Badania technologiczne sześciu italskich malowideł ściennych z Muzeum Narodowego w Krakowie : część I

Grażyna Korpal

Badania technologiczne sześciu

italskich malowideł ściennych z

Muzeum Narodowego w Krakowie :

część I

Ochrona Zabytków 25/3 (98), 160-169

1972

G R A Ż Y N A K O R P A L

BADANIA TECHNOLOGICZNE SZEŚCIU ITALSKICH MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH

Z MUZEUM NARODOWEGO W KRAKOWIE* (CZĘŚĆ I)

H IS T O R IA B A D A Ń

O d k ry c ie H e rk u la n u m i P o m p e i z b o g ac tw em z a c h o w a n y c h p o lic h ro m ii śc ie n n y c h było b e z ­ p o ś re d n ią p rz y c z y n ą b u rz y , ja k a p o w sta ła w o k ó ł p ro b le m u zw iązan eg o z te c h n ik ą i te c h ­ no lo g ią m a la r s tw a ścien n e g o s ta ro ż y tn e j Italii. W y ją tk o w a trw a ło ść fa r b i żyw ość ko lo ró w m a lo w id e ł p o m p e ja ń sk ic h n a s u n ę ły p y ta n ie , w ja k ie j te c h n ic e tw o rz y li ó w cześni a rty śc i. B a ­ d a n ia i p ró b y r e k o n s tr u k c ji te c h n ik i ty c h m a ­ lo w id e ł tr w a ją n ad al. J u ż w X V III w ie k u o pinie b ad a c z y z a jm u ją ­ cy ch s ię a n ty c z n y m i m a lo w id ła m i śc ie n n y m i b y ły p o d zielo n e . P ie rw sz e o p in ie n a te m a t m a ­ lo w id e ł p o m p e ja ń s k ic h p o ja w iły się u C arco - niego \ k tó r y uw ażał, że w y k o n a n o j e w te c h ­ n ice te m p e ro w e j. S w o je sp o strz e ż e n ia o p iera ł n a s tw ie rd z e n iu za sto so w an ia fa rb n ie n a d a ją ­ cy ch s ię do te c h n ik i al jresco o ra z n a fak cie f a k tu r o w e g o ich nało żen ia, co w y m a g a ło spoiw a te m p e ro w e g o . Je g o p rz e c iw n ik ie m b y ł W in ck e l- m a n n u w a ż a ją c y , że m a lo w id ła w y k o n a n o na m o k ry m p o dłożu. In te r e s u ją c y je s t fa k t, że ju ż w te d y W in c k e lm a n n zw ró cił u w a g ę n a k o n iecz­ ność p rz e p ro w a d z e n ia b a d a ń c h e m ic z n y c h 2. T rz e c ie ro z w ią z a n ie w y s u n ą ł R eq u en o u zn a ją c, że m a lo w id ła w y k o n a n o w te c h n ic e e n k a u sty c z

-n e j; i ja k o p ie rw s z y zw ró cił u w a g ę -n a ro z ­ ró ż n ie n ie w a rs tw y z a p ra w y i w a rs tw y m a la r ­ sk ie j 3.

W p ie rw s z y c h la ta c h X IX w ie k u ro zpo częto b a ­ d a n ia ty p u an a lity cz n eg o , p ro w a d zo n e za p o ­ m ocą całego d o stęp n eg o w ów czas w a rs z ta tu n au k o w eg o . W raz z ro z w o je m n a u k i s p o tę g o w a ł się s p ó r co d o c h a ra k te r u m alo w id eł po m p ej a ń - skdch. N a ich te m a t zaczęli w y p o w ia d a ć się p rz e d s ta w ic ie le ró ż n y ch d y sc y p lin n a u k o w y ch . P ie rw sz e a n a liz y chem iczne, o p ra co w an e p rz e z ch e m ik a C h a p t a l a 4 w r. 1809, zw ią zan e b y ły z b a d a n ia m i p ig m e n tó w sp ro sz k o w a n y c h re s z ­ te k bez spoiw a, p och od zący ch z w y k o p a lisk w P o m p ei. C h a p ta l zw ró cił te ż u w a g ę n a z a w a r­ tość s u b s ta n c ji o rg a n ic zn y ch w m a lo w id ła c h p o m p e ja ń sk ic h , czym p o d w a ży ł te o rię fre sk u . B ad a n ia p o d ło ży i spoiw p ro w a d z o n e p rz e z G e i­ g e ra w r. 1826 w y k a z a ły obecność k le ju i tłu s z ­ czy, k tó re u z n a ł on za m lek o i w osk, u ż y te ja k o sp o iw o w te c h n ic e p o m p e ja ń s k ie j5. W o b ro n ie fre s k u w y s tą p ił Jo h n , k tó r y b a d a ją c fa rb y p o m - p e ja ń s k ie w y k lu c z y ł m ożliw o ść u ży cia k le ju , ja k ró w n ie ż spo iw a w ro d z a ju ż y w ic y 8. T ak ż e M a r o is 7 o p o w iad a ł się za fre s k o w y m c h a r a k te ­ re m o m a w ian y c h m alo w id eł.

* A r ty k u ł s ta n o w i s k r ó t p ra c y m a g is te rs k ie j o p ra c o ­ w a n e j w K a te d r z e T e c h n o lo g ii i T e c h n ik M a la rs k ic h W y d z ia łu K o n s e r w a c ji D zieł S z tu k i A k a d e m ii S z tu k P ię k n y c h w K ra k o w ie p o d k ie r u n k ie m doc. d r W. S le s iń s k ie g o . 1 С а г с o n i, L a p i t u r a a n t i c h e d ’E rc o la n o e C on to rn i, R o m a 1757; w c z e śn ie jsz e w z m ia n k i d o ty c z ą c e r o z w a ­ ż a ń n a d r z y m s k im i m a lo w id ła m i ś c ie n n y m i w ią ż ą się z o so b ą V a s a r i e g o (r. 1550) i d o ty c z ą p o lic h ro m ii g ro te s k o w e j z „D om us A u r e a ” ; zob.: A. E i b n e r, E n t w i c k l u n g u n d W e r k s t o f f e d e r W a n d m a l e r e i v o m A l t e r t u m bis z u r N e u z e i t , M ü n c h e n 1929, s. 117— 118. 2 D o p ie ro p o 50 la ta c h od ro z p o c z ę c ia w y k o p a lis k m ia ły m ie js c e p ie rw s z e b a d a n ia ch e m ic z n e . N ie s te ty ju ż w c z e śn ie j zaczęto w e rn ik s o w a ć z n a le z io n e m a lo ­ w id ła . 3 A. R e q u e n o , S a g g i su l r e s t a b i l i m e n t o d e ll’a n ti c a ar t e de G reci e de R o m a n i pit to r i, V e n e z ia 1784. 4 I. C h a p t a l , N o ti c e s u r Q u e lq u e s c o u le u r s t r o u v e s â P o m p e i a , A n n a le s de C h im ie, B in d e, 1809, s. 22. 5 G e i g e r , C h e m i s c h e U n t e r s u c h u n g e n a l t ä g y p t i s c h e r u n d a l t r ö m i s c h e r F a r b e n , d e r e n U n t e r l a g e n u n d B i n ­ d e m i t t e l , m i t Z u s ä t z e n ü b e r die M a l t e c h n i k d e r A l t e n v o n R o u x , K a r ls r u h e 1828. 6 J . T. J o h n , Die M a l e r e i d e r A l t e n n a c h V i t r u v u n d P lin iu s, B e rlin 1836. 7 M a r o i s , R u i n e s de P o m p e i , P a r i s 1828. 160

1. O b i e k t 1, f r a g m e n t i t a ls k ie g o m a l o w i d ł a ś c ie n n e g o — P e jz a ż 1. O b je c t No. 1: f r a g m e n t o f Ita lie m u r a l p a i n t i n g — “L a n d s c a p e ”

