -ta -tn i w ła ś c ic ie l Ł a ń c u -ta , o p u s z c z a ją c z a m e k w r. 1944 w y w ió z ł za g r a n i c ę l i w a g o n ó w n a jc e n n ie js z y c h d z ie l sz tu k i, j a k : z a b y tk o w e m e b le , o b ra z y , d y w a n y i d r o b n e p r z e d m io ty p rz e m y s łu a r ty s ty c z n e g o . W c z a sie d z ia ła ń w o je n n y c h w r. 1944 w n ę tr z e z a m k o w e n ie w ie le u c ie r p ia ło d z ię k i p o s ta w ie d a w n e j słu ż b y P o to c k ie g o o ra z d o w ó d c y w o js k r a d z ie c k ic h , k tó r y o to c z y ł je o p ie k ą . D o p ie ro p o r . 1945 ró ż n e in s t y t u c j e (B ib lio te k a U n iw e r s y t e t u W a rsz a w sk ie g o , B ib lio te k a N a ro d o w a , P a ń s tw o w y I n s t y t u t S z tu k i, M u z e u m N a ro d o w e , A rc h iw u m Gł. A k t D a w n y c h w W a rsz a w ie , B i b lio te k a O sso lin e u m w e W ro c ła w iu ) p o w o li z a b i e r a ł y p o trz e b n e im e k s p o n a ty , k s ią ż k i i d o k u m e n ty . W te n sp o só b w z ię to 31 rz e ź b z o k r e s u rz y m sk ie g o , o k o ło 500 d z ie ł z w ią z a n y c h t e m a ty c z n ie ze s z tu k ą o ra z c a łe a r c h iw u m łą c z n ie z fo to g ra fia m i. R y c. 225. B ę d z in , w o j. k a to w ic k ie . Z a m e k , e le w a c ja p o łu d n io w a . n y p o łu d n io w e j p rz y le g a d ru g i d z ie d z i n ie c n a p la n ie n ie r e g u la r n e g o tr a p e z u z u jm u ją c y m i go b u d o w la m i o ficy n , w z n ie s io n y c h w w . X V III i n a p rz e ło m ie w . X IX /X X . O fic y n y łącz ą się n a p o w ie tr z n y m g a n k ie m z o ra n ż e r ią z b u d o w a n ą p rz y k o ń c u w . X V II I w e d łu g p r o je k t u P io tr a A ig n e ra (ryc. 227). R y c. 226. Ł a ń c u t. S y s te m a le i łą c z ą c y c h z a m e k z m ia s te m i z w ie rz y ń c e m w X V II I w ie k u .

(3)

R y e. 227. Ł a ń c u t. P la n z a ło ż e n ia p a rk o w e g o p rz y z a m k u . Z a ż y c ia S ta n is ła w a L u b o m irs k ie g o n ie n a d a r z y ł a się sp o so b n o ść do w y p ró b o w a n ia w y trz y m a ło ś c i tw ie r d z y ła ń c u c k ie j. B y ła o n a ra c z e j w a ro w n y m m ie js c e m o d p o c z y n k u i s c h r o n ie n ie m d la w a ż n y c h z ja z d ó w o b ra d u ją c y c h o lo sa c h R z e c z y p o s p o lite j i m ie js c e m u ro c z y s to śc i r o d z in n y c h . N a p a d y t a t a r s k i e i k o z a c k ie d o b ie r a ł y t u rz a d k o . W r. 1657 R a k o c z y k sią ż ę sie d m io g ro d z k i s p r z y m ie r z o n y ze S z w e d a m i n a p a d ł n a Ł a ń c u t, m ia s to zn iszczy ł, le c z z a m k u n ie z d o b y ł. W o k re s ie ro z b io r ó w z a m e k s ta ł się o ś ro d k ie m k u lt u r y i s c h r o n ie n ie m d la d z ia ła c z y n a ro d o w y c h . D z isie jsz y z a m e k je s t d w u p ię tr o w y (ry c. 229), p o k r y ty d w u s p a d o w y m d a c h e m , z w ie ż a m i n a c z te re c h n a ro ż a c h , z k t ó ry c h d w ie fr o n to w e są w y ższe, n a k r y te b a ro k o w y m i h e łm a m i, obitym li b la c h ą m ie d z ia n ą , D o w ie ż od s tro n y p ó łn o c n o - z a c h o d n ie j p rz y le g a je d n o p ię tr o w y b u d y n e k b ib lio te k i. E le w a c je fr o n to w a i b o c z n e m a ją d e k o ra c ję p s e u d o b a r o k o w ą , p o d z ie lo n ą p io n o w o sz eścio m a p i l a s t r a - m-i, m ię d z y k tó r y m i są u m ie sz c z o n e p a r a m i d u ż e o k n a . W z a c h o d n ie j fa s a d z ie n a g łó w n e j osi b u d y n k u z n a jd u j e się g łó w n y p o r t a l b a ro k o w y (p ra w d o p o d o b n ie a u te n ty c z n y ) z w m u ro w a n ą ta b lic ą e r e k c y jn ą . W c ią g u sw eg o listn ie n ia z a m e k p r z e c h o d z ił lic z n e p rz e r ó b k i. P o p o ż a rz e w r. 1688 u d z ia ł w p r z e b u d o w ie b r a ł T y lm a n z G a m e re n ; z te g o o k re s u p o c h o d z ą h e ł m y b a ro k o w e n a d w ó ch b a s z ta c h w f a s a d z ie z a c h o d n ie j (g łó w n ej). W w . X V III, g d y w ła ś c ic ie lk ą Ł a ń c u ta b y ła k s ię ż n a m a r s z a łk o w a E lż b ie ta (Iz a b e la ) z C z a r to r y s k ic h L u b o m irs k a , z a m e k u le g ł g r u n to w n e j p rz e b u d o w ie , s t a ją c śię z sie d z ib y o b ro n n e j re z y d e n c ją o c h a r a k t e r z e p a ła c o w y m (ryc. 228). N a d b u d o w a n o d ru g ie p ię tro , za ś fa s a d y c zęścio w o o tr z y m a ły d e k o ra c ję n e o g o ty c k ą . W ty m c z a sie p r a c o w a ło s z e re g z d o ln y c h a r c h ite k tó w i m a l a rzy : P i o t r A ig n e r, F r y d e r y k B a u m a n , J a n C h r y s tia n S c h u c h , S z y m o n B o g u m ił Z u g o ra z V in cen zo B re n n a , F ra n c is z e k S m u - glew icz , T o m a sz d e T h o m o n d . Z l a t ty c h p o c h o d z ą n a jp ię k n ie js z e w n ę tr z a o ś c ia n a c h o z d o b io n y c h m a lo w id ła m i. N a p r z e ło m ie w . X IX /X X R o m a n P o to c k i p r z e b u d o w a ł w ie le w n ę trz , z a p ro w a d z ił w o d o ciąg i, e le k try c z n o ś ć , k a n a liz a c ję i c e n t r a ln e o g rz e w a n ie , p rz y s to s o w u ją c s t a r e w n ę tr z a d o w y m a g a ń i w y g ó d X X w ie k u . W n ie w ie lk im o d d a le n iu od z a m k u z n a jd u j e się p o w o z o w n ia , o b ecn y sw ó j w y g lą d z a w d z ię c z a ją c a p rz e b u d o w ie n a p rz e ło m ie w . X IX /X X ; m ie ś c i o n a m u

(4)

