Prace konserwatorskie - woj. poznańskie 1955-1962

Pic, Jan

Prace konserwatorskie - woj.

poznańskie 1955-1962

Ochrona Zabytków 19/3 (74), 49-63

1966

PRACE KONSERWATORSKIE - WOJ. POZNAŃSKIE 1 9 5 5 - 1962*

Zabytki nieruchome —

budownictwo murowane

W om awianym ok resie w pracach konserwatorskich na terenie w oj. poznań­ skiego zarysow ał się zasadniczy przełom. W m iejsce, tak znam iennych jeszcze dla lat 1955—59, licznych zabezpieczeń obiektów zabytkowych, pojaw iają się prace 0 charakterze ściśle konserwatorskim , a ponadto adaptacje budynków zabytko­ w ych d la now ych potrzeb. Uporządkowano także w tym Okresie zasadniczo spraw ę nieużytkow anych obiektów zabytkow ych, a pozostałe już nieliczne ob iek ty bez „gospodarza” przestały w sk ali w ojew ództw a stanow ić w iększy problem. W iele uw agi pośw ięcono sprawom pełnych (inwentarzy zabytków i akcji propagandowej. W tym też celu w r. 1958 wydano w rotaprincie „Przegląd zabytków w ojew ództw a poznańskiego”, który ukazał p o raz pierwszy m ożliw ie pełen zasób zabytków a rch i­ tektury i budownictw a terenu w ojew ództw a. Znacznym osiągnięciem w pracy propagandowej b ył zeszyt 1/62 „Studiów li M ateriałów do D ziejów W ielkopolski 1 Pom orza”, pośw ięcany całkow icie problem atyce prac konserw atorskich (345 stron d r u k u )1. Przedstaw iony poniżej przegląd prac konserw atorskich n ie pretend uje do wyczerpania całości zagadnienia, gdyż nie uwzględnia bardzo w ielu prac pro­ w adzonych w tym okresie z funduszy użytkow ników.

В a s z к ó w i(p o w. К r o t o s z у n). Pałac, m urowany z cegły, późnoklasycy- styczny, zbudow any w latach 20-tych X IX w. dla M ikołaja M ielżyńskiego, w 2 poł. X IX w . dobudow ano skrzydło pn. Pałac b ył opuszczony i zdew astow any (uszkodzo­ na konstrukcja dachowa i pokrycie, częściowo zniszczone stropy, podłogi i tynk i elew acji, zdekom pletow ana stolarka okienna i drzw iow a, zagrzybiony). W r. 1958 przekazano pałac WP PK S w Poznaniu, które w latach 1959—61 przeprowadziło rem ont kapitalny i adaptację budynku n a cele kolonijno-w czasow e. Rozebrano zagrzybione stropy i w ym ieniono je na ogniotrw ałe system u K leina, odrem onto­ w ano w ięźbę dachową, w ym ieniono łaeenie i pokryto dach dachówką karpiów ką podwójnie, m ury odgrzybiono, uzupełniono stolarkę okienną i drzwiową, położono now e podłogi i posadzki, otynkow ano w nętrza i przeprowadzono roboty elew acyjne. Budynek w yposażono w instalację elektryczną, c.o. (częściowo) i wad.-fcan. Prace budow lane w g projektu inż. J. M ichalaka (Spółdzielcze Biuro P rojek tow o-K on ­ strukcyjne w Poznaniu) w ykon ało MPRB z Krotoszyna.

C i ą ż e ń (jpow. S ł u p c a ) . Pałac, d. arcybiskupów poznańskich, m urowany z cegły, rokokow y z lat 1760—68 (arch. Józef Sacco?), w ykończony w latach 1794— 1818. Pałac od r. 1945 użytkow any przez szkołę podstaw ową. Zaniedbany (poważ­ n ie uszkodzone tynk i elew acji i dekoracja narzutowa w tynku — płyciiny z pano- p liam i oraz dekoracja w nęk nadokiennych, głow ice pilastrów itp., zniszczone rzeźby tym panonów oraz rynny). W latach 1959—61 w ykon ano roboty elew acyjn e oraz blacharskie, zakonserwowano i częściowo zrekonstruow ano dekorację narzutow ą elew acji, ponadto prowizorycznie zabezpieczono resztki rzeźb tym panonów (il. 1). Dokum entację techniczną robót konserwatorskich w ykonał inż. arch. Z. Hirsch (PKZ Poznań). Roboty elew acyjn e i blacharskie w ykon ały BWRK (1959 r.) i nasŁ PKZ Odd z W -wa. K onserw ację i rekonstrukcję w ystroju rzeźbiarskiego elew acji oraz prow izoryczne zabezpieczenie rzeźb tym panonów w ykonała Pracow nia Rzeźby PKZ Oddz. W -wa.

G i e c z ( p o w . Ś r o d a ) . Kościół par. p.w. W niebowzięcia NMP i św. M ikołaja Bpa; m urow any z kostki granitow ej. Romański z 2 poł. X II w., w ielokrotn ie restau ­ row any m in . p o pożarze 1713, w k. XVIII w ., poł. X IX w., 1881 i 1900 r. W ciągu X IX w. dobudowano Szkarpy, kruchty i drewnianą w ieżę. W latach 1953—54 u su ­ n ięto w szystk ie przybudówki i szkarpy, a następnie po dokonaniu koniecznych roz­ biórek podw yższono do pierw otnej w ysokości m ury, zrekonstruowano sk lep ien ie kolebkow e w prezbiterium i konchę apsydy oraz w yw iązano konstrukcję dachową i pokryto dach gontem. We w nętrzu naw y założono 'belkowy strop m odrzew iow y. Częściowej rekonstrukcji poddano otwory okienne. Mury zabezpieczono zastrzykam i

* (Par. „O ch ron a Z a b y t k ó w ” V III (1965), пт 2 (29), s. 132—<133 ; E. L i n e t t e , O c h r o n a i k o n s e r w a c j a z a b y t k ó w w Poznańskiemu, „ P rze g l ą d Z a c h o d n i ” X I (1965), z. 1—2, s . 1(13—0.25; J. Ł o m n i c k i , J. P i c , D z ia ła ln o ś ć k o n s e r w a t o r s k a n a t e r e n ie w o j e w ó d z t w a p o z n a ń s k i e g o w l a ta c h 1954—1960, [ w ] S p r a w y O ś w i a t y i K u l t u r y W o j e w ó d z t w a P o z n a ń sk ie g o , P o zn a ń 1962, t. II, s . 94—102. i „ S t u d ia i M a t e r i a ły d o D z ie j ó w W ie lk o p o ls k i i P o m o r z a ” , P o z n a ń 1962, t. V II, z . 1 (13), s. 1—345.