B a d a n ia p ro w a d z o n e w la ta c h trz y d z ie s ty c h X IX w ie k u w y ło n iły trz e c ią z k o lei h ip o tezę d o ty c z ą c ą m alo w id eł p o m p e ja ń sk ic h : w p a r ­ tia c h kolorow ego tła zaczęto u w a żać je za f r e ­ ski, n a to m ia st o rn a m e n t i sce n y p rz e d s ta w ia ją ­ ce — za w y k o n a n e w te c h n ic e te m p e ro w e j. N a ty m sta n o w isk u s ta ł a r c h ite k t H i r t 8, w e d łu g k tó re g o m a lo w a n o n a św ieży m , b a rw io n y m p ig ­ m e n te m n arzu cie, a sce n y oraz o rn a m e n ty w y ­ k o n y w a n o fa rb ą k lejo w ą. Z a g a d n ie n ie to ro z ­ w in ą ł później B e rg e r. Z w o le n n ik a m i te j te o rii, z m a ły m i o d ch y len ia m i, b y li też L e tro n n e i M ü lle r 9. L e tro n n e , ta k ja k i H irt, u w a ż a ł kolo­ ro w a n e p łaszczy zn y za w y k o n a n e w te c h n ic e al

fresco, zaś w w y p a d k u sam ej d e k o ra c ji o r n a ­

m e n ta ln e j i fig u ra ln e j dopu szczał m ożliw ość u ż y c ia ta k te m p e ry , ja k i e n k a u sty k i. W ty m sa m y m o k re sie g o rą c y m ob ro ń cą te o rii fre s k u b y ł a rc h ite k t W ie g m a n n 10, k tó ry tw ie rd z ił, że

g ru b a w a rs tw a p o m p ej ań sk ic h z a p ra w p o z w a ­ lała n a m a lo w a n ie p rz ez d łu ższy czas n a w il­ g o tn y m podłożu. U w ażał, że po ły sk p o m p e ja ń - sk ich m alo w id eł je s t n a tu ra ln y m c z y n n ik ie m tw o rz e n ia się sz k liw a w ap ie n n eg o . P rz e c iw n ic y fr e s k u w y s u w a li ja k o sw ój n a jp o w a ż n ie js z y a rg u m e n t b r a k śladó w łącz eń „ d n ió w e k ” c h a ­ ra k te ry s ty c z n y c h d la te c h n ik i al fresco, a p o ­ k ry c ie p o lich ro m ią ta k d u ży c h p ła sz c z y z n w te j te c h n ic e u w a ż a li za n iem o żliw e, b io rą c pod u w a g ę szybkość w y s y c h a n ia podłoża. W ie g ­ m a n n n ie w y k lu c z a ł z re s z tą u ży c ia te c h n ik i k le jo w e j w w y p a d k u w y k o ń c zeń w y k o n a n y c h c z a rn y m p ig m e n te m . O d m ien n e sta n o w isk o r e ­ p re z e n to w a ł H itto rf 11 u w a żając , że tła w y k o n a ­ ne b y ły te c h n ik ą fresk o w ą, ale w y k o ń c z o n e w te c h n ic e w o sko w ej; zb liżał się tu do s ta n o w i­ sk a L e tro n n e ’a. Do obozu o p o w iad a ją ceg o się za te c h n ik ą m iesza n ą — fre s k w p o łą c z e n iu z te m -s J . J. H i r t , G e -s c h ic h t e d e r b i l d e n d e n K ü n -s t e d er A l t e n , B e rlin 1830. 9 L e t r o n n e , L e t t r e s d ’u n a n t i q u i a r e à u n a r t is t e s u r l’e m p l o i de la p e i n t u r e h i s to r i q u e m u r a le , P a r is 1835; O. M ü l l e r , H a n d b u c h d er A r c h ä o lo g i e d er K u n s t , B e rlin 1835. 10 R. W i e g m a n n, „D ie M a le re i d e r A lte n in ih r e r A n w e n d u n g u n d T e c h n ik ”, H a n o w e r 1836. 11 J. J. H i 11 о r f , R e s t i t u t i o n d u t e m p l e d ’E m p e d o k l e a S e l i n o n t e ou l’A r c h i t e c t u r e p o l y c h r o m e c h e z les Grecs, P a r is 1857.

2. O b i e k t 2, f r a g m e n t i t a ls k ie g o m a l o w i d ł a ś c i e n n e g o — G ło w a 2. O b je c t No. 2: f r a g m e n t o f It a li e m u r a l p a i n t i n g — “H e a d ”

p e r ą luib e n k a u s ty k ą —• p rz y łą c z y ł się p ie rw sz y w y d a w c a d zieła o P o m p e i O v e rb e c k 12. K n ir in 13 n a to m ia s t łączył p o lich ro m ię p o m p e ja ń s k ą z te c h n ik ą ży w iczną.

B liższe o k re ś le n ia sposo b u m a lo w a n ia o ra z tech n o lo g ii pochodzą od a r ty s ty m a la rz a D o n ­ n e r a 14. Z w ró cił o n u w a g ę n a c h a r a k te r zn isz ­ czeń p o lic h ro m ii p o m p ej a ń sk ie j (o d p ry sk i) o raz n a sposób n a k ła d a n ia fa rb (im pasto), co z d e c y ­ d o w an ie, je g o zd aniem , w y k lu c z a te c h n ik ę f r e ­ skow ą. U w a żał m alo w id ła p o m p e ja ń s k ie za e n k a u sty c z n e lu b te m p e ro w e . D ow odził ró w ­ nież, że n ie ty lk o n a k ła d a n ie fa rb im p a sto , a le i la s e r u n k i b y ły w ty m o k re sie ro z p o w sz e c h ­ nione. O d rz u c a ł w s z y stk ie a rg u m e n ty W ie g ­ m a n n a z w ią zan e z te c h n ik ą fresk o w ą. W r. 1874 P a rid a P a lm a r i u s ta liła sk ła d c h e m ic z n y p ig ­ m e n tó w użyitych p rz e z m a la rz a po m pej a ń s k ie - go. Z w ró c iła u w a g ę n a z m ia n y k o lo ry s ty c z n e i

tłu m a c z y ła te n p ro c es z p u n k tu w id z e n ia zacho ­ d zący ch w m a lo w id ła c h re a k c ji ch e m ic zn y ch 1S. W r. 1893 zo rg an izo w an o w y s ta w ę m a la r s tw a p o m p e ja ń sk ie g o p t. „ A u sste llu n g f ü r M a lte c h ­ n ik ” w G la s p a la st w M onach ium ; b y ła ona b ez p o śred n im pow o dem d alszy ch po lem ik . Z a ­ a ta k o w a n o o stro b a d a n ia B e r g e r a 16, u w a ż a ją ­ cego w ów czas m alo w id ła p o m p e ja ń s k ie za w y ­ k o n a n e w te c h n ic e e n k a u sty k i. P ó źn iej B e rg e r d oszedł d o w n io sk u , że n ależ y uzn ać je za s t u c ­

co lu stro —• p o ły sk m ian o o trz y m y w a ć p rzez

d o d an ie m y d ła. Obóz zw o len n ik ó w fre s k u m o ­ k re g o re p re z e n to w a li w ów czas K e im i L a u rie 17. Z czasem różn ica zd ań u leg ła częściow o z a ta r ­ ciu, gdyż u d ało się stw ierd z ić , że n a w ilg o tn e j p o w ie rz c h n i stucco lustra m o żn a d alej m a lo ­ w ać te c h n ik ą fre s k u . R ä h k n a n 18 po o d k ry c iu p rzez sieb ie tzw . „ w e rn ik su p u m e k so w e g o ” p rz y p isy w a ł m alo w id ło m p o m p e ja ń s k im te c h ­ n ik ę fresco secco, jak o je d y n ą m o żliw ą n a

za-12 O v e r b e c k , P o m p e j i in s e i n e n G e b ä u d e n , A l t e r ­ t ü m e r n K u n s t w e r k e n f ü r K u n s t — u n d A l t e r s u m s ­ f r e u d e , L e ip z ig 1856. 18 I. K n i r i n , W a c h s m a l e r e i d er A l t e n , L e ip z ig 1839. 14 O. D o n n e r , D ie e r h a l t e n e n a n t i k e n W a n d m a l e ­ r e i e n in te c h n i s c h e r B e z i e h u n g , L e ip z ig 1896. 15 P . P a l m a r i , G io r n a l e d eg li s c a v i di P o m p e i , „ N u o v a S e r i e ” I I I N a p o li 1874, s. 159— 186. 16 E. B e r g e r , „D ie M a lte c h n ik d e r A l te r tu m s ” , M ü n c h e n 1904, I, s. 58— 168.