R yc. 228. W id o k z a m k u ła ń c u c k ie g o od z a c h o d u z d e k o r a c ją n e o g o ty c k ą w g d rz e w o r y t u X IX -w ie c z n e g o . z e u m p o w o zó w . R e s z tk i d e k o r a c ji w s ty lu e m p ire , ś w ia d c z ą c e o w c z e ś n ie js z e j fa z ie p rz e b u d o w y , z a c h o w a ły się w h a li g łó w n e j z k,tórej p r o w a d z ą b r a m y do p o m ie szczeń b o c z n y c h , gdztie s to ją z a b y tk o w e p o ja z d y . P rz y b o c z n e j, p ó łn o c n e j b r a m ie w ja z d o w ej do p a r k u z n a jd u j e się tz w . z a m e czek, z b u d o w a n y w p ie r w s z e j ć w ie rc i w . X IX w s ty lu n e o g o ty c k im , późnitej z n ie k s z ta łc o n y . W n ę tr z a z a c h o w a ły s z t u k a te r ie F r y d e r y k a B a u m a n a . W z a m e c z k u m ie sz c z ą się o b e c n ie m ie s z k a n ia s łu ż b o w e p ra c o w n ik ó w m u z e u m . W z a c h o d n ie j c zęści p a r k u sto i b u d y n ek d a w n e j u je ż d ż a ln i z b u d o w a n y w s ty lu e m p ire (b u d y n e k z a jm u je te r a z k lu b s p o rto w y „ S ta l- C z u w a j”). W r. 1944 z a m e k Ł a ń c u c k i d e k r e te m P .K .W .N . z o s ta ł u z n a n y za b u d o w lę z a b y tk o w ą . Do r. 1954 n ie b y ły w n h n p r o w a d z o n e p r a c e re m o n to w e , k o n s e r w a t o r s k ie lu b z a b e z p ie c z a ją c e . S ta r e m u r y , w o ią g u d z ie s ię c iu l a t n ie o p a la n e , z o s ta ły z a a ta k o w a n e p rz e z g ro źn eg o sz k o d n ik a — g rz y b . W ilgoć w c h ła n ia n a p rz e z m u r y n a s k u te k slilnego z n is z c z e n ia k a n a liz a c ji o d p ro w a d z a ją c e j w o d ę d eszczo w a , sp o w o d o w a ła w k r ó tk im c z a sie r o z p r z e s tr z e n ie n ie się g rz y b n i n a d u żej p o w ie rz c h n i. N a le ż a ło n ie ty lk o u s u n ą ć z a g rz y b io n e p a r t ie , a le stw o rz y ć w a r u n k i n ie s p r z y ja ją c e szerzenliu się g rz y b a — p rz e z z a p e w n ie n ie p o m ie sz c z e n io m o d p o w ie d n ie j te m p e r a t u r y , d o s ta te c z n e j w e n ty la c ji i w ilg o c i n ie p r z e k r a c z a ją c e j 13°/o. P a r k z a m k o w y is tn i a ł ju ż w X V I I - s ty m w ie k u , a le b liż sz y c h szczegółów o n im n ie w ie m y . W w. X V I I I S ta n is ła w L u b o m ir s k i m a r s z a łe k w ie lk i k o ro n n y ro z s z e rz y ł te r e n p a r k o w y z n a c z n ie , a s y s te m a le i m ia ł za z a d a n ie łą c z e n ie o g ro d u , z w ie rz y ń ca, fo r te c y i m ia s t a (ry c. 226). P a r k p e ł n ił ro lę m u z e u m d e n d ro lo g iczn eg o , s k u

(5)

p ia ją c e g o r z a d k ie g a tu n k i d rz e w i k r z e w ó w .2 P o z n ie s ie n iu w a łó w o b ro n n y c h w w . X V II I te r e n w o b rę b ie fo sy p o d z ie lo n o n a tr z y n ie r ó w n e części. O d s tro n y w s c h o d n ie j z a ło ż o n o p a r t e r w ło s k i o zd o b io n y rz e ź b ą a m o r a n a p a n te r z e (k o p ia rz e ź b y T h o rw a ld s e n a ), k o lu m n ą z o rłe m n a p o le o ń s k im i lic z n y m i w a z o n a m i c h iń s k im i z e p o k i M in g (w. X V III). O d s tr o n y p o łu d n io w e j k o ło o r a n ż e r ii u s y tu o w a n o o g ró d ró ż z u ro c z ą f o n ta n n ą w ś ro d k u , p r z y p o m in a ją c ą f o n ta n n ę lw ó w z A lh a m - b ry . O d s tro n y z a c h o d n ie j p o p r a w e j i le w e j s tro n ie g łó w n e j a le i p ro w a d z ą c e j do h a llu z a m k u ro z c ią g a ją się d w a p la s ty c z n ie m o d e lo w a n e t r a w n ik i z r a b a t a m i i k lo m b a m i k w ia tó w . W o k ó ł fo r ty f ik a c ji od s tr o n y z e w n ę trz n e j, ró w n o le g le do k s z t a łt u fosy, b ie g n ie a le ja s ta r y c h lip . P a r k z a fo są m a c h a r a k t e r a n g ie ls k i. R ó ż n e g ą tu n k i d rz e w tw o rz ą m a lo w n ic z e s k u p ie n ia ro z rz u c o n e n a tr a w n i k a c h p o p r z e c in a n y c h w iją c y m i się a le j a m i S ta n p a r k u b y ł ró w n ie ż w n a jw y ż s z y m s t o p n iu a la r m u ją c y . K a ż d y s iln ie js z y w i a t r g ro z ił p o w a le n ie m z n a c z n e j części w s p a n ia łe g o z a b y tk o w e g o d rz e w o s ta n u , w k tó r y m d rz e w a n ie je d n o k r o tn ie lliczą p o k il k a s e t la t. S y tu a c ja b y ła ty m b a r d z ie j g ro ź n a , że p a r k o d d a n y d o u ż y tk u p u b lic z n e g o , je s t liczni'e o d w ie d z a n y p rz e z m ie s z k a ń c ó w Ł a ń c u ta . D y r e k c ja M u z e u m z d a w a ła so b ie s p r a w ę z o g ro m u p ra c , k tó r e n a le ż a ło p o d ją ć d la r a to w a n i a c e n n e g o z a b y tk u p o ls k ie j a r c h i te k t u r y . P r z e w id y w a n e k o s z ty w y d a w a ły się o lb rz y m ie . B y je z a te m m o ż li w ie o b n iż y ć d y r e k c ja M u z e u m z a p r o j e k to w a ła w y k o n a n ie p r a c re m o n to w y c h s y s te m e m g o sp o d a rc z y m . P o u z y s k a n iu z g o d y M in is te r s tw a K u ltu r y i S z tu k i n a u tw o rz e n ie w ła s n e j b ry g a d y re m o n to w e j z a tr u d n io n o w n ie j w y b itn y c h fa c h o w ców . P r a c e ro z p o c z ę to od r a z u n a k ilk u o d c in k a c h , w p a r k u S w z a m k u . N a w ią z a n o k o n t a k t z Z a k ła d e m O c h ro n y P r z y r o d y P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k w K ra k o w ie , p o z o s ta ją c y m po d k ie r o w n ic tw e m p ro f, d r a W ła d y s ła w a S z a fe ra . Z r a m ie n i a tegoż Z a k ła d u m g r S te f a n G u t d o k o n a ł sz e re g u w iz ji i n a p o d s ta w ie je g o w s k a z ó w e k p rz y s tą p io n o do k o n s e r w a c ji s ta r y c h d rz e w p a r k u . P r z e d e w s z y s tk im o czyszczono w n ę tr z a z p ró c h n ic y , z k o le i w y d e z y n fe k o w a n o je fo r m a lin ą , n a k o n ie c zało ż o n o w m ie js c e u b y tk ó w p lo m b y z g ru z u i c e m e n tu . S to p ie ń z n is z c z e n ia b y ł c zęsto ta k w ie lk i, że p o z o sta ła ty lk o c ie n k a w a r s t w a p n ia i k o r y ; w te d y d o d a tk o w o w z m a c n ia n o d rz e w a ż e la z n y 2 W c ie p la r n ia c h (pod z a rz ą d e m P . G. R. „ O g r o d y ” ) do dziś są h o d o w a n e lic z n e o d m ia n y s to rc z y k ó w . m i k la m r a m i. O lb rz y m ie g a łę z ie c z te ro - w ie k o w y c h lip s p ię to k o tw a m i d o c h o d z ą c y m i n ie r a z do 14 m d łu g o śc i. S p e c ja ln ą o p ie k ą o to czo n o tr z y d rz e w a : to p o lę n a d w iś la ń s k ą o o b w o d zie pnlia 9 m (n a w y k o n a n ie p lo m b y z u ż y to 12 m-1 g r u z u i 3 m 3 b e to n u ), c z a rn y o rz e c h , n a j s t a r szy w P o lsc e , i lip ę (ro sn ą c ą n a p le b a n i') p a m i ę ta j ą c ą z a p e w n e czasy J a g ie łły . W s u m ie p ra c e te u r a to w a ły p rz e s z ło 460 d rzew , k o s z te m p o n a d 250.000 zł. S ta r ą a lt a n k ę w g łę b i p a r k u n a p r a w io n o d a ją c je j n o w ą w ię ź b ę d a c h o w ą , p o czem p o k r y to d a c h p a p ą i b la c h ą . W y - r e p e r o w a n o ta k ż e f i la r y i z a ła ta n o u s z k o d z e n ia śc ia n , o d n o w io n o g lo r ie ttę (p ro j e k t u P io t r a A ig n e ra ). R zeźb y p a rk o w e zab e z p ie c z o n o n,a o k re s zim y p rz e z s p o r z ą d z e n ie d r e w n ia n y c h p o k ro w c ó w . R ó w n o c z e ś n ie n a p ra w io n o o g ro d z e n ie w o k ó ł p a r k u . S ta r y ro z w a la ją c y się m u r, n a p o c z ą tk u w . X X w z n ie sio n y p rz e z R o m a n a P o to c k ie g o , w stronile z a c h o d n ie j, od u lic y Z a m k o w e j, o d d z ie la ł p a r k od m ia s ta , ro z e b r a n o go i z a s tą p io n o s ia tk ą , o sa d z o n ą w ż e la z n y c h ra m a c h n a p o d m u ro w a n iu , w te n sp o só b u lic a Z a m k o w a o tr z y m a ła p e rs p e k ty w ę n a z a m e k i p a r k . O gółem w y k o n a n o 1500 m b n o w eg o o g ro d z e n ia . R ó w n ie ż d a w n e m u r y fo rte c z n e z a b e z p iecz o n o n a c a łe j d łu g o ści od s tr o n y z a c h o d n ie j o ra z w c z ę śc i od s tro n y p o łu d n io w e j i w s c h o d n ie j, łą c z n ie n a p r z e s tr z e n i 1300 m b . P ra c e r e m o n to w e w z a m k u p o p rz e d z o n o b a d a n ia m i n a u k o w y m i n a d s ta n e m z a c h o w a n ia g m a c h u . P ró b k i ty n k u li d re w n a p o b ra n e z p o m ie sz c z e ń m u z e a ln y c h i m ie s z k a ń p r y w a tn y c h , z p iw n ic , b u d y n k u o ra n ż e r ii i p o w o zo w n i p rz e s ła n o do I n s t y t u t u T e c h n ik i B u d o w la n e j, L a b o r a to r iu m G łó w n eg o K o n tro ln e g o w W a rs z a w ie . N a p o d s ta w ie u z y s k a n e j s ta m tą d e k s p e r ty z y p rz e d s ię w z ię to o d p o w ie d n ie ś r o d k i d z ia ła n ia . W a lk ę z g rz y b e m p ro w a d z o n o w trz e c h e ta p a c h : 1. u s u n ię c ie w o d y p o d s k ó rn e j w p o b li żu b u d y n k u ; 2. o su s z e n ie fu n d a m e n tó w i m u ró w p iw n ic z n y c h o ra z z a ło ż e n ie izolacji.; 3. o d g rz y b ie n ie . P o p r z e p r o w a d z e n iu d ro b ia z g o w e j a n a lizy p ro f. linż. W o jciech P o g à n y p r z e d s ta w ił p la n o d w o d n ie n ia z a m k u . R e a liz o w a n o go s to p n io w o . W są s ie d z tw ie b a s z ty p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j w y c ię to lip ę, k tó r a k o rz e n ia m i p r z e b iła fu n d a m e n ty i w p r o w a d z a ła w m u r w odę. Z a b e z p ie c z o n o b u d y n e k p rz e d z a c ie k a m i p o c z ą w sz y od d a c h ó w . U sz c z e ln io n o 3500 m 2 d a c h u p rz e z p o d le p ie n ie d a c h ó w k i z a p ra w ą w a p ie n n ą . N a o b sz a rz e p o n a d 2600 m 2 d a c h ó w k i w y