49

1. C iążeń (pow. Słupca). D. pałac b isk u p i, sta n podczas robót k o n se rw a to rsk ic h w 1960 r. (fot. B. C y n a le w sk i)

2. G iecz (pow. Środa). K ościół p a ra fia ln y p w W n iebow zięcia N M P i św . M iko ła ja Bpa, stan Po ko n serw a cji (fot. B. C y n a ­

lew ski)

3. G niezno. K o ściół k a te d ra ln y p w W niebow zięcia N M P,

w n ę trze n a w y g łó w n e j — sta n po re g o tyza c ji (fot. B. C y n a ­ le w sk i)

4. G niezno. K ościół k a te d ra ln y p w W n ie b o w zię ­

cia N M P , zre k o n stru o w a n e sk le p ie n ie n a w y

g łó w n e j (fot. B. C y n a le w sk i)

cem entow ym i, elew acje oczyszczono i w yspoinow ano (dL 2). Po ukończeniu robót konserw atorskich p o jaw iły się rysy spękań na murach prezbiterium i apsydy. Przeprowadzanie badania w skazyw ały na ob suw an ie się gruntu na sk utek dodatko­ w ego obciążenia w iek ow ych m urów nadibudoWą oraz w ieńcem żelbetow ym . Z ale­ cono elektro,petryfikację gruntu pod całym kościołem , co w ykon ano w r. 1955. Elektropetryfikacja n ie w strzym ała procesu pękania i po dalszych badaniach zd e­ cydow ano w esprzeć w ien iec apsydy system em żelbetow ych filarów nośnych, ukry­ tych w m iąższu m urów. Przy zdejm ow aniu lica m uru apsydy od kryto w ew nątrz olbrzym ie kawerny w ypłukanej zaprawy, które w ypełniono stosując zastrzyki

ce-m entow e pod ciśnieniece-m . Prace zabezpieczające apsydę w ykon ano w latach 1958—59. Projekt rekonstrukcji i konserw acji w ykonał mgr irnż. arch. A. H olas (PKZ Pozmań), projekt elektnopetryfikacji Instytut Wodny PAN w G dańsku, projekt techniczny zabezpieczenia apsydy m gr inż. E. Oborski, Roboty budow lane w ykon ała BWRK, a elektropetryfilkaicyjne In stytu t Wodny PA N w Gdańsku.

G n i e z n o . K ościół katedralny p.w. W niebowzięcia NMP, m urow any iz cegły z d etalem kam iennym i iz kam ienia sztucznego; gotyck i z ok. poł. XIV — pocz. XVI w. kilkakrotnie palony i przekształcany. Po pożarze w 1760 r. odbudowany i przekształcony w stylu barokow o-klasycystycznym (arch. Efraim Szreger). W r. 1945 spalony (zniszczone hełm y w ież, dachy i częściow o sklepienia). Zabezpieczenie i odbudow a zniszczeń w latach 1945—50. Gd 1953 r. prace nad regotyzacją nawy głów nej i prezbiterium n a podstaw ie licznych od słoniętych elem en tów konstruk­ cyjn ych i dekoracyjnych. W latach 1959—61 prace w yk op alisk ow e w ew n ątrz k a te­ dry, prowadzone pod kierunkiem prof. dr K. Żurow skiego i m gr G. M ikołajczy- ków ny, od słoniły liczn e relik ty architektoniczne poprzednich katedr z X i XI w. W latach 1956—62 kontynuow ano prace regotyzacyjne — zrekonstruow ano ostro- łukolwe arkady m ięd zyn aw ow e korpusu (1959—60), odsłonięto arkady z am bitu i naw bocznych do kaplic (obm urow ane w XVII w.) odkrywając przy tym w ich górnych partiach dekorację rzeźbiarską i m alarską (1961) (il. 3). W m iejsce sklepienia kolebkow ego z lunetam i (z 2 poł. X V III w,) w n aw ie głów n ej i prezbiterium zrekonstruow ano sk lep ienie krzyżowo żebrow e oraz ostrołufcowe ok na z laskow a- niem ze sztucznego kam ienia (1968—60) (ii. 4), w nętrze n aw y głów n ej pokryto grubą w arstw ą pobiały barwionej. K ontynuowano regotyzację elew a cji n aw y g łó w ­ nej i (prezbiterium (odkucie tynków, napraw a licow ania i częściow a rekonstrukcja sakarp); dla ekspozycji odkrytych pod posadzką katedry relik tów architektonicz­ n ych z X i X I w . w ybudow ano pod naw ą głów ną i bocznym i sp ecjaln y system krypt nakrytych stropam i żelb etow ym i prefabrykowanym i (1959—60) w g projektu mgr inż. W. Staniszkisa (PKZ — Poznań), odsłonięto portal pd. o bogatej dekora­ cji rzeźbiarskiej (1962). Regotyzację katedry prow adzi system em gospodarczym Dyrekcja Odbudowy K atedry w Gnieźnie w g projektu m gr inż. arch. A. Hol asa przy współpracy prof. dr J. Zachwatowicza.

G o l e j e w k o ( p o w . R a w i c z ) . Pałac; m urowany z cegły, p óźnoklasycys- tyczny z r. 1848 (wzniesiony na fundam entach X V II-w iecznych). Pałac, użytkow any przez Zarząd Państw ow ej Stadniny Koni, b ył zaniedbany (zniszczone tyn k i elew acji, uszkodzone pokrycie dachowe i rynny). W r. 1958 w spółuczestniczono w robotach rem ontow o-konserw atorskich w ykonując roboty elew acyjne. D okum entację p rojek­ tow o-kosztorysow ą w ykon ał m gr inż. E. Oborski, a roboty b ud ow lane BWRK.

G o s t y ń — G ł o g ó w k o . K ościół filipinów; m urowany z cegły z detalem kam iennym ; barokow y — w zniesiony w latach 1675— 1728 na wzór kościoła Santa Maria della S alute w W enecji (arch. arch. Jerzy i Jan C atenaci i Pom peo Ferrari). Olbrzymia kopuła w ieńcząca centralną część k ościoła w ykazyw ała liczn e podłużne rysy, które pogłębiły się na skutek działań w ojennych. Badania statyczn e kopuły w ykazały, że przyczyną pęknięć jest napór ciężaru kam iennej latarni (90 ton) na źle zaprojektowaną — w św ietle dzisiejszych zasad statyk i — krzyw iznę czaszy kopuły. W r. 1956 w pierw szym etap ie prac ustaw iono w k ościele rusztow anie drewniane, które p osłużyło do przeprow adzenia dokładnej inw en taryzacji pom ia­ rowej kopuły i d o badań statycznych, a w czasie robót zabezpieczających zostanie w ykorzystane do przejęcia ciężaru latarni. W latach n astępnych przygotowywano dokum entację techniczną zabezpieczenia kopuły. R usztowanie w g. projektu mgr inż. W. Staniszkisa w yk on ało PKZ Oddz. W-wa.

K a l i n o w a ( p o w . K a l i s z ) . Dwór, m urowany z cegły, zbudowany w 1 poł. X VII w. przez Zarem bów jako obronny, przekształcany w X V III w ., X IX w·, i r. 1916 (przebudowa w nętrza, dachu i dobudowa podcienia). iW r. 1959 zapadła decyzja kapitalnego rem ontu dworu i jego adaptacji na potrzeby laboratorium m iejscow ej Stacji H odow li Roślin. Dwór b y ł zaniedbany (uszkodzone pokrycie d a­ chow e i więźba, spękane m ury m agistralne i sklepienia, u gięte stropy, zniszczone tynki elew acji i zdekom pletow ana stolarka okienna). W latach 1961—62 użytkownik przeprowadził kapitalny rem ont i adaptację dworu. Po rozebraniu w ięźby dacho­ w ej i stropów II kondygnacji w ykonano n ow e stropy system u K leina oraz ognio­ trwałą klatkę schodową. Zabezpieczono spękane m ury i sk lepienia. Odbudowano strom y ezterOspadoWy dach kryty dachówką w m iejsce daw nego (nieautentycz­ nego) bardzo spłaszczonego krytego papą. Uzupełniano stolark ę okienną, otynk o­ w ano w nętrza i w ykon ano roboty elew acyjn e. Dwór w yposażono w instalację elek ­ tryczną, e.o. i w od.-kan. Roboty rem ontow e i adąptacyjine w g projektu m gr inż. arch. A. Werca (PKZ Poznań) w ykonało PKZ Oddz. W -wa.