17 A. W. K e i m („ U b e r M a lte c h n ik ” , L eip zig 1903, s. 328— 339) u w a ż a ł, że p o ły s k u z y s k iw a n o p rz e z w y ­ g ła d z a n ie p o lic h ro m ii bez ja k ic h k o lw ie k d o d a tk ó w , a w ilg o ć u tr z y m y w a n o p rz e z p o b ija n ie p a c k a m i, w te n sp o só b w ią z a n ie o trz y m y w a n o n a w e t po 14 d n ia c h . A. P. L a u r i e (G re e k a n d R o m a n M e th o d s o f P a i n ­ tin g , L o n d o n 1910) o p ie r a sw o je d o ś w ia d c z e n ia n a p r z e k a z a c h W itru w iu s z a d o ty czą cy ch f r e s k u m o k re g o . 18 E. R ä h 1 m a n, „ U b e r d ie M a lte c h n ik d e r A lte n ”, L e ip z ig 1910. 1 6 2

3. O b i e k t 3, f r a g m e n t it a ls k ie g o m a l o w id ł a ś c i e n n e g o — M a s k a 3. O b j e c t No. 3: f r a g ­ m e n t o f I ta lie m u r a l p a i n t i n g — “M a s k ” p ra w ie z d o d a tk ie m ziem p u zz o la ń sk ich lu b o ch r w u lk a n ic z n y c h , z u ży c ie m ja k o m e d iu m sp ro szk o w an eg o p u m e k su . U z n an ie p u m e k s u za m e d iu m w m a lo w id ła c h p o m p e ja ń sk ic h p o d ­ w a ż a ł C o u rte n a y 19 u w a ż a ją c , że s tw ie rd z o n y w a n a liz a c h R ä h lm a n a p u m e k s n ie m a w łasn o śc i s p a ja ją c y c h i d la te g o n ie m oże b y ć b ra n y pod u w a g ę ja k o spoiw o, n a to m ia s t cząsteczki, k tó re R ä h lm a n u z n a ł za p u m ek s, b y ły ra c z e j u ż y te do sfa łsz o w an ia w a g i d ro g ic h fa rb — p ra k ty k i d o b rz e zn a n ej w sta ro ż y tn o śc i. U w aża on, iż w ła śc iw a te c h n ik a p o m p ej a ń sk a o p ie ra się w zn aczn ej m ie rz e n a fr e s k u m o k ry m z ty m je d ­ n ak , że b a rd z ie j sk o m p lik o w a n e k o m p o z y c je w y k o n a n o n a sucho, b y ć m oże p rz y u ży ciu sp o iw a b iałkow ego, w oskow o -ży w iczn eg o lu b

k a z ein y .

B a d a n ia p ro w a d z o n e p rz e z E ib n e ra d o k ła d ­ n ie j p re c y z o w a ły te c h n ik ę m a lo w id e ł p o m p e ­ ja ń sk ic h . E ib n e r u z n a w a ł ją za fresco secco, zb liż a ją c się do p o g ląd ó w R ä h lm a n a , z ty m , że do p u szczał m ożliw ość uży cia k a z ein y , zd ecy d o ­ w a n ie zaś w y k lu c z a za sto so w an ie spoiw a ży ­ w icznego lu b e n k a u s ty k i. •

19 B. d e C o u r t e n a y , U w a g i o te c h n i c e m a l o w i d e ł

ś c i e n n y c h P o m p e i . „ P ra c e i m a te r ia ły s p r a w o z d a ń

S e k c ji H is to ry k ó w S z tu k i w W iln ie ”, W iln o 1935, II, 3, s. 198— 210. 20 A. W. W i n n e r , M a t ie r i a ły i t i e c h n i k a m o n u m i e n - t a l n o - d i e k o r a t i w n o j , „ Ż iw o p isi” , M o sk w a 1957, s. 28— 85. 21 P . J . F o r b e s , „ S tu d ie s in A n c ie n t T e c h n o lo g y ”, L e id e n 1955, I I I , s. 203— 255. 22 W . К 1 i n к e r t, B e m e r k u n g e n z u r T e c h n i k d er

B adanda R ä h lm a n a i E ib n e ra sta n o w iły d u ży p o s tę p w h is to rii b a d a ń n ad p o lich ro m ią a n ­ ty c z n ą Ita lii. Z asto so w a n o w n ich po ra z p ie rw ­ szy a n a liz y m ik ro sk o p o w e p ig m en tó w . B ad an ia e w e n tu a ln y c h zw iązk ów o rg a n ic zn y ch , zw iąza­ n y c h z z a g a d n ie n ie m spoiw a, p ro w a d zo n o n a ­ d al, a n a liz u ją c p ró b k i po przez s p a la n ie , zap ach i/tp. A n a liz y fizy k o c h em iczn e p rz y w y k o rz y s ta ­ n iu c a łe j w sp ó łczesn ej a p a r a tu r y w la ta c h p o ­ w o je n n y c h n ie ro z w ią z a ły p ro b le m u . W in n e r 20 u w a ż a p o lic h ro m ie rz y m sk ie za k o m b in a c ję fr e s k u m o k re g o i te m p e ry w w y p a d k u u ży cia p ig m e n tó w w y k lu c z a ją c y c h te c h n ik ę fresk o w ą. F o r b e s 21 tw ie rd z i n a to m ia st, że są o n e k o m b i­ n a c ją fr esco secco z te m p e rą k az ein o w ą, z a ­ c z e rp n ię tą od E g ip cjan . K l i n k e r t 22 z a jm u ją c się szczegółow o z a g a d n ie n ie m a n ty c z n y c h za p raw po d p o lic h ro m ię zw raca u w a g ę na u ży cie w ty m w y p a d k u te c h n ik i fresk o w ej, o d m ien n ej je d n a k od o b ec n ie sto so w an e j. W s a m e j Ita lii p ro b le m te n sta n o w i n a d a l te m a t o ż y w ia n y c h d y s k u s ji. J e d e n ze sp e c ja listó w w d zied zin ie b a d a ń m a lo w id e ł p o m p e ja ń sk ic h — A u g u s t i 28 — p ro w a d z ą c y w N eap o lu la b o ra to riu m k o n s e r­ w a c ji m a lo w id e ł z P o m p e i i H e rk u la n u m , u z n a ł p o m p e j a n i s c h e W ä n d e n d e k o r a t i o n , „ M itte ilu n g e n d es

D e u ts c h e n A rc h ä o lo g isc h e n I n s tit u ts , R o e m isc h e A b ­ te i lu n g ” , 64, (1957), s. 119— 148.

23 S. A u g u s t i , L a te c h n i q u e de la p e i n t u r e P o m -

p e ia n e , N a p o li s. 13; S. A u g u s t i , L a te c h n i c a de lla p i t t u r a m u r a l e di E rcola no, „A c c a d e m ie d i A rc h ä o lo ­

g ie L e t t e r a e B e lle A rti d i N a p o li R e n d ic o n ti d e ll’- N a p le s ” , (1959), X X X IV .

24 H. K ü h n , D e te c t io n a n d I d e n t i f i c a t i o n o f W a x e s

I n f r a r e d S p e c t r o g r a p h y . „ S tu d ie s in C o n s e r v a tio n ” ,

l o s e . 4. O b i e k t 4, f r a g m e n t i t a l s k i e ­ go m a l o w i d ł a śc i e n n e g o — K w i a t 4. O b je c t No. 4: f r a g m e n t of It a lie m u r a l p a i n t i n g — “F l o ­ w e r ” je za w y k o n a n e w sp e c ja ln e j te c h n ic e te m p e ­ ro w e j, p o le g a ją c e j n a z a sto so w a n iu ja k o m e d iu m w a p n a i m y d ła z d o d a tk ie m w osku. W y klucza d e fin ity w n ie m o żliw o ść fre s k u , te m p e ry zw y ­

cz a jn e j, k le jo w e j, czy też n a b az ie gum , a tak że e n k a u s ty k ę i te c h n ik i m iesza n e. P rz e p ro w a d z ił sz e re g p ra c z w ią z a n y c h z w y k o n a n ie m w tej te c h n ic e „ p ró b n y c h m a lo w id e ł” i o siąg n ął po ­ z y ty w n e r e z u lta ty . B a d a n ia A u g u stieg o p o ­ tw ie rd z iły a n a liz y p rz e p ro w a d z a n e p rzez K ii- h n a 24 w r. 1960, z w ią zan e z b a d a n ie m w osku p u n ic k ie g o z a w a rte g o w z a p ra w a c h m a la rsk ic h m a lo w id e ł p o m p e ia ń sk ic h . In n e stan o w isk o za­ ję ła S c h ia v i25, p ro w a d z ą c a w I s titu to C e n tra le d e l R e sta u ro w R zy m ie b a d a n ia o p a rte n a do ­ św iad c zen iac h z w o sk iem p u n ic k im . Uiznaje ona p o lic h ro m ię a n ty c z n e j Ita lii za e n k a u sty k ę . C a g ia n o 26 n ie n e g u je s ta n o w isk a Schiavi, z w raca je d n a k u w a g ę, że n a le ż y być b ard zo o stro ż n y m w o k re ś le n iu m ia n e m e n k a u s ty k i m a lo w id e ł p o m p e ja ń sk ic h , ja k o że n a le ż y tu ro z g ran icz y ć b a rd z o śc/iśle b a d a n ie w o sk u za­ w a rte g o w w a rs tw ie m a la rsk ie j (e n k a u sty k a ) — a w o sk u sto so w an eg o p o w ierzch n io w o (e n k a u ­ s ty k a tu ra ); m a łe p a n e lla m o żn a w e d łu g niego u zn ać za e n k a u s ty k ę , n ie w o ln o je d n a k teg o

25 E. S c h i a v i , R i t t r o v a m e n t o d e lla te c n i c a p itto r ica

g r e c o r o m a n a ad en c a u sto , „ A tte M em . S cien ze L e t-

te r e d i V e ro n a ” , 1957, s. V I, 8, s. 127— 140.