(6)

R yc. 229. Z a m e k w Ł a ń c u c ie . E le w a c ja z a c h o d n ia . S ta n o b ecn y . m ie n io n o n a n o w e ; n a te j p r z e s trz e n i w y m ie n io n o b e lk i z w ię ź b y d a c h o w e j, a k i l k a z n ic h z a s tą p io n o s ta lo w y m i d ź w ig a r a m i.3 Z a b e z p ie c z e n ie b u d y n k u od z e w n ą trz u m o ż liw iło z a ję c ie się jeg o w n ę trz e m . P ie rw s z e p r a c e o d g rz y b ie n io w e p r z e p r o w a d z o n o w z a la n e j w o d ą p iw n ic y , d a w n e j ła ź n i „ r z y m s k ie j”. W oda sp o w o d o w a ła z n is z c z e n ie b o a z e rii i p o sa d z k i. B a d a n ia w y k a z a ły o b ecn o ść g rz y b a p iw n ic z n e g o C o n io p h o ra c e re b e lla , b o a z e rię z a a ta k o w a ł o w a d k o ła te k A n o b iu m p e r t in a x , a p ó łk i 3 W czasie s iln e j w ic h u r y le tn ie j w r. 1953 św ie żo u k o ń c z o n y d a c h z o s ta ł u sz k o d z o n y n a je d n e j p o ła c i p rz e z z rz u c e n ie d a c h ó w e k , na d r u g ie j zaś w s z y s tk ie d a c h ó w k i z o s ta ły p o r u sz o n e. B u rz a n a d e s z ła w g o d z in a c h p o p o łu d n io w y ch , a w ięc w p o rz e , k ie d y p ra c o w n ic y r o z e szli się ju ż do d o m ó w , je d n a k ż e n a w ia d o m o ść 0 u sz k o d z e n iu p o k r y c ia d a c h u z a ło g a m u z e u m p o śp ie sz y ła z p o m o c ą i p rz y s tą p iła do n a p r a w y . Do w ie c z o ra d a c h b y ł n a n o w o p o k r y ty . T rz e ba w y m ie n ić n a z w is k a p r a c o w n ik ó w , k tó r z y d a ją c p rz y k ła d o b y w a te ls k ie j p o sta w y , sta w ili się n a a la rm . Są to o b . o b .: W ła d y s ła w A n tle - w icz, W ła d y s ła w B a rtm a n , M ic h ał Jó z e fc z y k , J ó z e f M ro c z k o w s k i, F ra n c is z e k P o h le r, F r a n c i sz ek R z eszó tk o , F ra n c is z e k S a m a lsk i, S ta n i sła w S ty ś, T a d e u sz W e so ło w sk i. M ic h ał J ó z e f c z y k w d n iu w y p a d k u p e łn ił słu ż b ę d o z o rc y 1 z a a la rm o w a ł p o z o s ta ły c h k o le g ó w .