K o t l i n ( p o w . J a r o c i n ) . Dwór alkierzow y; częściowo m urowany z cegły i częściow o szachulcow y; barokowy z 2 poł. X V III w., rozbudowany i częściowo przebudowany w 2 poł. X IX w. Obiekt zaniedbany (uszkodzone pokrycie diachowe (łupek), zdekom pletow ane rynny, znaczne ubytki tynków). W r. 1957 dwór zabez­ pieczono rem ontując p okrycie dachowe i uzupełniając rynny i rury spustowe. Do­ kum en tację projektow o-kosztorysow ą w ykon ał mgr 'inż. E. Oborski, a roboty zabez­

p ieczeniow e BWRK.

K o ź m i n ( p o w . K r o t o s z y n ) . Zamek; początkowo królewski (1338), n. Bor- kowiców , Bartosza z Odolanowa, Gruszczyńskich-K oźm ińskich, Górków, P rzyjem - skich i Sapiehów. M urowany z cegły z detalem kamiennym . G otycko-renesanso- w y (XIV—XV II w.), przetouidowany 1860—'65 i ok. 1900. W r. 1953 huragan zn isz­ czył X IX -wieCzny hełm w ieży. iW r. 1956 na podstaw ie przekazów ikonograficznych zrekonstruowano hełm w sty lu barokowym . Projekt rekonstrukcji hełm u w ykonał m gr inż. arch. A. W ere (PKZ Poznań), a p łytę żelbetow ą pod hełm zaprojektował mgr Inż. E. Oborski. Roboty budowlane w ykonała Spółdzielnia Robót Rem ontowo- K onserw acyjnych w Krotoszynie.

K r z y c k o W i e l k i e ( p o w. L e s z n o). Dw ór alkierzowy; m urowany z c e ­ gły, barokowy z pocz. X V III w ., częściow o rozbudowany w X IX w. (zabudowano przestrzeń m iędzyalkierzow ą). Dwór znajdował się w stanie daleko posuniętego zniszczenia (uszkodzone pokrycie dachowe, stropy, zniszczone tynki elew acji, po­

dłogi i stolark a okienna). W r. 1957 dwór zastał ipoddany kapitalnem u rem ontowi. P o rozebraniu X IX -w iecznej przybudów ki odrem ontowano w ięźbę dachową i stro­

py, dach pokryto papą, uzupełniono stolarkę okienną i wykonano n ow e podłogi. W nętrza otynk ow an o i przeprowadzono roboty elew acyjn e i w ykończeniow e. Po kapitalnym rem oncie d w ór przekazano Prezydium PRN w Lesznie z przeznacze­ niem na W iejski Ośrodek Zdrowia, bibliotekę i św ietlicę. Remont kapitalny wg projektu m gr inż. E. Oborskiego, w ykonała BWRK,

L e s z n o . K ościół p.w . św . Krzyża (d. zbór ew angelicki); barokowy z XV III w. (budow ę rozpoczęto w r. 1711 w g projektu arch. Pompe© Ferrari (?), w ieża w g projektu Karola M arcina Frantza z lat 1743—82, w r. 1790 spłonęła górna partia kościoła w ykon ana z ryglów k i, k ościół odbudow any całkow icie w r. 1792 przez Beyera, w 1909 r. zrekonstruow ano hełm w ieży i przeprowadzono restaurację ob iek ­ tu). K ościół b ył zaniedbany (uszkodzone: pokrycie dachowe z łupku, szalow anie pozornych sklepień, brak oszklenia okien). W r. 1957 odrem ontowano pokrycie da­ chow e i szalow anie sklepienia. Dokum entację projektow o-kosztorysow ą zabezpie­ czenia w ykon ał mgr inż. E. Oborski, a roboty budowlane BWRK.

L e s z n o . D. P astorów ka — Plac M etziga nr 17; murowana z cegły, barokowa z poł. X V III w. W r. 1958 Pastorów ka przeznaczona została na siedzibę Muzeum Regionalnego. Budynek był zaniedbany i w ym agał kapitalnego remontu i adapta­ cji. W latach 1960—62 budynek odbudowano i zaadaptowano ze środków Prezydium MRN w Lesznie, a z k red ytów konserw atorskich w ykonano roboty elew acyjne. D okum entację projektow o-kosztorysow ą robót rem ontowych i adaptacji w ykonali inż. inż. L. Sotokowiak i K okociński, a iroboty budow lane Spółdzielnia R em ontow o- B udow lana z Leszna.

L e w k ó w ( p o w . O s t r ó w ) . Zespół pałacow y Lipskich składający się z p a ­ łacu i 2 oficyn. Budynki m urow ane z cegły, klasycystyozne z r. 1791 (arch. H. Ittar (?) ). Pałaic u żytkow any przez b ibliotekę gromadzką i parcelantów, oficyn y przez parcelantów . B udynki b yły zdew astow ane. P ałac (uszkodzone pokrycie dachowe i niek tóre stropy, zniszczone rynny i rury spustow e, zdekom pletowana stolarka okienna, znaczne u bytki tyn k ów elew acji pokrytych dekoracją rzeźbiarską w ty n ­ ku). O ficyny (uszkodzone pokrycie dachowe, osłabiona więźba, zniszczone rynny i rury spustow e oraz tynk i elew acji, zdekom pletow ana stolarka okienna). W latach 1961—62 odrem ontow ano oficy n y wzm acniając konstrukcję dachową i kryjąc dachy now ą dachówką. U zupełniono rynny i rury spustow e, stolarkę okienną i w ykonano roboty elew acyjn e. W p ałacu odrem ontow ano pokrycie dachowe i rozpoczęto' roboty elew acyjn e. Prace w toku. D okum entację projektow ą robót rem ontow o-konserw a­ torskich opracow ał m gr inż. arch. A. Were. (PKZ Poznań) roboty budowlane w y ­ konuje PKZ Oddz. W-wa.

L u b o s i n a ( p o w . S z a m o t u ł y ) . Dwór; m urowany z cegły, barokowy z 3 ćw. X V III w . B udynek b ył zaniedbany (uszkodzone pokrycie dachowe, znisz­ czone rynny, u g ięte n iek tóre stropy, 'znaczne ubytki tynków elewacji). W r. 1957 przeprowadzono roboty zabezpieczające. Przełożono pokrycie dachowe, założono podciągi zabezpieczające stropy, uzupełniono rynny i tynk i elew acji. O dsłonięto także zam urowane ok na sie n i głów nej i uzupełniono stolarkę. Dokum entację

pro-jéktow o-kosztorysow ą opracował mgr inż. E. Oborski, roboty budow lane w y k o ­ n ała BWRK.

M i e s z k ó w ( p o w . J a r o c i n ) . Dwór Harsztopskich; m urow any z cegły, ba­ rokow y z 2 poł. X V III w., z przybudówkam i z X IX w . Budynek był zniszczony (uszkodzone pokrycie dachowe, załamany dach w ystaw k i, osłabiona konstrukcja dachowa, znaczne ubytki tynk ów elew acji). W r. 1957 rozebrano część przybudów ek pozostaw iając tylko nienaruszoną w sch. W zmocniono i uzupełniono konstrukcję dachow ą i przełożono dachówkę oraz odrem ontowano zniszczone tynlki elew acji. Dokum entację projektow o-kosztorysow ą opracow ał mgr inż. E. Oborski, roboty budow lane w ykonała BWRK.