26 M. A. C a g i a n o , „ T e c n ic h e d e lla p i t t u r a p a r ie ta le a n tic a , A tti d e l s e ttim o c o n g re s o in te rn a z io n a le di A rc h e o lo g ia C la s s ic a ”, R o m a, 1961, s. 145— 154.

uogólniać. O ty m , że p ro b le m n a d a l n ie je s t ro z w ią z a n y św iad c zy a r ty k u ł G io v an o lieg o 27 z r. 1969, k tó r y — p rz e p ro w a d z a ją c b a d a n ia rz y m sk ic h m alo w id eł p ro w in c jo n a ln y c h w p r o ­ m ie n ia c h X o raz m ik ro sk o p e m e le k tro n o w y m —

n ie d ał o statec zn ej odpow iedzi i nie w y k lu ­ czył m ożliw ości zasto so w an ia te c h n ik i fre s k o ­ w e j.

O B E C N Y S T A N W IE D Z Y D O T Y C Z Ą C Y T E C H N O ­ L O G II I T E C H N IK I M A L O W ID E Ł P O M P E J A Ń ­ S K IC H

O b e cn y s ta n b a d a ń n ad m a lo w id ła m i ś c ie n n y ­ m i a n ty c z n e j Ita lii je s t d alec e za aw a n so w an y . T e k s ty P lin iu sz a , W itru w iu sz a , D io sk u rid e sa i in n y c h o raz b a d a n ia i a n a liz y ch em iczn e p rz e ­ p ro w a d zo n e p rz y u ży c iu n a jn o w sz y c h d o s tę p ­ n y c h śro d k ó w b a d a w cz y ch p o zw o liły u s ta lić sk ła d te c to riu m , a ta k ż e p a le tę p ig m e n tó w a n ­ ty czn e g o m a la rz a rz y m sk ieg o .

Z a p r a w y . P u n k te m w y jś c ia d la s ta ro ż y tn e ­ go a r ty s ty w y k o n u ją c e g o p o lich ro m ię ścien n ą b yło s ta r a n n e p rz y g o to w a n ie i n ało że n ie z a p r a ­ w y. W iększość b ad a czy o p ie ra ją c Się na te k

-27 M. G i о V a n o 1 i, o.e., s. 53— 59. 28 B a d a ją c a n ty c z n e z a p ra w y s tw ie rd z o n o , że w g łę b ­ szych w a r s tw a c h is tn ie ją c z ą ste c z k i Са(О Н)г. Z e ­ w n ę trz n e w a r s tw y u le g a ją szy b ciej p ro c e s o w i k a r b o - n iz a c ji, n a to m ia s t w g łęb i, ze w z g lę d u n a u tr u d n io n y k o n ta k t z a tm o s fe r ą , r e a k c j a p rz e b ie g a z n a c z n ie w o l­ n ie j, p ro w a d z ą c do p o w s ta n ia C aC O * 164

5. O b i e k t 5, f r a g m e n t i t a ls k ie g o m a l o w i d ł a ś c ie n n e g o

— P o s ta ć

5. O b j e c t No. 5: f r a g m e n t o f I t a li e m u r a l p a i n t i n g —

“H u m a n s i l h o u e t t e ”

s ta c h W itru w iu sz a u w aża, że p o d sta w ą d la po ­ lic h ro m ii ścien n e j było k la sy c z n e te a to riu m w i- tru w ia ń s k ie , złożone z sześciu w a rs tw za p raw . B a d a n ia p ro w a d z o n e p rzez K lin k e rta , W in n e ra , A u g u s t i eg o w y k a z a ły je d n a k ż e , że m a lo w id ła ś c ie n n e P o m p ei, H e rk u la n u m , R zy m u i okolic m a ją te c to riu m u fo rm o w a n e z d w u lu b w ięcej w a rs tw w n a s tę p u ją c e j k o lejn o ści i składzie:

1) W a rstw a w e w n ę trz n a — w a p n o i p ia se k — o g ru b o śc i od 3 do 5 cm. S p o ty k a się n ie je d n o ­ k ro tn ie d w ie w a rs tw y o ty m sk ład zie , w te d y p ie rw s z a z n ic h m a g ru b o ść od 2 d o 4 cm , a d ru g a od 0,5 do 1 cm . Z a w ie ra ją o n e b ia łe w a p ­ no d o k ła d n ie ro z ta rte , bez g ru d e k , o ra z piasek, zazw y czaj m o rsk i (c zarn y lu b ciem n o sz ary ), m a rm u ro w y alb o w u lk a n ic z n y (sz a ro c z a rn y lu b czerw o n y ). 2) W a rs tw a g ó rn a — w a p n o z m ia łe m m a r m u ­ ro w y m — o g ru b o śc i 0,3 do 0,8 cm w w y p a d k u u ży cia je d n e j w a rs tw y ; p rz y d w ó ch g ru b o ść ic h w a h a się od 0,2 d o 0,5 cm. W a rs tw a ta je s t c h a ra k te r y s ty c z n a d la m a la r s tw a p o m p ej a ń - Skiego p rz ez sw o ją zw arto ść i g ła d k ą p o w ie rz ­ ch nię. Z a p e w n ia ona m a lo w id łu o d p o rn o ść na d z ia ła n ie cz y n n ik ó w a tm o s f e r y c z n y c h 28. R za­ d ziej sp o ty k a m y w n iej z a w a rto ść o k ru c h ó w te ra k o t, o trz y m a n y c h z m ielo n ej ce g ły lu b t ł u ­ czonej c e ra m ik i cz y dachó w k i, ja k to w sp o m i­ n a W itru w iu s z i P lin iu sz . Z c ie k a w szy c h spo­ s trz e ż e ń , d o ty c z ą c y c h u k ła d u te c to r iu m p o rn - p e ja ń sk ie g o , n a le ż y p rz y to c zy ć o p in ię K lin k e r­ ta. O p ra c o w u ją c ty n k i z a u w aż y ł on, że w a r ­ s tw y gó rne, z a w ie ra ją c e ja k o w y p e łn ia c z g ru z m a rm u ro w y , m a ją g ru z g ru b sz y n iż w a rs tw y d o ln e, p rz e c iw n ie do teg o ja k to Się o becnie s t o s u j e 29. S ta r a n n ie oczyszczone śc ia n y o raz z d u ż ą zn a jo m o śc ią p rz e d m io tu d o b ra n e m a te r ia ­ ły s ta n o w iły fazę w y jśc io w ą d la a r t y s t y rz y m ­ skiego. C iasto w a p ie n n e by ło p o d s ta w o w y m c z y n n ik ie m w iąż ący m m asę z a p ra w y . Od j a ­ kości w a p n a z a le ż a ła n ie ty lk o w a rs tw a z a p ra ­ w y, ale i jak o ść m alo w id ła. D la te g o W ielką w a ­ gę p rz y k ła d a n o do p rz y g o to w a n ia sam eg o w a p ­ na. Ś w iad czą o ty m z a ch o w a n e do n a sz y c h cza­ sów p rz e k a z y P lin iu sz a , W itru w iu s z a , K a to n a P o rc ju sz a S ta rsz e g o — zg o d n ie p o le c a ją oni w a p ie ń z k am ien io ło m ó w , a n ie z p o k ład ó w n a d rzec zn y ch , czy sty, g dyż z a b a rw io n y m a zb y t w ie le d o m ieszek g lin ia sty c h . P o w y p a le n iu w s p e c ja ln y c h p ie c a c h p rz y s p a la n iu such eg o d re w n a w a p n o gaszono tzw . s u c h y m sposo­ b e m 30. W itru w iu s z p rz e s trz e g a ł p rz e d n ie d o g a - sze n ie m i s k u tk a m i tego, n a to m ia s t P lin iu s z p o ­ p ie ra ł s ta r e rz y m sk ie u sta w y , k tó r e z a k a z y w a ­ ły u ż y w a n ia w a p n a m łodszego niż 3 -le tn ie , ja k o że to d o p iero d aw ało g w a ra n c ję trw a ło ś c i i nie po w o d o w ało s p ę k a ń 81. T ak i sam s ta r a n n y do ­ b ó r o b o w iązy w ał w w y p a d k u w y p e łn ia c z y . W i­ tru w iu s z m ów i o d o bo rze p ia sk u bez d o m ieszek