p iw n ic z n e o p a n o w a ł g rz y b P o ria v a p o r a ria . M a te r ia ł d r e w n ia n y n ie z w ło c z n ie z d ję to i zn iszczo n o , z m u r s z a łe części z a w ilg o c o n y c h m u r ó w u s u n ię to w ra z z w a r s tw ą w ilg o tn e j ziemii u ż y te j n a p o d s y p k ę . W y b ito o tw o ry w e n ty la c y jn e , p o czem p rz e z szereg ty g o d n i su sz o n o p o m ie sz c z e n ia p rz y p o m o cy k o szy z k o k sem , ś c ia n y zaś n a sy c o n o ś r o d k a m i g rz y b o b ó jc z y m i: „ t e t r ą ” i k w a s e m so ln y m . Z k o le i z ro b io no szereg o d k ry w e k w p o k o ju n a p a r t e r z e i s tw ie rd z o n o tu z u p e łn e zn iszczen ie p o d łogi i części m u r ó w p rz e z g rzy b . Z a w i l g o cen ie śc ia n , s p o w o d o w a n e z a tk a n ie m r u r o d p ro w a d z a ją c y c h w o d ę d e szczo w ą i w s ią k a n ie m w o d y w m u r , się g a ło do w y so k o ści 2,20 m . W p o k o ju w baszóie p n .- zach . stw ie rd z o n o w b o a z e ria c h ob ecn o ść d re w n o ja d ó w . N a c a łe j p rz e s trz e n i p a r t e  r u le g a ry i b o a z e rie b y ły zn iszczo n e

w 80°/o. ' R e m o n t p a r t e r u w s k r z y d le p ó łn o c n o - z a c h o d n im ro z p o c z ę to od z e rw a n ia p o s a d zek ; n a js iln ie j z a ta k o w a n e p rz e z g rz y b sp a lo n o . L e g a ry i śle p e podłogii w y m ie n io no, w y rz u c o n o p o d sy p k ę do g łę b o k o śc i 60 cm . N ow e le g a r y u ło żo n o n a f ila r a c h z cegły. P o d p o d ło g ą z o sta w io n o w e n ty la

(7)

-/ 7, W c ję ; k a n a ły p o w ie tr z n e w y p ro w a d z o n o w m u r y , a w y lo ty k a n a łó w p r z y k r y to d z iu r k o w a n y m i n a k r y w k a m i m e ta lo w y m i. N ow ą k le p k ę p a r k ie to w ą d a n o n a o g ó ln ej p o w ie rz c h n i 230 m 2. Z a g rz y b io n e części m u ró w u s u n ię to ii z a s tą p io n o m u r e m n o w y m . W s z y s tk ie w n ę tr z a b y ły d e z y n fe k o w a n e „ t e t r ą ”.

Ryc. 231. M a lo w id ło z n a le z io n e pod ta p e ta w p o k o ju z w id o k a m i (p a r te r) w cz a sie k o n s e r w a c ji w r. 1957. P o d c z a s p r a c k o n s e r w a to r s k ic h d o k o n a n o w ie lu o d k ry ć w z a k r e s ie m a la r s tw a śc ie n n e g o . W p o k o ju na p a r t e r z e , z w a n y m „Z w id o k a m i” s p r a w d z a ją c czy n ie m a g rz y b a w m u rz e , o d s ło n ię to część ś c ia n y o b ite j n o w sz ą ta p e tą . P o d c z a s ty c h c z y n n o śc i n a tr a f io n o n a m a lo w id ło ściien- n e z X V II I w . o c h a r a k te r z e k la s y c y s ty c z - n y m dość d o b rz e z a c h o w a n e (ry c. 233). Z k o le i w gllifach o k ie n n y c h w y ło ż o n y c h b o a z e rią s tw ie rd z o n o n a te jż e b o a z e rii po d w a r s tw ą je d n o to n o w e j f a r b y o le jn e j o b e c n ość m a lo w id ła k la s y c y s ty c z n e g o o m o ty w a c h tzw . p o m p e ja ń s k ic h . K o m is ja , w s k ła d k tó r e j w e sz li p ro f. p ro f . W y d z ia łu K o n s e rw a c ji A S P w K r a k o w ie M a r ia n S ło n e c k i li J ó z e f E. D u tk !ew icz o ra z w o je w ó d z k i k o n s e r w a to r z a b y tk ó w , m g r J e r z y T u r, z d e c y d o w a ła się n a o d sło n ię c ie c a łe go p o k o ju i n a k a ż d e j ś c ia n ie z n a le z io n o śla d y (czasem b a rd z o sła b e ) m a lo w id e ł. P o z d ję d iu p rz e m a ló w k i w g lifa c h o k ie n n y ch u k a z a ły się d o b rz e z a c h o w a n e , o c z y s ty m r y s u n k u i k o lo ry c ie m a lo w id ła . P o d o b n e m a lo w id ła , k a n d e la b r y w p r o s to k ą ta c h , o d s ło n ię to ró w n ie ż n a ś ro d k o w y c h p o la c h d rz w i, od s tro n y w e w n ę tr z n e j (ryc. 233). Z k o le i p o z d ję c iu ze ś c ia n o b ;ć k r e t o - n o w y c h w p o k o ja c h s ą s ie d n ic h , tz w . „ B re n n y I ” Î „ B re n n y I I ” o d k r y to m a lo w id ła z m o ty w a m i d e k o r a c y jn y m i g ro te s k i p o m p e ja ń s k ie j. D o ty c h c z a s w p o k o ju „ B re n n y I ” ś c ia n y b y ły o b ite tk a n in a m i od b o a z e rii do s u f itu , z w y ją tk i e m p ó l śro d k o w y c h n a o sia c h d w ó c h ś c ia n p r z e c iw le g ły c h ; m a lo w id ło n a je d n y m z ty c h pó l b y ło o p a trz o n e p o d p is e m V lincenza B re n n y . O b ecn ie, p o c a łk o w ity m z d ję c iu obić o k a z a ło się, ż e ś r o d k o w e p o la b y ły u ję te m a lo w id ła m i o m o ty w a c h ro ś lin n y c h , k il k a k r o t n ie p rz e m a lo w y w a n y c h . P o u s u n ię c iu p rz e m a lo w a ń u k a z a ło się m a lo w i dło p ie r w o tn e d o b o re m m o ty w ó w i k o lo re m c a łk o w ic ie ró ż n ią c e się od p r z e m a lo w a ń . Z n a c z n ie g o rz e j p r z e d s ta w ia ł sie s ta n m a lo w id e ł w p o k o ju „ B re n n y I I ” . P o d k re to n e m z a k le jo n e b y ło o n o w a r s tw a m i g azet. P o ich z d ję c iu u tr w a lo n o m a lo w id ło k a z e in ą w a p ie n n ą , a n a s tę p n ie p o d d a n o k o n serw acji!. P r a c e k o n s e r w a to r s k ie w w y m ie n io n y c h tr z e c h p o k o ja c h pow lierzono a r ty s to m - k o n s e r w a to r o m J ó z e f o w i B o le - s ła w s k ie m u i m g ro w i W ła d y s ła w o w i S le - siń s k ie m u . P r a c e k o n s u lto w a n e b y ły z p ro f e s o ra m i S ło n e c k im i D u tk ie w ic z e m . Z p o w o d u ju ż to d u ż y c h zn isz c z e ń , ju ż to w y k o n a n ia n ie t r w a łą f a r b ą m a lo w id ła te m u s ia n o c zęścio w o r e k o n s tr u o w a ć . Ciż s a m i a r t y ś c i- k o n s e r w a to r z y p r z e p ro w a d z ili k o n s e r w a c ję m a lo w id e ł ś c ie n n y c h z w . X V I I I w iz b ie k o n d y g n a c ji sz c z y to w e j W ieży p ó łn o c n o - z a c h o d n ić j; R ye. 230. F r a g m e n t p o lic h ro m ii n a s k le p ie n iu w g a b in e c ie o r d y n a ta .