O s t r ó w L e d n i c k i ( p o w . G n i e z n o ) . Ruiny budow li kam iennej z X — X I w. położone na w ysp ie Ostrów Jeziora Lednickiego. K ościół i tzw . palatium w zn iesione w końcu X w., zniszczone i spalone w r. 1038 w czasie najazdu Brze- tysław a. Zapewne w XI w. dobudowa pom ieszczenia przylegającego do części centralnej kościoła od zach. i częściowa odbudowa kościoła. W r. 1950 ruiny zabez­ pieczono prowizorycznym dachem (wiata). Od r. 1955 prow adzone są system atyczne prace konserw atorskie i badawcze, które odsłoniły nieznane fragm enty bu ­ dowli i uczytelniły całość założenia architektonicznego. Pokrycie ruin d a ­ chem zaham ow ały proces powstawania roślinności — która w z lasow anej' zapra­ w ie m iała doskonałe w arunki w egetacyjn e — i chroniło m ury przed szkod liw ym i w p ływ am i atm osferycznym i, a zarazem odcięło natu raln y d opływ w ilgoci, przez co spow odow ało nadm ierne w yschnięcie pow ierzchniow e zaprawy. Po przepro­ w adzeniu badań archeologicznych i architektonicznych, oczyszczono ruiny z roślin ­ ności, hum usu i rum ow iska luźnych kamieni, n ie naruszając przy tym struktury sam ego zabytku. Oczyszczone w ten sposób m ury zabezpieczono w arstw ą ochronną z w tórnie użytego kam ienia, stosując jako środek w iążący zapraw ę w apienną, odbiegającą kolorem i strukturą od zaprawy autentycznej. W arstwę ochronną po­ łożono w ten sposób, aby zapew niała łatw y spływ w ody z korony m urów po p rzy­ szłym usunięciu drew nianego dachu. Do prac konserw atorskich zastosow ano za­ prawę w apienną uprzednio w ypróbow aną na sp ecjaln ie w ybudow anych filarkach doświadczalnych. Roboty konserwatorskie prowadzi się w g koncepcji opracow anej przez m gr inż. arch. A. Holasa i mgr J. Łom nickiego. Roboty budowlane w yk o­ nywała BWRK i nast. PKZ.

O w i ń s k a ( p o w . P o z n a ń ) . K ościół fil. p.w. św. M ikołaja; m urowany z c e ­ gły, gotycki, przebudowany w r. 1686. Kościół był opuszczony i zaniedbany (uszko­ dzone elem en ty konstrukcji dachowej i stropów, znaczne ubytki w pokryciu dachu dachów ką holenderką i tynkach, okna nieoszklone). W latach 1956— 57 k ościół trw ale zabezpieczono przez odrem ontow anie w ięźby dachowej i pokrycie daohówką holenderką. W zmocniono także belki stropowe, a ok na prow izorycznie zabezpie­ czono. Przy rem oncie stropu, po usunięciu zniszczonej podsiębitki, odkryto bogato profilow ane belki stropow e. W nawie nia belce 5 i 6 od prezbiterium odkryto w ycięte i polichrom owane rozety o bogatym i różnorodnym rysunku. N a belce 5 zachował się w ykonany czarną farbą w an tyk w ie napis „FABREFACTUM HOC OPUS ANNO M DLXXHII IN MENSE SEPTEMBRI PRAESENTIBUS NOBILI AC RELIGIOSA ABA TISA CATH ARINA ŁUSCZEWSKA NEC NON WENERABILI PETRO KUCIŃSKI H U IU S ECCLESIE PLEBANO”, zaś n a d esce m iędzy belkam i 4 i 5 napis „JOANNES MOLITOR GÓRNY FABRICAVIT”. Rem ont zabezpieczający w g projektu mgr inż. E. Oborskiego w ykonała BWRK.

P a k o s ł a w ( p o w . R a w i c z ) . Pałac; m urowany z cegły, k lasycystyczn y z lat 1788—92, w 2 poł. X IX w . przebudowany n a zbór ew an gelick i (przebudowa wnętrza i dobudowa w ieżyczki na kopulastym dachu). Opuszczony i zdew astow any (zniszczone pokrycie dachow e, uszkodzona w ięźba i część stropów , zaw alone m ury ryzalitu salonu rotundy, zdekom pletow ana stolarka okienna). W latach 1957—60 przeprowadzono trw ałe zabezpieczenie pałacu, które sw ym zakresem obejm ow ało odbudowę ryzalitu, u zu pełnien ie w ięźby dachowej i p okrycie dachu podw ójnie

papą,

rynien i rur spustow ych oraz in stalacji odgrom owej. Zabezpieczony pałac prze­ kazano resortow i zdrowia. D okum entację robót zabezpieczających w ykon ał m gr inż. К Oborski, roboty budowlane BWRK.

P o p o w o S t a r e ( po w. K o ś c i a n ) . Dwór; m urow any z cegły, baro­ k ow y z ok. poł. XTVIII w ., restaurowany w 1826 r. Budynek b ył zaniedbany (zniszczone pokrycie dachow e i blacharka, znaczne ubytki tynk ów elew acji). W la ­ tach 1958— 59 w ykonano rem ont zabezpieczający: przełożono pokrycie dachowe, w ym ieniono kosze b laszane i opierzenia, naprawiono rynny i rury spustow e. D

6. R y d z y n a (pow. L eszno). R y n e k , w id o k ogólny z lo tu p ta k a — stan po

ko n serw a cji (jot. B. C y n a le w sk i)

kum entację iprojektowo-kosztorysową zabezpieczenia w ykon ał mgr inż. E. Oborski, roboty budow lane BWRK.

P y z d r y (p o w . W r z e ś n i a). Klasztor pofranciszkański; m urowany z cegły gotycki — w zniesiony ok. r. 1339, kilkakrotnie niszczony (pożarami, odbudow yw any i restaurow any m.in. w 1596, 1690 i 1775 r. Zaniedbany (zniszczone pokrycie d a ­ chow e, rynny i ригу spustow e, uszkodzone tyinki elew acji, 'zawilgocone krużganki z polichrom iam i -Swacha). W latach 1957—58 odrem ontow ano pokrycie dachowe, założono rynny i rury sp ustow e oraz przeprowadzono roboty elew acyjn e n a dzie­ dzińcu. D la odw ilgocenia m urów obniżono ,poziom dziedzińca w ew nętrznego oraz izałożono system drenów i studzienek. W krużganku uzupełniono brakujące tynki i w ykonano kanały w en tylacyjne pod podłogam i, przygotow ując tym samym obiekt do przeprow adzenia prac konserwatorskich przy (polichromiach. Dokum entację r o ­ bót rem ontow o-konserw atorskich .przygotował m gr inż. К Oborski, roboty budo­ w lan e w ykon ała BWRK.