29 W. K l i n k e r t, o.e., s. 119— 148.

30 Z n a c z k o - J a w o r s k i , „O c z ie rk i is to r ii w ia ż u sz - czich w ie sz c z ie stw o t d rie w n ie js z ic h w r ie m ie n do sie - rie d in y X IX w ie k a ”, L e n in g ra d 1963, s. 108— 114. 31 W i t r u w i u s z, „O a r c h ite k tu r z e k s ią g d z ie s ię ć ”, p rz e k ł. K. K u m a n ie c k ie g o , W a rs z a w a 1956, V II, 2/4; P l i n i u s z , „ H is to ria N a tu r a l is ”, L ib r i X X X V II, X X X V I, 55.

ila sty c h , n a jle p ie j rzecznego. M o rsk i u w a ża za gorszy ze w z g lę d u n a d o m ieszk i soli. C hcąc p o dw yższy ć h ig ro sk o p ijn o ść z a p ra w y , s ta ro ż y t­ ni rz y m ia n ie w p ro w a d z ili d o d a tk i w p ostaci puzzolan, g ru z u c e g la n eg o lu b tłu o zu c e ra m ic z ­ nego; w sp o m in a o ty m ta k P lin iu sz , ja k i W i- tru w iu sz . D o d a tk i w u lk a n ic z n e g o p o chod zenia zw an e p u z z o la n am i pocho d ziły z trz e c h o śro d ­ ków : neapolitiańskiego, w e zu w ia ń sk ie g o (b a rw y od ja sn o ż ó lte j do ciem n o b rązo w e j) i rz y m s k ie ­ go (b a rw y cz erw o n o fio le to w ej); n a jw a ż n ie js z e zn aczen ie m ia ły d w a p ie rw sz e złoża. Z asto so ­ w a n ie p u zz o la n o p isu je W itru w iu sz , w y ja ś n ia ­ jąc p ro ces ich tw a r d n ie n ia w za p raw ie ; za zw y ­ czaj p rz e strz e g a n o w sto s u n k u 1 część w a p n a do 3 części puzzolan. M iały one d u że zn acze­ n ie zw łaszcza w z a p ra w a c h ce m e n tu ją c y c h . N ie k tó rz y b ad a cze w sp o m in a ją też o u ży c iu w w e w n ę trz n y c h w a rs tw a c h z a p ra w p u m e k s u 32. W a żn iejsze b a d a n ia , oprócz c y to w a n y c h , d o ty ­ czące z a p ra w pod s ta ro ż y tn e p o lic h ro m ie ścien ­ ne z o stały p rz e p ro w a d z o n e p rz e z M üll era i S kj olda 33 — d o ty c z ą o n e z a p ra w rz y m sk ic h i p o m p e ja ń sk ic h , ich re k o n s tr u k c ji, łączn ie z od­ c z y ta n ie m sam eg o p ro c esu p rz y g o to w a n ia , za­ k ła d a n ia z w y szc zeg ó ln ien ie m liczb y w a rs tw oraz p ro c e n to w e j za w a rto śc i p oszczególnych sk ład n ik ó w . W a lla ce 34 n a to m ia s t p rz e p ro w a d z ił szczegółow ą a n a liz ę ch e m ic zn ą rz y m sk ic h za­ p ra w począw szy od I do V w ie k u n.e., o p ie ra ­ ją c sw o je b a d a n ia n a z a p ra w a c h z w illi H a d ria - n a w Tivoli, zapraw ach- z H e rk u la n u m oraz z te rm K a ra k a lli. Z a p ra w y z II w ie k u n.e. zo sta­ ły szczegółow o o p ra c o w a n e p rz e z B ie h la 3S. O prócz w y ż ej om ów io n y ch w a rs tw te c to riu m m alo w id eł rz y m sk ic h i p o m p e ja ń s k ic h s p o ty k a ­ m y w a rs te w k ę c ie n iu tk ą , błyszczącą, tłu s tą , h o ­ m o g en izo w a n ą, p rz y p o m in a ją c ą m a rm u r, d o ­ chodzącą m a k sy m a ln ie do 1 m m gru b o ści. S ta ­ now i o na p o d k ład lu b tło pod m alo w id ło . A u g u sti w iąż e tę w a rs tw ę , często k o lo ro w a n ą, z w a rs tw ą k re d o w ą n a n ie sio n a na ty n k za p o ­ m ocą m y d ła z w a p n e m i d o d a tk ie m w osku, lu b u w a ża ją za tło p o d m alow id ło, w y k o n a n e w te c h n ic e fre sk o w e j. P ro b le m o m aw ian e j w a r ­ stw y w iąże się b e z p o śre d n io ze sp o rn ą k w e ­ stią tech n ik i, w ja k ie j w y k o n y w a n o m alo w id ła i ja k o ta k i p o z o sta je n a d a l n ie ro z w iąza n y . P i g m e n t y . W m a la r s tw ie śc ie n n y m w s ta ­ ro ż y tn e j Ita lii n ajcz ęście j u ż y w a n o p ig m e n tó w pochodzen ia m in e ra ln e g o . N ajczęściej sto so w a­ n y m p ig m e n te m b ia ły m b y ła k re d a — C a C 0 3, 33 M ü l l e r - S k j o l d , A n c ie n t W a ll P la s te r s , A n g e ­ w a n d te C h em ie, 1940, 53, s. 11— 141. 34 W a l l a c e , O n A n c i e n t M or tars , „T h e C h e m ic a l N e w s ” , 1865, V I, 281, s. 185— 186. 35 В i e h 1, „ B e itra g e z u r K e n n tn is a lt e r M ö r te l”, T o n in d u s trie Z e itu n g 1927, 10, s. 139— 143, 1929, 19, s. 346— 356. zw an a p rz e z R z y m ia n „ s e lin u s ia ” lu b „ p a re - f o n iu m ” . P lin iu s z m ó w i o b ia łe j b a rw ie jak o o ziem i m e lijs k ie j i n a z y w a ją ,,t e r r a m e lia ” , m o gła to b y ć k re d a lu b też k a m ie ń a łu n u 3\ s p o ty k a n y n a w y s p ie M elos. W z m ia n k u je ró w ­ nież o b ia ły m p ig m e n c ie w y d o b y w a n y m w po­ b liżu S m y rn y , z w a n y m b ie lą sm y rn e ń sk ą . W i­ tru w iu s z tłu m a c z y n azw ę b ieli p a ra j to ń sk iej: „...zap ożyczy ła n az w ę od m ie jsc a sw ego w y d o ­ b ycia, s tą d ró w n ie ż n az w a m e lin u m d la bieli, k tó ra w y s tę p u je p odobno je d y n ie n a w ysp ie M elos n ależ ące j do C y k lad ...” Ż n a n y m p ig m e n ­ te m b ia ły m b y ła ró w n ie ż b ie l ołow iow a, zw ana „ c e ru s s e ” , rz a d k o z re sz tą z n a jd u ją c a zastoso­ w a n ie w m a la r s tw ie ścien n y m , w k tó ry m w

w ięk szości w y p a d k ó w u ż y w a n o k re d y .