(8)

•v iz b ie te j m i a ło się m ie śc ić o b s e r w a to r iu m J a n a Ś n ia d e c k ie g o p o d c z a s jego p o b y tu w Ł a ń c u c ie . B a ro k o w a p o lic h ro m ia (m o ty w y r o ś lin n e u tr z y m a n e w k o lo ra c h b r u n a tn y c h ) b y ła b a rd z o z n is z c z o n a i w y m a g a ła p u n k to w a n ia (ry c. 240). W g r u d n i u 1957 ro z p o c z ę to p ra c e k o n s e r w a t o r s k i e w ja d a l n i „z b o a z e rią ” (1 p ię tro ), g d z ie p o k a z a ły się siln e p ę k n ię c ia w s u f ic ie i n a s t ą p ił z w is p o d s u f itk i. D la z b a d a n ia p rz y c z y n y u sz k o d z e ń d o k o n a n o o d k r y w k i w p o d ło d z e 2 p ię t r a p o n a d ja d a l n ią „z b o a z e r i ą ” ; s tw ie rd z o n o d z ia ła l n o ść g rz y b a , k tó r y z n isz c z y ł częścio w o b e lk i s tro p o w e , z u p e łn ie z aś p o d s u f itk ę . R ó w n o c z e ś n ie je d n a k w y sz ło n a ja w , ż e b e lk i1 s tro p o w e , le ż ą c e tu g ę sto obo k s ie bie, są b o g a to p o lic h ro m o w a n e .4 K o lo ry t m a lo w id e ł z a c h o w a ł się dość d o b rze, r y s u n e k w s k a z y w a ł n a w . X V II. G d y n a s tę p n ie d o k o n a n o o d k r y w k i w s ą s ie d n im p o k o ju z w a n y m „ p a n to f la r n ią ” , ró w n ie ż s tw ie rd z o n o w s tro p ie o b ecn o ść m a lo w a n y c h b e le k . K o m is ja k o n s e r w a to r s k a , s k ł a d a ją c a się z 15 osób, o d b y ta w d n iu 17. IV . 1958 d la z d e c y d o w a n ia o p rz e b ie g u p ra c , z a le c iła o d sło n ię c ie c a łe g o s tro p u n a d „ p a n t o f l a r n i ą ” . P o s ta n o w io n o n ie o d s ła n ia ć c zęści s t r o p u z n a jd u ją c e j się n a d ja d a l n ią . K o n s e r w a c ję b e le k stro p o w y c h p rz e p ro w a d z iili a r t .- k o n s e r w a to r z y B o le- s ła w s k i ii S le s iń s k i. T e m u s a m e m u zesp o ło w i p o w ie rz o n o ró w n ie ż p r a c e w ła z ie n c e „ p o m p e ja ń s k ie j” i w p o k o ju „ p o m p e ja ń s k im ” n a d ru g im p ię trz e . P o n ie w a ż w p ró b k a c h d re w n a i ty n k u p o b r a n y c h z ty c h s a l stw ie rd z o n o o b e c n o ść je d n e g o z n a jg r o ź n ie js z y c h g r z y b ó w z g r u p y tz w . d o m o w y c h , m ia n o w ic ie s tro c z k a d o m o w e g o (M e ru liu s d o m e stic u s), p rz e d p r z y s tą p ie n ie m do k o n s e r w a c ji m a lo w id e ł z lik w id o w a n o tu o g n isk o g rz y b a . W d n iu 6. X I I . 1957 o d b y ło się p o s ie d z e n ie K o m is ji K o n s e r w a to r s k ie j CZM i O Z. Z e w z g lę d u n a u je m n y w p ły w s t a re g o s y s te m u c e n tr a ln e g o o g rz e w a n ia na s ta n z a c h o w a n ia b u d y n k ó w i ze w z g lę d u n a d u ż y p r o c e n t z n is z c z e n ia p ie c ó w k o m i s ja p o s ta n o w iła zm lienić sy s te m c e n tr a ln e go o g rz e w a n ia z p o w ie trz n e g o n a p a ro w y . W w y n ik u d o ty c h c z a s o w y c h d o św ia d c z e ń z b r y g a d ą re m o n to w ą , b o g a ty c h w p o m y śln e w y k o n a n ie ro b ó t p o s ta n o w io n o i tu p ra c e p ro w a d z ić s y s te m e m g o sp o d a rc z y m i ro z s z e rz o n o b ry g a d ę o g ru p ę w y so k o k w a lif ik o w a n y c h in s ta la to r ó w . P r o j e k t i n s ta la c ji c e n tr a ln e g o o g rz e w a n ia o p ra c o w a ł inż. J a r o s ła w B ro n ik o w s k i z P K Z * N a je d n e j z b e le k po d h e rb e m S z re n ia w a L u b o m ir s k ic h z n a le z io n o d a tę 1642. N a s tro p ie ś c ia n y p o łu d n io w e j s tw ie rd z o n o ś la d y p o ż a ru i w y m ia n y b e le k . D łu g o ść b e.-;k c ią g n ą c y c h się p rz e z o b ie sa le ( ja d a ln ię ,,z b o a z e r ią ” i „ p a n t o f l a r n i ę ” ) w y n o s i 12,5 m . R yc. 232. P o lic h ro m ia V. B r e n n y z n a le z io n a w p o k o ju c h iń s k im po z d ję c iu ta p e t. R yc. 233. P o lic h ro m ia o d k r y ta n a d rz w ia c h p o k o ju „z w id o k a m i” po z d ję c iu p r z e - m a ló w k i.

(9)

w K ra k o w ie . N a d z ó r n a d w y k o n a n ie m r o b ó t p o w ie rz o n o inż. O n u f r e m u K u ź n ia ro w i. D o ty c h c z a so w y s y s te m o g rz e w a n ia ro z p ro w a d z a ją c y , n ie do w s z y s tk ic h p o k o i, o g rz a n e p o w ie trz e z a p o m o c ą k a n a łó w w y k u ty c h w m u r a c h , p o w o d o w a ł r u c h y te r m ic z n e w m u r a c h w w y n ik u o g rz e w a n ia i ro z s z e rz a n ia się ty c h ż e . R u c h y te s p o w o d o w a ły sz e re g p ę k n ię ć , m . i. w s u fic ie „ b ia łe j s a li” (d o c h o d z ą c e do 6 m m ), p io n o w e p ę k n ię c ia n a p rz e s trz e n ii od s t r y c h u do p a r t e r u w b a sz c ie z e g a ro w e j o raz w ło s k o w a te p ę k n ię c ia n a p il a s tr a c h i s t iu - k a c h ś c ia n y ro z d z ie la ją c e j s a le „ b ia łą ” i „ b a lo w ą ” . S tw ie r d z o n o rów nlież lic z n e r y s y w b a sz c ie pd. zw . „ K u r z a s to p k a ”, p e łn ią c e j fu n k c ję p r z y p o r y (d o b u d o w a n o ją n a p o c z ą tk u X X w ie k u d o o fic y n pd. w c e lu w s tr z y m a n ia r u c h u b u d y n k u w w y n i k u p rz e b u d o w y i n a d b u d o w y n a j s t a r szej części z a m k u ). W w y n ik u w iz ji o d b y te j w g r u d n iu 1956 K o m is ja b ie g ły c h w s k ła d z ie in ż y n ie ró w J ó z e f a Z ie m b y i J e r z e g o M a c k ie w ic z a z a le c iła za ło ż e n ie s z k la n y c h p lo m b n a g ip s ie w c e lu u s t a le n ia te m p a n a r a s ta n i a p ę k n ię ć . S tw ie r d zo n o , iż nlie p o w ię k s z a ją się o n e, z a te m p o p rz e ż y ło w a n iu i w y p łu k a n iu w y p e ł n io n o je z a p ra w ą g ip s o w o - w a p ie n n ą .. B a s z tę z e g a ro w ą o p a sa n o s ta lo w y m i k o tw a m i w p u s z c z o n y m i w m u r . P o d o b n ie p o s tą p io n o z b a s z tą „ K u rz a s t o p k a ” .