R a d l i n (p o w . J а г о с i n). Ruiny zamku. Zamek, m urowany z cegły z de­ talem kam iennym , został w zniesiony w 2 poł. XVI w. dla Andrzeja Opalińskiego, n. siedziba Sapiehów , od r. 1840 w łasn. Radolińskich. W r. 1730 rozpoczęto prze­ budow ę zamku, której n ie ukończono i odtąd popadał w ruinę. Po r. 1840 w znacz­ nym procencie rozebrany. R enesansow y. Z pierw otnego założenia zachow ały się: narożnik pn.-w sch. dwiukondygnacjowy, odcinki m urów do w ysokości parteru od pn. i zach., fragm enty m urów otaczających d. ogród od pd. i w sch. i przy pd.- w sch. narożniku d. ogrodu pozostałości pom ieszczenia (kaplicy?) piętrow ego z czę­ ściow o zachowanym sklepieniem kolebkow ym z lunetam i i (dekoracją sztukator- ską. W r. I960 zabezpieczono koronę m urów n a najbardziej zagrożonych partiach ruin oraz podm urowano grożące zaw aleniem m ury (ii. 5). K onserw ację i zabezpie­ czenie m urów w ykon ało w g koncepcji inż. arch. Z. Hirscha (PKZ Poznań) PKZ Oddz. W -w a.

R y d z y n a ( p o w . L e s z n o ) . Zamek ; m urowany z cegły z detalem k am ien­ nym: barokowy — zbudowany na przełom ie X V II/X V III w . dla R afała Leszczyń­ skiego (arch. Pom peo Ferrari), przebudowany w 1. 1743—45 przez Aleksandra Józefa S ułkow skiego (arch. Karol Marcin Frantz), ponownie przebudowany przez Augusta Sułkow skiego w 1. 1766— 90 (arch. Ignacy Graff), rem ontowany i adaptowany na gim ­ nazjum w r. 1923, w ypalony w r. 1945 (zachow ały się m ury m agistralne i częściow o ściany działow e, sklepienia i stropy). W 1. 1945—55 zamek odgruzowano, w ybudo­ w ano ogniotrw ały strop nad IV kondygnacją, odbudow ano dachy’ i zam urowano otw ory okienne. W latach 1956— 62 zabezpieczono 4 narożne baszty górnym stropem żelbetow ym , zrekonstruowano hełm y baszt i kopułki pom ocniczych k latek scho­ dowych, uzupełniono w szystk ie brakujące stropy (system u K leina) i zabezpieczono 5. R a d lin (рою. Jarocin). R u in y za m ­

ku , w id o k częściow y (fot. ze zb io ­ rów W oj. K o n serw a to ra Z a b y tk ó w w P o zn a n iu )

spękane sklepienia. Ponadto oczyszczono fosy zam kowe i system kanałów w panku. Dokum entację robót zabezpieczających i rekonstrukcyjnych w ykonyw ano etapam i poprzez Centralne Biuro Projektów w Poznaniu i PKZ w Poznaniu. Roboty bu ­ dow lane w ykon yw ała BWRK, a nast. PKZ Oddz. Warszawa.

R y d z y n a ( p o w . L e s z n o ) . D. zbór ew angelicki; m urowany z cegły, baro­ k owy z lat 1779—82 (arch. Ignacy Graff). Zbór b y ł zaniedbany (uszkodzone pokry­ cie dachowe oraz konstrukcja i blaszane pokrycie hełm u w ieży). W r. 1959 przeło­ żono pokrycie dachowe, a w r. 1961 wzm ocniono konstrukcję hełm u i pokryto go blachą pom iedziowaną. Dokum entację rem ontu w ykonał mgr inż. E. Oborski, ro­ boty budowlane BWRK, nast. PKZ Oddział WanszaWa.

R y d z y n a (p o w . L e s z n o ) . Ratusz i domy m ieszczańskie w ok ół Rynku; barokowe i klasycystyczn e z XVIII i X IX w. Budynki m iały zaniedbane elew acje. W r. 1957 naprawiono tynk i i pom alow ano elew acje farbam i m ineralnym i (il. 6). K oncepcję kolorystyczną elew acji opracow ali mgr J. Łomnicki, mgr inż. E. Obor­ ski i m gr J. Pic. Roboty elew acyjn e w ykon ała Firma H. K ow alew ski z Rydzyny. S i e d l e c ( p o w . Ś r o d a ) . Pałac; m urowany z cegły, b arokow o-klasycystycz- n y z lat 1770— 75, modernizacja fasad oraz dekoracje w nętrz z lat 1788—90 (arch. J. Ch. Kamsetzer). Pałac b ył zd ew astow any i częściowo opuszczony (zniszczone p okrycie dachowe portyku, uszkodzone stropy, zdekom pletowana stolarka okienna, pozryw ane częściow o parkiety, brak rynien i rur spustowych). W r. 1959 przepro­ w adzono rem ont zabezpieczający portyku, w ięźby dachowej i klatki schodow ej. U zupełniono częściow o uszkodzone stropy i naprawiono pokrycie dachowe. Zabez­ pieczony pałac przekazano Bibliotece W ojewódzkiej n a magazyn księgozbioru. D o­ kum entację robót zabezpieczających opracow ał mgr in i. E. Oborski, roboty budo­ w la n e w ykon ała MWRK.

S ł u p c a . K ościół par. p.w. św. Wawrzyńca; m urowany z cegły, gotycki ,ζ X V w., w ielokrotn ie restaurowany m.in. w 2 poł. X V III (i gruntow nie w końcu X IX w . W latach 1949—58 parafia w g projektu m gr inż. arch. A. H olasa przepro­ w adziła regotyzację kościoła. R egotyzacja polegała na zbiciu tynk ów elew acji i w nętrza, rekonstrukcji otw orów okiennych, gzym sów i 3 portali, napraw ie lica ścian i fugow aniu. We w nętrzu naprawiono ponadto sk lep ienia gw iaździste i zre­ konstruowano polichrom ię łuków arkadowych. Ściany prezbiterium p okryto grubą w arstw ą pabiały. Roboty konsejrwatorskie w ykon ała parafia system em gospodar­ cz y m I l I I ; , I _ I ! ! j

S t o j a n ó w ( p o w . T u r e k ) . Dworek: murowany z cegły, klasycystyczny z pocz. X IX w . Budynek b ył zaniedbany (uszkodzone pokrycie dachowe, osłabione elem en ty w ięźby diachowej, ugięte niektóre stropy, luszkodzona stolarka okienna, rynny i rury spustow e). W r. 1956 w spólnie z resortem ośw iaty przeprowadzono rem ont kapitalny dworku z przeznaczeniem n a cele szkolne. Dokum entację tech ­ niczną robót opracow ał m gr inż. E. Oborski, roboty budow lane w ykon ała BWRK. S m i e ł ó w ( p o w . J a r o c i n ) . Pałac Ostroróg-Gorzeńskich, n. Chełkowskich; m urow any z cegły ,z detalem ze sztucznego kam ienia, klasycystyczny z r. 1797 (arćh. S tan isław Zawadzki), dekoracja m alarska w nętrz z ok. 1800 (Antoni i Fran­ ciszek Sm uglewicz), sztukatorska (Ceptowicz). Pałac b ył zaniedbany (uszkodzone .pokrycie blaszane portyku 'i ryzalitu, zdew astow ane rynny i rury spustow e, uszko­ d zone tynk i elew acji) (ill. 7) i w zw iązku z uroczystościam i „Roku M ickiew iczow ­ sk ieg o ” i konserw acją polichrom ii salon ów „Hektora” i „Zielonego” został

podda-7. S m ie łó w (pow. Jarocin). Pałac,

elew a cja od dziedzińca — sta n przed ko n serw a cją (fot. B. C y n a łe w sk i)

my rem ontow i. W latach 1955—57 zabezpieczono dachy nad portykiem i ryzalitem , założono ryn n y i rury spustow e i uzupełniono tyn k i elew acji oraz odczyszczono i uzupełniono w zorzyste parkiety w salach polichrom owanych. D okum entację ro ­ bót w yk on ał m gr inż. E. Oborski, roboty budowlane Zjednoczenie nr 1 Zarząd B udow lany w K aliszu i nast. BWRK.