C zerw ien ie b y ły zazw yczaj p o ch o d zen ia m in e ­ ra ln e g o n a b azie tle n k ó w żelaza, n a tu r a ln e — ja k ochry, sy n o p ia, ru b ric a oraz sz tu c z n e —- ja k o ch ra p alo n a. W itru w iu sz o p isu je d o k ład n iej c z erw o n e p ig m e n ty w y s tę p u ją c e sam o istn ie („...sil z w a n y p rz e z g re k ó w o c h rą ...” ) m ów iąc, że „ z n a jd u je się je w ró ż n y c h okolicach, a ta k ­ że w Ita lii, je d n a k ż e n a jle p sz a je s t o ch ra a tty c - k a „...p alo n ą o chrę, k tó ra m a d u że zasto so w a­ nie w d e k o ra c ji ścian, u z y s k u je się w n a s tę p u ­ ją c y sposób: b ry łę d o b re j o ch ry ro z żarza się na og niu a n a s tę p n ie za le w a o ctem i ta k o trz y m u ­ je się p u rp u r o w y b a rw n ik ...” 37. P lin iu sz , m ó ­ w iąc o cz e rw ie n i z S y n o p y P o n ty js k ie j, zazn a­ cza: „ ...n a jle p sz y je j g a tu n e k zn a jd o w a ł się w K ap ad o cji, s ta m tą d b y ła sp ro w a d z a n a do S y ­ n o p y P o n ty js k ie j...” 38. C zęsto u ż y w a n o cz erw o ­ n ego p ig m e n tu zw an eg o p rz ez W itru w iu s z a m i­ nium , a o becn ie cy n o b rem (HgS): „W y d o b y w a się je za n im p rz e z o b ró b k ę d o jd zie do s ta n u m in iu m , pod p o stacią ży ły s k a ln e j — ru d y p o ­ d o b n ej do żelaza, je d n a k ż e b a rd z ie j czerw o n ej i p o k ry te j c z e rw o n y m p yłem ... z e b ra n y k ru sz e c w rz u c a się do p iecó w , a b y go w y su sz y ć w obec zn aczn ej w n im za w a rto śc i w ilgoci, a p a ra w y ­ d o b y w a ją c a się p o d w p ły w e m ognia tego k ru s z ­ cu osiada n a d n ie pod p o stacią rtęci... po w y s u ­ sze n iu k a m ie n i tłu c z e się je w ż e la z n y c h m o ź­ d zierzac h , g d y w s k u te k p rz e m y w a n ia i w ie lo ­ k ro tn e g o p ra ż e n ia u s u n ie się zan ieczy szczen ia u k a z u ją się b a rw y . P o n ie w aż z u su n ię c ie m rtę c i m in iu m z o sta je p o zb a w io n e sw ej n a tu ra ln e j si­ ły, s ta je się d e lik a tn e i słab e. U ż y te do ozdoby z a m k n ię ty c h p o m ieszczeń nie p s u je się, lecz za­ c h o w u je sw ą b a rw ę ... u ż y te je d n a k n a w o ln y m p o w ie trz u , tzn. w p e ry s ty la c h , e k se d ra c h itp. m iejscac h , d o k ąd d o c ie ra ją b la s k i i p ro m ie n ie księży ca, p s u je się i s tra c iw sz y siłę czern ieje ...

36 A łu n p o ta s o w y K2A12(S04 )* 2 4 H2O — s ia rc z a n g lin o ­ w o p o ta s o w y lu b a łu n so d o w y czy N a 2A l2(SC>4)*24 H 20 s ia rc z a n g lin o w o -so d o w y . 37 W i t r u w i u s z , o.e., V II, 11(2). 38 P l i n i u s z , o.e., X X X V , 29, 50. 166

je ż e li k o m u ś będ zie n a ty m zależało, ab y m i­ n iu m u ż y te p rz y o zdobach n ic n ie u tra c iło b a rw y , p o w in ie n po w y g ła d z e n iu i w y sc h n ię c iu ścian y n ałoży ć n a n ią ro z to p io n y w o sk punickii zm iesz an y z oliw ą...” 39. D io sk u rid es zw ie m i­ n iu m „ c in a b a ris ” lu b ,,m in ie ” i u w a ża go za n a jb a rd z ie j ro z p o w szec h n io n y b a rw n ik w s ta ­ ro ży tn o ści. R zadziej s to so w a n y m p ig m e n te m b y ł re a lg a r, zw an y z g re ck ieg o „ s a n d a ra k e ” , czyli cz erw o n y sia rc z e k a rse n u , w zasadzie nie sp o ty k a n y w m a la r s tw ie ścien n y m . O p ig m e n ­ cie ty m p isał P lin iu sz: „...ró w n ież znaczną ilość sandarakd w y d o b y w a się w w ie lu m iejscac h , lecz n a jle p s z y je j g a tu n e k z n a jd u je się w k ilk u z a le d w ie m iejsco w o ściach , jak : S y n o p ie n ad P o n te m , w E gipcie, w H iszp a n ii n a B ale a ra c h , a ró w n ie ż n a Lemnos^ gdzie s e n a t i lu d rz y m ­ ski zezw olił p o b iera ć cło a te ń c z y k o m ...” 40. Ż ółcie o p ie ra ły się g łó w n ie n a och rach , n a t u r a l ­ n y c h ziem iach, p ocząw szy od o d cien i ja sn y c h do ciem n o u g ro w y ch . N a p o d sta w ie p rzek azó w s ta ro ż y tn y c h m o żem y u sta lić ca ły w a c h la rz żół­ ty c h o chr sto so w an y c h w m a la rstw ie ścien n y m . B y ły to: ja s n a o ch ra p rz y w o ż o n a z G a lii — „sil g a lic u m ” , o ch ra p e lo p o n e sk a z półn o cn eg o P elo p o n ezu , o c h ra żółta z L id ii — „sil lid i- c u m ” , o ch ra z w y sp y S am os, ciem n o ż ó łta o ch ra z S yros, żółta o ch ra a tty c k a lu b a c h a js k a , ciem n o żó łta och ra m a rm u ro w a z okolic R zy m u z w an a „Sil m a rm o ro s u m ” oraz och ra e r e tr y j- sk a z E re tr ii — „ te r r a e r e tr ia ” . P lin iu sz u w a ża za n a jle p s z ą o ch rę a tty c k ą . N ależy w spom nieć, że z n a n y m p ig m e n te m żó łty m w sta ro ż y tn o śc i b y ł też a u ry p ig m e n t — tró js ia rc z a n a r s e n u — w rz y m s k im m a la r s tw ie śd ien n y m u ż y w a n y b a rd zo rz ad k o . P lin iu sz n a z y w a go „ a u ry p ig - m e n tu rn ” lu b „ a rs e n ic u m ” . O dznaczał się o n z ło ta w y m o d cien iem i o trz y m y w a n y b y ł z m ie ­ sz a n in y p i r y t u sia rk o w e g o i arsen o w eg o , w y d o ­ b y w a n e g o n ad P o n te m .

B rą z y ta k greccy, ja k i rz y m sc y a rty ś c i o tr z y ­ m y w a li p rz ez zm iesz an ie żó łty ch p ig m e n tó w z c ie m n y m i och ram i. W e d łu g P lin iu sz a je d n y m i z n a jb a rd z ie j p o p u la rn y c h p ig m e n tó w b y ły b rą z o w o b ru n a tn e o c h ry , zw an e „s'il p re s s u m ” . B y ły to p ig m e n ty ziem n e o z a w a rto śc i zw ią z­ k ó w żelaza g lin u ii w a p n ia .

Z ie le n ie — p rz e w a ż n ie zielo n e ziem ie, zw an e p rz e z sta ro ż y tn y c h „ c re ta v irid is ” — b y ły je d ­ n y m i z n ajcz ęście j sto so w an y c h p ig m e n tó w w p o lic h ro m ia c h ścien n y c h . W itru w iu s z p o d aje, że „...zielona k re d a z n a jd u je się w w ie lu p u n k ­ ta c h , lecz n a jle p sz y je j g a tu n e k je s t w S m y r­ nie. G re cy n a z y w a ją ją th eo d o tejo s, g d y ż o b y ­ w a te l n a k tó re g o g ru n c ie po raz p ie rw s z y tę k re d ę znaleziono n a z y w a ł Się T h eo d o to s...” 41. P lin iu sz m ów i o zielo n e j ziem i i zaznacza, że

39 W i t r u w i s z , o.e., V II, 8, (1— 3). 40 P l i n i u s z , o.e., X X X V , 29, 50. 6. O b i e k t 6, f r a g m e n t i t a ls k ie g o m a l o w i d ł a ś c i e n n e g o — P o sta ć k o b ie c a 6. O b j e c t No. 6: f r a g m e n t o f It a li e m u r a l p a i n t i n g — “F e m a l e s i l h o u e t t e ” (w sz y stk ie z d ję c ia : K . P o lle sc h ) G re cy i R zy m ian ie zn a li d w a ro d z a je te g o p ig ­ m e n tu : „ c re ta v irid is ” i „ c re ta oim o lia” z w y ­ sp y C im oli w p o b liżu D elos; n az y w a ją ró w n ie ż „ v irid is a p p ia n u m ” m ó w iąc, ja k o b y m ia ła s łu ­ żyć do im ita c ji ch ry so co li ( m a la c h itu ) 42. C h ry ­ socola, zw an a ró w n ie ż zie le n ią g ó rsk ą ( n a tu r a l­ n y w ę g la n m iedzi), b y ła b a rd z o c e n io n y m p ig ­ m e n te m w R zym ie. W itru w iu s z pisze: „...jeśli k to ś ze w zg lęd u n a w y so k ą cenę n ie m oże użyć chryso coli, to d o d a ją c do b łę k itu ro ślin ę zw an ą s z a fra n e m o trz y m u je b ard zo in te r e s u ją ­ cą zieleń zw an ą g ry n s z p a n e m fa rb o w an y m ... ziele ń g ó rsk ą n a z y w a n ą ró w n ież m a la c h ito w ą ziele n ią lu b ch ry so c o lą p rz y w o zi się z M ace­ donii, a w y d o b y w a w n ajb liższy m sąsied z tw ie

41 W i t r u w i u s z , o.e., V II, 7, (4). 42 P l i n i u s z , o.e., X X X II, 76.

k o p a ln i m ied zi...” 4\ D io sk u rid e s w sp o m in a, że przy w o żo n o ją z A rm e n ii, a o trz y m y w a n o t ł u ­ k ąc d ro b n y m a la c h it w b rą z o w y c h n ac zy n iach , n a stę p n ie z a le w a ją c ro z b ity m ia ł w o dą, a w k o ń c u susząc n a sło ń cu 44.