S zczeg ó ln ie tr u d n e b y ło zabezpieczenlie b a s z ty p n .-z a c h ., k tó r e j m u r y n a c a łe j s z e ro k o śc i w y k a z y w a ły lic z n e p ę k n ię c ia , w y n o s z ą c e do 0,5 cm . P o w o d e m ty c h z e w n ę tr z n y c h p ę k n ię ć b y ły z a c ie k i w o d y s p o w o d o w a n e b a rd z o z ły m s ta n e m d a c h u , ry n ie n , r u r s p u s to w y c h i k a n a li z a c ji d e sz czo w ej, a ta k ż e n lie ró w n o m ie rn e o s ia d a n ie m u r ó w p o s p u s z c z e n iu w o d y z fosy o b ro n n e j. D a c h o raz u rz ą d z e n ia k a n a liz a c y jn e z o s ta ły p o d d a n e g r u n to w n e m u re m o n to w i. P r a c e p rz y z a k ła d a n iu c e n tr a ln e g o o g rz e w a n ia o b fito w a ły w n ie p r z e w id z ia n e tr u d n o ś c i. I ta k n a p r z y k ła d ze w z g lę d u n a z a b y tk o w y c h a r a k t e r w n ę tr z n a I p ię tr z e p o sta n o w io n o , w b r e w p ie r w o tn e m u pro jek to w li, u m ie sz c z a ć g r z e jn ik i w p r o s to k ą tn y c h o tw o ra c h , w y k u ty c h p o n iż e j p o z io m u p o d ło g i w e w n ę k a c h o k ie n n y c h . O tw o ry n a le ż a ło w y k u ć w b a rd z o t w a r d y m m a t e r i a le — m a r g lu . O czy w iście w m ie js c u w y k o n a n ia o tw o ró w tr z e b a b y ło u s u n ą ć w z o rz y s ty p a r k i e t; p o s ta n o w io n o w ię c p o z a ło ż e n iu r a d i a to r ó w z a k ry ć o tw o r y w p o d ło d z e m e ta lo w y m i k r a ta m i, o w z o rz e , k tó r y b ę d z ie d o sto s o w a n y do m o ty w ó w d e k o ra c y jn y c h p o szczeg ó ln y ch p o dłóg. T a k ie i ty m p o d o b n e tr u d n o ś c i z n a c z n ie p rz e d łu ż y ły c z a s in s ta lo w a n ia p rz e w o d ó w c e n tr a ln e g o o g rz e w a n ia . W c z a - slie p r a c d o k o n a n o sz e re g u o d k ry ć . W p o k o ja c h „ c h iń s k ic h ” o d k ry to p o d ta p e ta m i p o lic h ro m ię o m o ty w a c h k la s y c y s ty c z - n y c h o ż y w y m k o lo ry c ie , z a c h o w a n ą b a r dzo d o b rz e . P o d c z a s p r z e b i ja n i a w g a le r ii rz e ź b p io n u n a d ru g ie p ię t r o s tw ie rd z o n o n a b e lk a c h stro p o w y c h p o lic h ro m ię w k o lo r a c h b r u n a t n y m , c y n o b ro w y m i b ia ły m 0 m o ty w a c h g e o m e try c z n y c h p o c h o d z ą c ą z w . X V II. C e n tr a ln y m o g rz e w a n ie m o b ję te są o b e c n ie sa le p a r t e r u i I p ię t r a w s k r z y d le p ó łn o c n y m i z a c h o d n im . D o n a jt r u d n i e js z y c h p r a c n a le ż a ła c a ł k o w ita w y m ia n a b e le k s tro p o w y c h n a d d u ż ą ja d a l n ią — „ b ia łą s a l ą ” . N a p o w ie r z c h n i 164 m 2 b y ły o n e z n iszczo n e p rz e z g rz y b . S u f it „ b ia łe j s a l i” je s t o zd o b io n y k la s y c y s ty c z n y m i s z t u k a te r ia m i w y k o n a n y m i w g p r o j e k tu P io t r a A ig n e ra p rz e z F r y d e r y k a B a u m a n a . B y je u r a to w a ć , w y k o n a n o ru c h o m e d r e w n ia n e ste m p le , o sło n ię te k lilkom a w a r s t w a m i k o có w , k tó r y m i p o d tr z y m y w a n o od d o łu s u f it. S te m p le p rz e s u w a n o w m ia r ę w y m ie n ia n ia b e le k . P r a c e te w y k o n a li w z o ro w o s to la rz e W ła d y s ła w K rz a n , F ra n c is z e k R z e sz ó tk o i F r. S m a lsk i. P o k o je n a d „ b ia łą s a lą ” p o k o le i w y r e m o n to w a n o . W y m ie n io n o m . i. o tw o ry o k ie n n e (i d rz w io w e z n isz c z o n e p rz e z g rzy b . W e le w a c ji z a c h o d n ie j, od w ie ż y z e g a r o w e j do b r a m y w ja z d o w e j n a d ru g i d z ie d z in ie c , u s u n ię to p a s z m u r s z a łe j c e g ły do g łę b o k o ś c i 0,80 m i do w y so k o śc i 1 m od z iem i. W m u r z e z a ło ż o n o in s ta la c ję w e n ty la c y jn ą (k tó re j p rz e d te m n ie było) i n a k o n ie c u z u p e łn io n o u b y tk i. W y re m o n to w a n o ta r a s y i s c h o d y w z d łu ż e le w a c ji p o łu d n io w e j i p ó łn o c n o - w s c h o d n ie j. O d m a lo w a n o w s z y s tk ie o k n a w ilo śc i 450 s z tu k , (n ie m a lo w a n e od 30 la t), u z u p e łn io n o k ity i u sz k o d z o n e sz y b y . N a p ie r w s z y m p ię tr z e w y m ie n io n o w ie le f u t r y n o k ie n n y c h i ra m z u p e łn ie z ż a rty c h p rz e z g rzy b . W s a li b a lo w e j, s a lo n ie b ila rd o w y m 1 s a lo n ie n a ro ż n y m p n .-z a c h . stw ie rd z o n o u s z k o d z e n ia o z d o b n y ch p o s a d z e k p rz e z k o r n ik a . Z n isz c z o n e ta f le z a s tą p io n o n o - w yrrii. P o d ło g i z a b e z p ie c z o n o p ły n e m o w a d o b ó jczy m . D re w n ia n y s tro p I p ię t r a b u d y n k u o ra n ż e r ii z o s ta ł c a łk o w ic ie z a s tą p io n y s tro p e m s y s te m u K le in a (na ż e la z n y c h d ź w ig a ra c h li sz k ie le c ie z w a lc ó w k i- b e d - n a r k i je d n a w a r s t w a c e g ie ł z a la n a b e to n e m ; z u ż y to 35 to n d ź w ig a ró w sta lo w y c h i 25.000 s z tu k cegły). S tr o p 2 p ię tr a r ó w n ież c a łk o w ic ie w y m ie n io n o , lecz z b r a k u s ta lo w y c h d ź w ig a ró w ty lk o częścio w o z a s tą p io n o go s tro p e m s y s te m u K le in a . W p o r t y k u z a c h o d n im o r a n ż e r ii w s tr o p ie z n isz c z o n y m p rz e z g rz y b w y m ie n io n o b e l k o w a n ie . D re w n ia n e e le m e n ty w ię ź b y d a

(10)

-R yc. 234 i 235. B e lk a m a lo w a n a (1642 r.) ze s t r o p u w ja d a ln i ,,z b o a z e r ią ” o ra z w a r s t w y s ta r y c h p o lic h ro m ii n a k la tc e s c h o d o w e j p o m ię d z y p a r t e r e m a I p ię tre m .

c h o w e j b y ły z a a ta k o w a n e p rz e z o w a d a , sp u s z c z e la (H y lo tru p e s b a ju lu s ) o ra z p rzez g rz y b (M e ru liu s d o m e s tic u s); w y m ie n io n o je c a łk o w ic ie .