T r z e b i n y (p o w . L e s z n o ) . Pałac; m urowany z cegły, barokowy sprzed 1702 r., przebudow any ok. 1870 ii po 1900 r. Pałac był opuszczony i zrujnowany (zniszczone p okrycie dachowe, uszkodzona w ięźba, zawalone stropy i zdekom pleto­ w ana stolarka okienna i drzwiowa). W latach 1959—60 przeprowadzono trw ałe zabezpieczenie pałacu. Wnętrza odgruzowano, w ykonano nowe stropy (nad I kondygnacją system u Kleina, a nad II drewniane), wzm ocniono i uzupełniono konstrukcję dachową, w ym ieniono szalow anie i pokryto dach .podwójnie papą. T rw ale zabezpieczony pałac przekazano resortow i zdrow ia z (przeznaczeniem do adaptacji n a cele sanatoryjne. Dokum entację robót trw ałego zabezpieczenia opra­ cow ał m gr inż. E. Oborski, roboty budowlane w ykonały BWRK i n. PKZ Od­ dział Warszawa.

W ł o s z a k o w i c e ( p o w . L e s z n o ) . Pałac m yśliw sk i S ułk ow skich ; m uro­ w any z cegły z detalem kamiennym , późnotoarokowy z lat 1744—51. Opuszczony 1 zd ew astow any (zniszczone pokrycie dachowe, osłabiana więźba, spękane w n aro­ żach m ury m agistralne, uszkodzone stropy, zdekom pletow ana stolarka okienna, zniszczone tynk i elew acji, zagrzybiony). W r. 1960 pałac przeznaczono· na W iejski Dom Kultury. W r. 1962 rozpoczęto prace rem ontowe i adaptacyjne. W ykonano ogniotrw ałe stropy nad piętrem oraz w zm ocniono konstrukcję dachową. Dachy p o­ kryto papą. Rozpoczęto zabezpieczanie spękanych m urów. Roboty budowlane w toku. Projekt techniczny kapitalnego rem ontu i adaptacji opracow ał m gr inż. arch. A. Were (PKZ Poznań), roboty budowlane w ykon uje iPKZ Oddz. W arszawa.

W o ź n i k i ( p o w . N o w y T o m y ś l ) . K ościół p.w. św. Franciszka, d. k lasz­ torny oo. reform atów (kasata klasztoru w 1834 r.), później przyłączony do parafii Ptaszkowo, m urowany z cegły, barokowy z lat 1706—23 (arch. Jan Catenaci). Od г. 1945 opuszczony i zdew astow any (uszkodzone pokrycie dachowe, pęknięta piono­

wo elew a cja zaeh., spękane sklepienia i zniszczone tyn k i elew acji). W latach 1956—57 zabezpieczono dachy i założono in stalację odgrom ową. Dokum entację techniczną zabezpieczenia w ykonał mgr inż. E. Oborski, roboty budow lane BWRK.

W y s z y n a (p o w . T u r e k ) . Ruiny zamku otoczonego fosą. Zam ek w zn ieśli ok. poł. X V I w. Grodzieccy. W X IX w. zastał kolejno zniszczony i u legł praw ie całkow itej rozbiórce. M urowany z cegły z detalem kam iennym , renesansow y. Z pierw otnego założenia zam kowego zachow ały się pięciokondygnaejow a baszta pd. i baszta pd.-zach., w kondygnacji parteru połączone odcinkiem rnuru (do 2 m w ysokości). D zisiejszy budynek m ieszkalny stanow i (pozostałość pn. skrzydła zamku. W r. 1956 zabezpieczono koronę m urów obu baszt oraz sk lep ien ie k opu la­ ste w baszcie pd.-zach. Basztę pd. ze w zględu n a zachowane w niej fragm enty sk lep ień pokrytych sztukateriam i i kom inek nakryto płaskim dachem niew id ocz­ nym z zewnątrz. D okum entację zabezpieczenia ruin w ykon ał m gr inż. E. Oborski, roboty budow lane BWRK. W r. 1959 inż. arch. Z. H irsch i m gr Z. H irschow a (PKZ Poznań) w yk on ali inw entaryzację pom iarową zamku i badania architektoniczne, które ujaw niły całość założenia przestrzennego budow li.

Z a j ą с z к o w o ( p o w . S z a m o t u ł y ) . Dwór ; m urow any z cegły, klasy c y - styczny z końca XV III w., przebudowany w r. 1910. Budynek b ył opuszczany a zde­ w astow an y (uszkodzona w ięźba dachow a w raz z pokryciem , stropy, zniszczone rynny i rury spustow e, zdekom pletow ana stolarka Okienna i drzw iow a, znaczne ubytki tyn k ów elew acji itp.). Obiekt w latach 1956— 57 zabezpieczono .przez od re­ m ontow anie w ięźby dachowej i przełożenie dachówki. W r. 1958 dw ór przekazano

W ojewódzkiem u Zw iązkowi Spółdzielni Inw alidów w Poznaniu z .przeznaczeniem do adaptacji na ośrodek kolonijno-w ezasow y. W latach 1959—60 użytkow nik prze­ prowadził rem ont kapitalny i adaptację dworu. Roboty zabezpieczeniow e i ele­ w acyjne w ykonało BWRK w g projektu mgr inż. E. Oborskiego. Dokum entację robót adaptacyjnych w ykonało PKZ Poznań.

B i s k u p i c e ( p o w . Ś r o d a ) . Dworek; konstrukcji szkieletow ej w ypełnianej

Budownictwo drewniane

gliną i cegłą, k lasycystyczny z 1 poł. X IX w . Budynek znajdow ał się w stan ie pow ażnego zaniedbania (uszkodzona strzecha, osłabione elem enty konstrukcji d a­ chowej, ścian i stropów, znaczne ubytki tynk ów elew acji, zdekom pletow ana sto­ larka okienna). W r. 1956 w ykonano rem ont kapitalny i konserw ację dworku. Po rozebraniu X X -w iecznej przybudówki wzm ocniono konstrukcję ścian, stropów

i w ięźbę dachową. Dotychczasow e prowizoryczne pokrycie dachu strzechą zastą­ piono dachówką karpiówką. Uzupełniono stolarkę okienną, w ykonano roboty ty n ­ karskie w e wnętrzu i odnow iono tynki elew acji. Roboty budow lano-konserw atorskie w g projektu mgr inż. E. Oborskiego w ykon ała BWRK.