Z b łę k itó w sto so w an o la p is lazu li, a z u r y t i b łę ­ k it egipski. N a jd ro ż sz y m i d la te g o rz a d z ie j u ż y ­ w a n y m b y ł lap is lazu li, z w a n y „o o e ru le u m sc y th ic u m ” — n a tu r a ln y m in e ra ł — 3 N a2 (A l2S i20 8 + N 2S 3), zw an y ta k ż e n a tu r a ln ą u l t r a ­ m a ry n ą . P ig m e n t te n O trzy m yw ano p rz ez z m ie ­ le n ie m in e ra łu o t e j n az w ie n a p ro sz ek . T h e o f- r a s t w sp o m in a, że jeszcze w V w ie k u a rty ś c i u ż y w a li go do m alo w id eł śc ie n n y c h i n a z y w a li „saphinos” , m ia ł o n b y ć p rz e w o ż o n y z S c y th i i n ie z m ie rn ie d ro g i. D io sk u rid e s n a z y w a go „ sa ­ p h ir os la p is ” lu b „ a ra b ia n la p is ” . P ig m e n t t e n b y ł p o p u la rn y w E gipcie i w A z ji M n iejszej. A z u ry t, z w a n y inadzej b łę k ite m g ó rsk im — n a ­ tu r a ln y -błękit m ied zio w y — b y ł w e d łu g W in - n e ra często u ż y w a n y w P o m p e i i w R zym ie, P lin iu sz n a z y w a go ,,co e ru lem c y p ric u m ” lu b „ c o e ru le u m s c y th ic u m ” i w s k a z u je ja k o m ie j­ sce jeg o w y d o b y c ia C y p r 45. N a jw ię k sz e z n a c z e ­ n ie ze w z g lę d u n a sw o ją n ie z w y k łą trw a ło ść i b a rw ę w śc ie n n y m m a la rs tw ie rz y m s k im m ia ł b łę k it egipski, z w an y ró w n ie ż a le k s a n d ry js k im . R zy m ian ie zn a li w e d łu g P lin iu sz a , tr z y g a tu n k i teg o p ig m e n tu : b łę k it egip sk i z w a n y „ e o e ru - le u m a e g y p tic u m ” , b łę k it p u te o ls k i z w a n y „co­ e ru le u m s c y th iu m ” lu b „ooelon” oraz b łę k it w e sto ria ń s k i zrwany „ c o e ru le u m veStortianum ” . W itru w iu sz in fo rm u je : „...sposób p rz y rz ą d z a n ia b łę k itu w y n a le zio n o w A le k sa n d rii...” , p ó ź n ie j zaś w y tw ó rn ię jeg o zało ży ł V e s te riu s w P u te o - li „...u ciera się d o k ła d n ie n a m ą c z k ę p ia s e k z k w ia te m sodu, n a s tę p n ie m iesza się z o p iłk am i m ied zi c y p ry js k ie j, u z y sk a n y m i p rz y p o m o cy g ru b y c h p iln ik ó w i s k ra p la w o d ą b y stw o rz y ć je d n o litą m asę. N a stę p n ie fo r m u je się w r ę ­ k ac h k u le i z g n ia ta b y w y sc h ły . P o w y s c h n ię ­ ciu u k ła d a się je w g lin ia n y m g a rn k u , k tó ry w s ta w ia się do pieca. K ie d y m ie d ź i p ia s e k s to ­ pią się w je d n o pod w p ły w e m siln eg o ognia n a ­ w z ajem u ży c z a ją c sobie i p rz e jm u ją c od sie b ie w y d z ie lo n e w y ziew y , tra c ą sw e ceah y c h a r a k ­ te ry s ty c z n e a p rz e tw o rz o n e p rz ez siłę ognia s t a ­ ją się b łę k itn e ...” 4e. D io sk u rid e s u w a ż a te n p ig ­ m e n t za m a te ria ł, k tó r y n a z y w a „c y an o s” i w y ­ w odzi go z E g ip tu . P lin iu sz n a to m ia s t u z n a je go za ro d z aj p iask u . S k ła d b łę k itu eg ip sk ieg o b a ­ dało w ie lu chem ików , p o cząw szy od D a v y ’ego w X IX w ., a sk oń czy w szy n a b a d a n ia c h w p r o ­ m ie n ia c h X p ro w a d zo n y ch p rz e z S ch ip p a i T o r-43 W i t r u w i u s z , o.e., V II, 7 (4). 44 D i o s k u r i d e s , „ M a te ria M e d ic a ” , o p r. M. W e li- m a n , 1907, V, 7(112). 45 P l i n i u s z , o.e., X X X III, 57— 58. 46 W i t r u w i u s z , V II, 9(6), 14(2). 47 D a v y , A n a ly s e d e C h im ie, XCVT, 1815, s. 72; ra c e 47. S k ła d ch e m ic zn y te g o p ig m e n tu o k re ś­ la m y ja k o zw iązk i k rz e m u i m ied zi (CuO 2 S i0 2/C a 0 , N a 20 ) - 2 S i 0 2 lu b C a -C u O - 4 S i0 2. W ed łu g b a d a ń A u g u stieg o b y ł to n a jb a rd z ie j ro z p o w szec h n io n y p ig m e n t w m alo w id łach ś c ie n n y c h P o m p e i i H e rk u la n u m , s tą d też o k re śla n y je s t m ia n e m b łę k itu p o m p ejań sk ieg o . C zern ie b y ły to zazw y czaj s u b s ta n c je w ęglow e, zw an e a tra m e n tu m . A rty s to m rz y m s k im z n a n e b y ły c z a rn e p ig m e n ty p o ch o d z en ia m in e ra ln e ­ go, ja k ró w n ie ż pocho d zące ze s p a lo n e j w in n e j la to ro śli lu b d re w n a sosnow ego. Sposób o trz y ­ m y w a n ia cz e rn i o p isu je W itru w iu sz : „...w p iecu u m ieszcza się żyw icę, pod w p ły w e m siln eg o ognia w y d z ie lo n a sad z a d o s ta je się p rz e z p rz e - wiody d o p o m ieszc zen ia i osiada n a ś a ia n a c h i

na s k le p ie n iu s u fitu ...” 48.

P ro b le m n a k ła d a n ia p ig m e n tó w n a z a p ra w ę p o ­ zo sta je n a d a l n ie ro z w iąza n y . B ad acze n ie ro z ­ w iąz ali w ciąż n a su w a ją c e g o się p y ta n ia , w j a ­ kiej te c h n ic e z a s ta ły w y k o n a n e m alo w id ła p o m p e ja ń sk ie , p rz y u ż y c iu jak ieg o spo iw a. Z e­ s ta w ia ją c w a ż n ie jsz e s tw ie rd z e n ia , d o ty czą ce teg o z a g a d n ie n ia , w idać, ja k są sp rzeczn e: fre s k — a l fresco , fresco secco,

te m p e r a — te m p e r a w p o łącz en iu z te c h n ik a m i fre s k o w y m i lu b sam a te m p e ra ,

e n k a u sty k a ,

te c h n ik i m ie sz a n e — u ży cie w ięc ej niż je d n e g o sp o iw a.