D w u s p a d o w y d a c h o ranżeriii je s t do o k o ła o s ło n ię ty a tty k ą , w s k u te k czego w o d a d e sz c z o w a z b ie r a ła się n a d a c h u i tr z e ba b y ło ją o d p ro w a d z ić do k a n a łó w . W ty m c e lu n a c z te re c h ro g a c h u m ie s z c zono z b io r n ik i z w a n e k o sz a m i, p o łą c z o n e z k a n a liz a c ją r y n n ą m ie sz c z ą c ą się w e w n ą tr z m u r ó w . W ziimie o d p ły w y często z a m a rz a ły i w n a s tę p s tw ie w o k re s ie o d w ilż y w o d a z to p n ie ją c e g o śn ie g u s p ły w a ła po śc ia n a c h . U s u w a n ie śn ie g u z d a c h u n ie r a z k o n ie c z n e , b y ło p rz y c z y n ą , m i m o z a c h o w a n ia o stro ż n o śc i, d zliu ra w ie n ia jego. W s z y s tk ie te tr u d n o ś c i sp o w o d o w a ły d e c y z ję cz ę śc io w e j z m ia n y k o n s t r u k c ji d a c h o w e j; m ia n o w ic ie w a tty c e w y k u to o tw o ry s łu ż ą c e do o d p ro w a d z a n ia w o d y do r y n ie n z a ło ż o n y c h w fo rm ie rz y g a d e ł. O t- w o r ó w - p r z e p u s tó w w y k o n a n o 10; sw o ją ro lę s p e łn ia ją one b a rd z o d o b rz e , z ze w n ą tr z z a ś są m a ło w id o c z n e i g u b ią się w c a ło śc i b u d y n k u . E le w a c je o r a n ż e r ii o d m a lo w a n o , u z u p e łn io n o s z tu k a te r ie . D r e w n ia n a k la tk a sc h o d o w a z o s ta ła z a s tą p io n a ż e la z o b e to n o - w ą. S c h o d y i p o d ło g ę w k o r y ta r z u p o k r y to s z tu c z n ą m a s ą „ la s tr ic o ”. P o re m o n c ie u z y s k a n o na p ie r w s z y m p ię tr z e o ra n ż e r ii ja s n e i o b sz e rn e sa le w y s ta w o w e . N a te r e n ie z a m k u p rz e p r o w a d z o n o r ó w n ież re n o w a c ję sz e re g u w n ę tr z . P ra c e te p o w ie rz o n o m ie js c o w e m u m a la rz o w i F ra n c is z k o w i N ie m c o w i.3 O d c z y śc ił on i o d n o w ił p o c h o d z ą c ą z k o ń c a w . X IX p o - lic h r o m :ę (o m o ty w a c h k la s y c y s ty c z n y c h ) w g a b in e c ie w n a ro ż u p n .-z a c h . p a r t e r u , z n iszczo n ą, z lic z n y m i o d p ry s k a m i, z a b r u d zo n ą. O dnow ienlie je j w y m a g a ło szcze g ó ln e j d o k ła d n o ś c i w u z u p e łn ie n iu r y s u n k u i d o b o rz e k o lo ró w . B o a z e rię o b ie g a ją c ą

3 P ra c e F r. N ie m c a p o p r z e d z a ły k o n s u lta c je z a r t. k o n s. m g r W ła d y s ła w e m S le siń sk im i Jó z e fe m B o le s ła w s k im . P o n a d to k o m isja w d n iu 19. IV. 1959 z u d z ia łe m p ro f, d r S ta n i sła w a l.o r e n tz a i p ro f. В. M a rc o n ie g o w y d a ła p o c h le b n ą o p in ię o p r a c a c h F r. N ie m c a .

R yc. 236. F r a g m e n t z n is z c z o n e j ś c ia n y w s a lo n ik u „ n a r o ż n y m ”.

R yc. 237. F r a g m e n t b o a z e rii z p o w o zo w n i z g rz y b e m m e r u liu s la c r im a n s .

(11)

R yc. 238. B o a z e ria z p o w o z o w n i zn isz c z o n a p rz e z g rz y b . g a b in e t z u p e łn ie zn isz c z o n ą z p o w o d u z a w ilg o c e n ia z r e k o n s tr u o w a n o w d re w n ie , p o c z e m o d tw o rz o n o n a n ie j m a lo w a n y w z ó r. Ś c ia n y k latk ii s c h o d o w e j, w io d ą c e j z p a r t e r u n a p ie r w s z e p ię tro , z o s ta ły z a m a lo w a n e w r. 1946 n a je d n o lity s z a r y k o lo r. W w y n ik u o d k ry w e k n a tr a f io n o n a R y c. 239. F r a g m e n t k o ła z b r e k u „ k o n g re s w ie d e ń s k i” z a a ta k o w a n e g o p rz e z g rz y b . R yc. 240. F r a g m e n t p o lic h ro m ii w w ie ż y „ Ś n ia d e c k ie g o ” z w . X V III, p rz e d k o n s e r w a c ją . d w ie w a r s tw y w c z e ś n ie js z y c h m a lo w id e ł, o ró ż n y m r y s u n k u i k o lo ry c ie . K o m is ja z a d e c y d o w a ła r e k o n s tr u k c j ę m a lo w id ła 0 lepliej z a c h o w a n y c h p a r t ia c h . N a ś c ia n a c h n a ś la d o w a ło ono f a k t u r ę m a r m u r u , n a s k le p ie n iu zaś k a s e to n y , zd o b io n e m o ty w e m w o lu to w y m . C a ło ść u tr z y m a n a b y ła w k o lo r a c h od ja s n o -ż ó łte g o do b rą z u . P o d c z a s r e k o n s tr u k c ji (p ra c e p r z e p r o w a dzili ob. F . N iem iec) z a c h o w a n o d u że p a r tie m a lo w id ła s ta re g o (u z u p e łn ia ją c ty lk o d ro b n e u b y tk i), n a n o w o zaś o d tw o rz o n o ty lk o z u p e łn ie zn isz c z o n e częścii p o lic h o - m ii. T e re n e m p r a c k o n s e r w a to r s k ic h , w y m a g a ją c y c h w y ją tk o w e j d o k ła d n o ś c i, s ta ł siłę ró w n ie ż s a lo n ik n a ro ż n y p n .-z a c h . n a 1 p ię trz e , o d e li k a tn e j d e k o r a c ji sz,tu k a- to rsk iiej z k o ń c a w . X I X (g irla n d y k w i a tó w i m o ty w y ro k o k o w e u tr z y m a n e w k o lo r a c h p a s te lo w y c h o p e rło w o sz a ry c h to n a c h ). P r a w ie c a ła p o łu d n io w a ś c ia n a b y ła z n is z c z o n a z a c ie k a m i w o d y . C zęść s z t u k a te r ii tr z e b a b y ło r e k o n s tr u o w a ć . — P o d o b n y p ro b le m s ta n o w iło o d n o w ie n ie s a lo n ik u „ lu s tr z a n e g o ’, (s k rz y d ło p n . I p ię - troO o b o a z e rii w k o lo r z e b ia ły m i z ie lo n y m , i o b o g a to z ło c o n y c h m o ty w a c h r o k o k o w y c h : s u f it zn isz c z o n y b y ł z a c ie k a - mli, s z t u k a te r ie b a rd z o p r z y b r u d z o n e , z ło c e n ia m ie js c a m i s t a r t e aż d o p o d ło ż a . P rz y o d n a w ia n iu ty c h w n ę tr z s t a r a n o się za c h o w a ć ich a u te n ty c z n y c h a r a k te r . N a s tę p n ie p rz e p r o w a d z o n o o d n o w ie n ie p o lic h ro m ii c z e rw o n e g o k o r y t a r z a (około 40 m b ). M a lo w id ło m ia ło lic z n e d ro b n e o d p ry s k i i o ta r c ia . Ś c ia n y oczyszczono c h le b e m , u tr w a lo n o , a b r a k i u z u p e łn io n o ta k , by ró ż n iły się le k k o od o ry g in a łu .

W s a li „ b ia łe j” ob. N ie m ie c o d n o w ił m a lo w id ło , o d c z y śc ił i n a p r a w ił w y k o n a n e w I p o ło w ie w . X IX p rz e z F r y d e r y k a B a u m a n a s z tu k a te r ie ; w y m a g ły one w p a r u m ie js c a c h n ie w ie lk ie j r e k o n s tr u k c j i.