G ę b a r z e w o ( p o w . G n i e z n o ) . Chałupa podcieniow a; drewniana k on ­ stru k cji zrębowej, Wzniesiona w r. 1819 (cieśla J. Bessler), w k. X IX w . rozebrano tylny trakt budynku i rozbudowano go dla celów gospodarczych w cegle. D rew ­ n iana część budynku była zdew astow ana (osłabiona konstrukcja ścian, zniszczona strzecha, zdekom pletow ane dekoracyjnie w ycinane zastrzały słu pów podcienia, uszkodzone szalow anie szczytu, brak stolarki okiennej) (il. 8). W r. 1959 przepro­ wadzono konserw ację chałupy wzm acniając i usztyw niając od w ew n ątrz konstruk­ cję ścian, uzupełniono i usztyw niono d eskow anie (w jodełkę) szczytu, uzupełniono brakującą stolarkę okienną oraz zastrzały konstrukcji podcienia. Dach pokryto now ą strzechą. Całość drew na zaimpregnowano ksylam item . Roboty konserw ator­ sk ie w g projektu mgr inż. E. Oborskiego w ykon ała BWRK.

K r o t o s z y n . Dom podcieniow y ul. Koźmińska nr 36. Konstrukcji szk ieleto ­ w ej w ypełnianej gliną. W zniesiony w k. XVII w., z późniejszym i nieznacznym i zm ian am i Budynek był opuszczony i znajdował ,się w stan ie daleko posuniętej dew astacji (częściowo zniszczone elem enty konstrukcyjne ścian, w ięźby dachowej i (podcienia, zniszczone gontow e pokrycie dachu oraz stolarka okienna). W latach 1956— 57 przeprowadzono kapitalny remont budynku. W zmocniono konstrukcję ścian i w ięźby dachow ej. Dach pokryto now ym gontem na paskach papy, uzupełniono słupy podcienia i stolarkę okienną. W nętrza i elew acje otynkowano. W szystkie elem en ty drewniane budynku zaimpregnowano ksylam item . W trakcie robót o d ­ kryto oszalow ane deskam i rzeźbione słupy podcienia. Roboty b udow lano-konser- w atorskie w g projektu mgr inż. m gr inż. H. N ow ickiego i E. Oborskiego w y k o ­ nała BWRK. Budynek przekazano Prezydium MRN w Krotoszynie, które poprzez PTTK zorganizow ało w nim Muzeum R egionalne Ziem i K rotoszyńskiej.

M a r i a n o w o (p o w . T r z c i a n k a ) . Chata z narożnym podcieniem ; drew­ niana konstrukcji zrębowej; w zniesiona w r. 1737. Budynek był zaniedbany (uszko­ dzona strzecha oraz szalow anie szczytu, osłabiona w ięźba dachowa). W r. 1957 b u ­ dynek poddano konserwacji, wzm ocniono konstrukcję dachową, uzupełniono sz a ­ low anie szczytu i pokryto dach nową strzechą. Całość drewna zaim pregnowano ksylam item . Roboty konserw atorskie w g projektu m gr inż. E. Oborskiego w y k o ­ nała BWRK.

P o n i e c ( p o w . G o s t y ń ) . Dom podcieniow y w Rynku. K onstrukcji szk ieleto­ w ej, w ypełnianej gliną. W zniesiony w 2 poł. XVIII w ., w X IX w . zabudowano podcienie i pokryto tynkiem idrewnianą profilow aną konstrukcję szczytu. Budynek był opuszczony i zdew astow any (zniszczone pokrycie dachowe, uszkodzone elem en ­ ty konstrukcji ścian i w ięźby dachowej, zdekom pletowana stolarka okienna, .znacz­ ne ubytki tynków elewacji). N ie zdając sobie spraw y z podcieniow ego charakteru budynku, m im o poważnych zniszczeń postanowiono go zabezpieczyć jako relik t szczytowej n iegd yś zabudowy Rynku. W r. 1956 przystąpiono do w stęp n ych prac rem ontowych dokonując m in , rozbiórki odchylonej od pionu ściany szczytow ej. Podczas tych prac odkryto bogato rozwiązaną drewnianą konstrukcję szczytu i rzeź­ bione słu py podcienia. Odkrycie to spow odow ało zm ianę programu robót i podjęcie robót rekonstrukcyjnych. Kapitalny rem ont budynku i rekonstrukcję ściany szczy­ towej oraz podcienia ukończono w r. 1957. Budynek po rem oncie przekazano P re­ zydium MRN w Poniecu z przeznaczeniem n a cele mieszkalne. D okum entację tech ­ niczną ,robót konserwatorskich w ykon ał m gr inż. E. Oborski, roboty b u d ow la­ n e BWRK.

P o t u 1 i c e ( p o w . W ą g r o w i e c ) . Chałupa podoieniowa; drew niana kon­ strukcji szkieletow ej, w ypełnianej gliną, w zniesiona w 2 .poł. XVIII w . Budynek był opuszczony i zaniedbany (zniszczona strzecha, deskowanie szczytu, podłogi oraz zdekom pletowana stolarka i elem en ty konstrukcyjne podcienia). W r. 1956 zre­ konstruow ano podcienie, w ym ieniono deskow anie szczytu, poszyto dach now ą strzechą, odrem ontowano podłogi i tynki. Wnętrza i elew acje pobielono w apnem , a konstrukcję podcienia i deskow anie szczytu zaimpregnowano ksylam item . Robo­ ty budowlane w g projektu mgr inż. E. Oborskiego w ykon ała BWRK.

P y z d r y ( p o w . W r z e ś n i a ) . Dom podcieniow y w Rynku; d rew niany k on ­ strukcji szkieletow ej, w ypełnianej gliną. W zniesiony p o pożarze m iasta w r. 1768. Budynek b ył opuszczony i zdew astow any (częściowo zniszczone elem enty k onstru k ­ cyjne ścian, podcienia i w ięźby dachowej, zniszczone gontow e pokrycie dachowe i stolarka okienna, duże ubytki tynków elew acji), W latach 1956—57 przeprow a­ dzono kapitalny rem ont budynku. W trakcie robót pierw otne gon tow e pokrycie

8. G ębarzew o (pow. Gniezno). C hałupa pod­ cieniow a z 1819 r., stan przed ko n serw a cją (fot. J. Pic)

9. S u lm ie rzy c e (pow.

K rotoszyn). R a tu sz, stan po k o n se rw a c ji (fot. B. C yn a lew ski)

dachu zastąpiono — ze w zględów bezpieczeństw a pożarowego — płaskim i płytk a­ m i eternitow ym i. Odczyszczono b elkow e stropy. Roboty budowlane w g projektu ■mgr inż. E. Oborskiego w ykon ała BWRK. Po rem oncie budynek przekazano Prezy­ dium MRN w Pyzdrach, które zorganizowało w nim Muzeum Regionalne.

R u s s ó w (p o w . K a l i s z ) . Chałupa przyłapow a chłopa wybranieckiego; drew­ niana konstrukcji zrębowej, w zniesiona po r. 1759. W r. 1958 spłonął dach kryty strzechą i w ła ściciel zabezpieczył budynek płaskim dachem papowym. W r. 1960 zrekonstruow ano pierwotną w ięźbę dachową i strzechę, ściany zew nętrzne zaim ­ pregnow ano ksylam item . Rekonstrukcję dachu w g projektu m gr inż. arch. A. Ho-

lasa (PKZ Oddz. Poznań) w ykon ało PKZ Oddz. Warszawa.