W śró d ty c h te o rii d o m in u ją o b ec n ie trz y : fre sk , te m p e ra , e n k a u sty k a . B a d a n ia zw iązan e z e n - k a u s ty k ą , p ro w a d z o n e w I s titu to C e n tra le w R zym ie, m ogą b ud zić p e w n e w ą tp liw o ś c i ze w z g lę d u n a tru d n o śc i, ja k ie w w ie lu o b ie k ta c h p rz e d s ta w ia ro z ró ż n ie n ie za w arto śc i w o sk u w w a rs tw ie m a la rsk ie j, a w o sk u sto so w an e g o z e ­ w n ę tr z n ie (e n k a u sty k a , e n k a u s ty k a tu ra ). B a d a n ia zw ią z a n e z fre s k ie m , p ro w a d zo n e o s t a t ­ n io za p om o cą m ik ro sk o p u e le k tro n o w e g o o ra z w p ro m ie n ia c h X, p rz y u w z g lę d n ie n iu n a jn o w ­ szej a p a r a tu r y , n ie ro z w ią z a ły p ro b le m u . P r o ­ p o z y c ja A u g u stieg o , p o p a rta b a d a n ia m i i d o ­ św ia d c z e n ia m i p ro w a d z o n y m i w L a b o ra to riu m K o n s e rw a to rs k im w N eap o lu o ra z b e z p o ś re d n io n a m ie js c u w y k o p a lisk w P o m p e i i H e r k u la ­ n u m , p o le g a na u z n a n iu p o lich ro m ii p o m p e ja ń - skioh za sw eg o ro d z a ju „ te m p e rę ” , gdzie p ig ­ m e n ty b y ły m ieszan e z w a p n e m z a m y d lo n y m z d o d a tk ie m w o sk u 49. N a le ży zaznaczyć, że b a

-S c h i p p , T o r r a c e , o.e., s. 67; K itte l, P ig m e n te S t u t tg a r t 1960, s. 238— 239.

48 W i t r u w i u s z , o.e., V II 10(2, 3).

49 A u g u s t i, L a technique..., „A u g u sti, S u l r e s t a u r o d ei d ip in ti p a r ie ta li p o m p e ia n e ”, „A ccad em ie d i A r ­ ch e o lo g ie L e tt e r a e B elle A r ti di N a p o li R e n d ic o n ti d e ll’N a p le s ”, N a p le s 1961, 36, s. 115— 121.

d an ia spo iw a A u g u sti o p a rł n a p rz e b a d a n iu p o- zo staw io n y a h p ig m e n tó w w ra z ze sp o iw em w n ac zy n iach p o ch o d zący ch z te r e n u w y k o p a lis k z w a rs z ta tu p o m p e ja ń sk ie g o a r ty s ty - m a la r z a . P o ró w n a ł ic h sk ła d z p o b ra n ą p ró b k ą ze śc ia n p o m p e ja ń sk ic h m alo w id eł; w y n ik i b y ły ta k ie sam e — w y k ry ł w n ich m y d ło i w osk.

W w y p a d k u n ie k tó ry c h m a lo w id e ł p o m p e ja ń ­ skich w id o cz n a je s t g o ły m okiem c ie n k a w a r ­ stw a w o sk u ; w s p o m in a ją o n iej n ie k tó rz y b a ­ dacze. P o w s ta je p y ta n ie , czy je s t to w e rn ik s , czy też w o sk z w ią zan y z w a rs tw ą p o lich ro m ii, ja k tw ie rd z ą z w o le n n ic y te o rii e n k a u sty k i. W ed łu g C ag ian o je s t to tzw . e n k a u s ty k a tu r a — te c h n ik a z n a n a w s ta ro ż y tn o ś c i, 'zw łaszcza w w y p a d k u p o w le k a n ia rzeźb , nosząca n az w ę „g a n o sis” . P ro b le m p o c ią g a n ia w o sk ie m n ie k tó ­ ry c h m a lo w id e ł w s ta ro ż y tn o ś c i został s tw ie r ­ dzony p rz e z o b se rw a c ję o b ie k tó w z a ra z p o w y ­ do b y ciu n a te r e n ie w y k o p a lisk ; p o tw ie rd z a ło b y

to p rz e k a z y s ta ro ż y tn y c h . W p rz y p a d k u o b iek ­ tó w p o ch o d z ą c y c h z k o le k c ji lu b zak u p ó w o ra z z p ie rw s z y c h w y k o p a lisk m a m y do cz y n ie n ia z X V III-w ie c z n y m i w e rn ik sa m i, sto so w a n y m i w ce lu za b ezp iec zen ia o d k ry ty c h m a lo w id e ł p rz e d szk o d liw y m d z ia ła n ie m ś w ia tła i czy n n ik ó w a tm o sfe ry c z n y c h . P ro c e d u ra ta b y ła sze ro k o sto so w an a, p o cząw szy od p ie rw sz y c h o d k ry ć w H e rk u la n u m (tr. 1739) i P o m p e i (ir. 1748). Z czę­ ściej sto so w an y c h w e rn ik s ó w n a le ż y w y m ie n ić w e r n ik s w e d łu g r e c e p tu r y M ariconiego, sto so ­ w a n y w całej k o le k c ji m alo w id eł B a rb o n ie h o raz w e rn ik s s p re p a ro w a n y p rzez m a la rz a O rla n d ie g o . B y ły one spo rząd zo n e p rz e w a ż n ie n a b a z ie s p iry tu s u , g u m i żyw ic, z m a ły m i o d ­ c h y le n ia m i 50. N a g m in n ie sto sow ano ró w n ie ż p rz e m y w a n ie m a lo w id e ł w o d ą z czo snk iem w ce lu lich zab ezp ieczen ia. D lateg o też p ro w a d ząc b a d a n ia o b ec n ie n ależ y zaw sze zw ró cić u w ag ę, czy o b ie k ty b y ły p o d d a n e zabiegom zw ią zan y m z w e rn ik so w a n ie m .

50 C a g i a n o , T e c n i c h e d e lla pittu re,... s. 151— 152. m g r G ra ż y n a K o rp a l

W y d z ia ł K o n s e rw a c ji D S A S P , K ra k ó w

TECHNOLOGICAL E X A M IN A T IO N S OF THE S IX IT A LIC M U R A L P A IN T IN G S NOW IN COLLECTION OF N A T IO N A L M U SEU M , CRACOW , P A R T I

T h e su b je c t o f c o n s id e ra tio n s b y th e a u th o r , a g r a d u ­ a te of th e H ig h S ch o o l o f F in e A rts , C ra c o w c o n ­ s is ts in te c h n o lo g ic a l e x a m in a tio n s o f six fr a g m e n ts o f Ita lic m u r a l p a in tin g s th e ag e o f w h ic h m a y b e a p p r o x im a te ly d a te d f o r a p e rio d fr o m th e 1s t c e n tu r y B.C. to th e 1st c e n tu r y A.C. T h e a b o v e f r a g m e n ts of p o ly c h ro m ie s a r e co m in g fr o m th e fo r m e r c o lle c tio n of th e C z a rto r y s k is f a m ily a n d a c c o rd in g to e v e ry p r o b a b ility th e y w e re p u rc h a s e d in I t a ly a t th e e n d o f th e 19th c e n tu r y . A t p r e s e n t th e y fo r m a p r o p e r ty o f N a tio n a l M u se u m , C ra c o w . In v ie w of a b u n d a n c e o f m a t e r i a l p re s e n te d b y th e a u th o r h e r p u b lic a tio n w a s d iv id e d in to tw o p a rts . T h e f i r s t o f th e m r e p r e s e n ts a k in d o f in tr o d u c tio n to e x a m in a tio n s c a r r ie d o u t. T h e u n s o lv e d u p to th e p r e s e n t d a y p ro b le m o f te c h n iq u e s a p p lie d fo r e x e c u ­ tio n of R o m a n m u r a l p a in tin g s is k n o w n in th e h is to ry of a r t u n d e r th e te r m o f “d is p u te o v e r P o m ­ p e ia n fr e s c o e s ”. W ith in a c h ro n o lo g ic a l sy s te m th e a u th o r h a s p r e s e n te d th e m o s t in te r e s tin g v ie w s of p a r t i c u l a r in v e s tig a to rs in th is q u e stio n . B y p re s e n tin g o f in d iv id u a l o p in io n s sh e p o in te d to th e w id e d is ­ c re p a n c ie s t h a t c o u ld b e e n c o u n te re d in th e p a s t a n d a r e s till e x is tin g in o p in io n s c o n c e rn in g th e te c h ­ n iq u e s a p p lie d b y th e a n c ie n t m a s te r s fo r th e e x e ­ c u tio n o f m u r a l p a in tin g s . T h e m a in s tre s s h a s b e e n la id b y th e a u th o r in th e p r e s e n t p a r t o f h e r w o rk o n th e p r e s e n t s ta te o f k n o w le d g e r e la tin g to m o r ta rs , p ig m e n ts , b in d e r s a n d v a r n is h e s in u se fo r a n c ie n t w a ll p a in tin g s in th e t e r r i t o r y o f a n c ie n t Ita lia . T h e f i r s t p a r t of th e p r e s e n t p u b lic a tio n h a v in g h is to r ic a l c h a r a c t e r r e p r e s e n ts th e c o m p a r a tiv e m a ­ te r ia l s u p p ly in g a b a sis fo r c o n s id e ra tio n s fo rm in g th e se c o n d p a r t. T h is seco n d p a r t w ill b e p u b lish e d in o n e o f o u r fo r th c o m in g issu es.