O g ó łem p r a c e w y k o n a n e p rz e z ob. N ie m c a o b ję ły p o w ie rz c h n ię około 2000 m*. P r z y b a rd z o w y s o k im p o z io m ie p r a c d a ły o n e ró w n ie ż o g ro m n ą o szczęd n o ść k o s z tó w , w y r a ż a ją c ą się k w o tą k il k u s e t ty s ię c y z ło ty c h . P r a c a m i r e m o n to w o - k o n s e r w a to r s k im i o b ję to ta k ż e b u d y n e k m lieszczący pow o zy — p o w o z o w n ię . S z k la n y d a c h n a d g łó w n y m h a lle m z o s ta ł u s z c z e ln io n y p rz e z k i to w a n ie ; n a p r a w io n o r y n n y . W o d y o p a d o w e w s ią k a ją c e od l a t w m u r y s tw o r z y ły w a r u n k i d la ro z w o ju g rz y b a , z g r u p y g rz y b ó w d o m o w y c h , tz w . s tro c z k a łz a w e g o (M e ru liu s la c r im a n s ) ; s p o w o d o w a ł on z n is z c z e n ie d r e w n a i k o ro z ję m u ró w . U s u n ię to i s p a lo n o boazerfię. P ró c z g rz y b a stw iierd zo n o jeszcze o b ecn o ść d r e w n o - ja d ó w - k o ła tk ó w (A n o b iu m ). O w a d y p r z e d o s ta ły się n a w e t do n ie k tó r y c h p o ja z

(12)

dów (b re k „ k o n g re s w ie d e ń s k i” , k a r e t k a „ C h ic a g o ” , o m n ib u s p o c z to w y i) sa n ie ). P o ra ż o n e d r e w n o ja d a m i e k s p o n a ty z a b e z p iecz y się m e to d ą z a s trz y k o w ą . W r a m a c h re m o n tu k a p ita ln e g o o d n o w io n o ta k ż e m ie sz c z ą c a się w z e sp o le p o w o z o w n i słu ż b o w e p o m ie sz c z e n ia d la p ra c o w n ik ó w , n a p r a w io n o d a c h i k o m in y n a d częścią m ie s z k a ln ą . W tz w . z a m e c z k u , p o ło ż o n y m w g łę b i p a r k u , d a n o n a s t r y c h u n o w ą p o w a łę i w y re m o n to w a n o c z ę śc io w o w n ę trz e b u d y n k u , z d o b io n e s z t u k a te r ia m i w y k o n a n y m i p rzez F r y d e r y k a B a u m a n a . W y re m o n to w a n o ró w n ie ż d o b u d ó w k i i m u r o p o ro w y . D o ty c h c z a so w e ro b o ty re m o n to w o - k o n s e r w a to r s k ie p o c h ło n ę ły su m ę około 4.000.000 zł. F u n d u s z e te o trz y ’n a n o z b u d ż e tu M in is te r s tw a K u ltu r y i Sztuki.. Z F u n d u s z u O d b u d o w y S to lic y p rz y z n a n o n a k o n s e r w a c ję d rz e w w p a r k u 250.000 zł. O b e c n ie p r a c e re m o n to w e są fin a n s o w a n e p rz e z P r e z y d iu m W o je w ó d z k ie j R a d y N a ro d o w e j w R zeszo w ie. W le c ie 1959 r. t r w a ł y p ra c e n a d z a k ła d a n ie m c e n tr a ln e g o o g rz e w a n ia w d a l szy ch cz ę śc ia c h z a m k u . N a u k o ń c z e n iu są p r a c e k o n s e r w a to r s k ie w Ł a z ie n c e i p o k o ju „ p o m p e ja ń s k im ” n a 2 p ię trz e . P rz e d D y re k c ją M u z e u m s to i jeszcze sz e re g z a d a ń , k tó r e n a le ż y z re a liz o w a ć w n a jb liż s z e j p rz y s z ło śc i. N a jtr u d n ie js z ą i n a jw a ż n ie js z ą p r a c ą b ę d ź ie k o n s e r w a c ja i u z u p e łn ie n ie s tiu k ó w o p o w ie rz c h n i sz li fo w a n e j n a w y s o k i p o ły s k , p o k r y w a ją cy c h d u ż e p ła s z c z y z n y ś c ia n s a li b a lo w e j; s tiu k i te p o p ę k a ły n a z n a c z n e j p r z e s tr z e n i Ł o d s ta ły od p o d ło ż a , g ro żąc w y p a d n ię c ie m p rz y s iln ie js z y m w s tr z ą s ie . D alsze p o w a ż n e z a d a n ia to: o d n o w ie n ie lic z n y c h w n ę trz , w k tó r y c h m a lo w id ła są b a rd z o zn iszczo n e n a s k u te k s ta ro ś c i i w a h a ń te m p e r a tu r y ; w y m ia n a z n is z c z o n y c h b e lek stro p o w y c h n a d g a le r ią rz e ź b ; (inw en ta r y z a c ja in s ta la c ji e le k try c z n e j i j e j p r z e b u d o w a ; z a ło ż e n ie re z e rw o w e g o z b io r n ik a p rz e c iw p o ż a ro w e g o o p o je m n o śc i około 800— 1000 m 3. P r z e w id u je się ró w n ie ż d a l szą k o n s e r w a c ję d rz e w w p a r k u i u r u c h o m ie n ie c e n tr a ln e g o ogrzew anlia w o r a n ż e r ii i p o w o z o w n i. B IB L IO G R A F IA D z ie n n ik p rz e b ie g u ro b ó t b u d o w la n y c h w M u z eu m w Ł a ń c u c ie . Cz. I—X IV , la t a 1954— 1959; P ro to k o ły o d b io r u ro b ó t re m o n to w y c h i o rz e c z e n ia . L a ta 1954—1959; O p in ie s p e c ja li stó w . L a ta 1954—1959. N r te c z k i I I - l l ; Jó z e f P i o t r o w s k i , Z a m e k w Ł a ń c u c ie z w ię z ły o p is d z ie jó w i z b io ró w . L w ó w 1933; J a n С e - t n a r s k i , M ia sto Ł a ń c u t. W ą b rz e ź n o 1937; S ta n is ła w L o r e n t z , N a to lin . W a rsz a w a 1948; G e r a r d C i o ł e k , O g ro d y p o lsk ie . W a rsz a w a 1954; A lfre d M a j e w s k i , Z a m e k w W iśn ic zu . T e k a k o n s e rw a to r s k a N r 3. W a rsz a w a 1956; W ła d y s ła w Ł o z i ń s k i , P ra w e m i le w e m . 1957; A dam K r e c h o w i e c k i , S ta r o s ta Z y g w u l- sk i. 1959.

J . Kieszkow ska-K otzow a

O D K R Y C IA N A Z A M K U W B Y K A C H P r z e p r o w a d z a n e o s ta tn io p o s z u k iw a n ia a r c h iw a ln e 1 i te r e n o w e n a z a m k u w B y k a c h p o d P io tr k o w e m p rz y n io s ły sp o ro n o w y c h w ia d o m o ś c i o ty m o b ie k c ie . W w y n ik u ich m o ż n a ju ż z d u ż y m p r a w d o p o d o b ie ń s tw e m elim linow ać p r z y p u s z cz e n ia o je g o ś re d n io w ie c z n y m p o c h o d z e n iu ja k ró w n ie ż o rz e k o m y c h c z te re c h w ie ż a c h n a n a ro ż a c h b u d y n k u 2. R e lik tó w śre d n io w ie c z n y c h n ie s tw ie rd z o n o (w c h w ili o b e c n e j, d z ię k i p r a c o m r e m o n to w y m z a is tn ia ły sz c z e g ó ln ie k o r z y s tn e w a r u n k i d la p r z e b a d a n i a m u ró w ). P ie r w s i w ła ś c ic ie le , z n a n i z p rz e k a z ó w źró d ło * w y c h od p o c z ą tk ó w X V w . m o g li zam i/e-1 O p ra c o w a n ie h is to r y c z n e w r a z z b a d a n i a m i w y k o n a n o n a z le c e n ie CZM i OZ i d z ię k i d o f in a n s o w a n iu p rz e z K o n s. W o j. w Ł o d zi. 2 P ie rw sz ą r e la c ję , c y to w a n ą n a s tę p n ie p rz e z l i t e r a t u r ę p o d a je J u l i a n U. N i e m c e w i c z , P o d ró ż e h is to r y c z n e p o z ie m ia c h p o l s k ic h o d 1811 do 1826 r o k u . P e t e r s b u r g 1859. R yc. 241. B y k i k o ło P io tr k o w a T r y b u n a l sk ie g o . Z a m e k , e le w a c ja p ó łn .-w s c h . R yc. 242. B y k i — z a m e k . R e n e s a n s o w a b e lk a s tro p o w a z h e r b e m S ta n i s ł a w a B y k o w sk ie g o .