R y d z y n a ( p o w . L e s z n o ) . Dom R ynek nr 17; D rewniany konstrukcji su - m ikow o-łątkow ej, otynkow any. W zniesiony w r. 1736 (datę budow y odkryto na profilow anej b elce stropowej). Budynek był opuszczony i zdew astow any (odchylona od pionu ściana wsch., zniszczone pokrycie dachowe, u gięte stropy, zniszczone tynki elew acji, podłogi i stolarka). W latach 1956—57 przeprowadzono rem ont kapitalny budynku w ym ien iając ścianę w sch. n a m urowaną z cegły, w zm ocniono ugięte stropy podciągiem , odrem ontowano klatkę schodową, podłogi i stolarkę. Dach pokryto papą. Przy robotach elew acyjn ych pozostaw iono nieotynkow ane elem en ty słupow e ścian. D rewniane elem en ty budynku zaim pregnowano ksylam item . Roboty konserwatorsfcie w g proj. m gr inż. H. N ow ickiego w ykonała BWRK. Budynek po rem oncie przekazano Prezydium MRN w Rydzynie z przeznaczeniem na B ibliotekę M iejską i S tan icę Turystyczną PTTK.

S u l m i e r z y c e ( p o w . K r o t o s z y n ) . Ratusz; drew niany, otynkow any z trójstronnym podcieniem . W zniesiony ok. r. 1743, w r. 1879 obniżono w ieżyczkę, a w r. 1899 gon tow e pokrycie dachu zm ieniono na blachę. Budynek b ył zaniedba­ ny (uszkodzone p okrycie dachow e oraz elem en ty konstrukcyjne w ięźby dachowej i podcienia, ubytki tyn k ów elewacji). W latach 1956— 58 dokonano rem ontu w ięź­ by dachow ej i elem en tów konstrukcyjnych podcienia, dach pokryto gontem na paskach papy i w ykonano roboty elew acyjn e (il. 9). Roboty konserw atorskie w g projektu mgr inż. E. Oborskiego w ykonała BWRK.

B r u d z e w o ( p o w . S ł u p c a ) . Rzeźba (przyścienna wydrążona) z m iejsce-

Zabytki ruchome, rzeźba

w ego kościoła, przedstaw iająca Madonnę z D zieciątkiem , drewniana, polichrom o­ wana, gotyck a z lat 1420—30. Rzeźba uszkodzona w czasie ostatniej w ojny n a sk u ­ tek n iew łaściw ego przechow yw ania (ubytki podstaw y, spękania, rozkład spoiwa powodujący proszkow anie się w arstw y m alarskiej, ubytki polichrom ii). Rzeźbę pod ­ dano konserw acji: w zm ocniono polichrom ię i przyprasowańo pęcherze stosując em ulsję polioctanu w inylu, 'usunięto sposobem m echanicznym i chem icznym prze­ m alow ania, uzupełniono w ‘drewnie ubytki podstaw y i sk lejon o spękania, w y ­ punktow ano ubytki i zakonserwow ano starą polichrom ię, podstaw ę oklejono p łót­ nem . Po konserw acji rzeźba służy nadal celom kultu. K onserwację w L 1956—7

przeprowadzili art. konserwatorzy К. Dąbrowski, Z. Eichler, J. Łączyńska, D. M i- traszewska i M. Lesiak {PKZ Oddz. W arszawa — Pracownia Sztuki Zdobniczej).

G ł u c h o w o ( p o w . K o ś c i a n ) . Predella ołtarzow a z płaskorzeźbą z m iejsco­ w ego kościoła, przedstaw iająca „M ęczeństwo św. A polonii”, drew niana (lipina), polichrom owana, późnogotycka z pocz. XVI w. Rzeźba zniszczona (liczne u szk o­ dzenia m echaniczne, pęknięcia i ubytki 'drewna, ubytki polichrom ii w raz z grun­ tem, staczana przez owady). Płaskorzeźbę poddano konserw acji — przem alow ania zdjęto sposobem chem icznym i doczyszczono m echanicznie, usun ięto d esk ę pod­ staw y i późniejsze w staw k i i po doczyszczeniu płaskorzeźbę w m iejscu sk lejen ia rozdzielono na d w ie części dla łatw iejszego nasączenia drewna roztworem chloro­ w anego polichlorku w chlorobemzenie. U bytki drewna zakitowano. Pun ktow anie w ykonano akw arelą i całość zaw erniksow ano w erniksem w oskow ym . P o konser­ w acji rzeźba słu ży nadal celom kultu. K onserw ację przeprowadzili w latach 1959—60 art. konserw atorzy G. Fiutak, D. Szakien, K. Dąbrowska, B. Hirschenberg, Z. W ol- n iew icz i K. Ptak (PKZ Oddz. Toruń).

G ł u c h o w o ( p o w . K o ś c i a n ) . Predella o ł ‘.arzowa z płaskorzeźbą z m iejsco­ w ego kościoła, przedstaw iająca „Upadek pod krzyżem ”, drewniana (lipina),, p oli­ chrom owana, późnogotycka z 1 ćw. XVI w. Płaskorzeźba zniszczona (łuszcząca się w arstw a m alarska, duże zniszczenia 'drewna przez ow ady kołatkow ate i utajoną grzybnię, przem alowana). Płaskorzeźbę poddano konserwacji — zd jęto przem alo­ w ania sposobem chem icznym i doczyszczono m echanicznie. D rew no nasączono roz­ tworem chlorowanego polichlorku w .roztworze chlorobenzenu. U zupełniono ubytki (bez rekonstrukcji) kitem w oskow o-kredow ym , punktowano akw arelą i zaw ernik­ sow ano całość w erniksem w oskow ym . Po konserw acji płaskorzeźba słu ży nadal celom kultu. K onserw ację przeprow adzili w latach 1959—60 art. konserw atorzy G. Fiutak, D. Szakien, K. Dąbrowska, B. Hirschenberg, Z. W olniew icz i K. Ptak (PKZ Oddz. Toruń).

G n i e z n o . Rzeźba — krucyfiks z b elk i tęcźowej w katedrze, drew niany (lipi­ na), polichrom owany, gotycki z 1 ćw. XV w. Rzeźba b. zniszczona. Rzeźba i drzew ­ ce krzyża zam alowane czarną farbą. Na rzeźbie odpryski w arstw y m alarskiej do gruntu i w m iejscach tych w idoczne naw arstw ienia, liczne drobne spęcherzeniŁa w arstw y przem alowań. D rzew ce krzyża drewno now e i zdrowe, n atom iast drewno rzeźby staczane przez ow ady i grzybnię. K ilka fragm entów n ow ych dorobionych (4 palce u lewej ręki, palce prawej nogi ά splot w łosów z 'lewej strony głow y). Rzeźba poddana została konserw acji — p o odjęciu rzeźby z krzyża odłączono od niej ręce przepiłow ując kołek łączący bark z ram ieniem , po czym przystąpiono do prób zdejm ow ania przem alowań. W arstwy przem alowań usunięto przy pomocy rozpuszczalników i past, a także sposobem mechanicznym . Przem alow ania zdjęto do najstarszej zachowanej w arstw y koloru cielistego, położonej na grubym grun­ cie z siatką pęknięć. Drewno rzeźby nasączono na gorąco w oskiem z kalafonią, damarą i terpentyną w enecką. Do zagłębienia w korpusie rzeźby w sta w io n o p o­ przecznie dwa ściśle dopasowane półkola z drewna, przyklejone klejem stolarskim .

Do tej konstrukcji przybito deskę, do której przym ocowana była deska au tentycz­ na, zam ykająca w ydrążenie rzeźby. Po konserw acji krucyfiks um ieszczono na belce tęczow ej zregotyzowanej n aw y głów nej katedry. K onserw ację na zlecenie D yrek­ cji odbudow y katedry w Gnieźnie w ykonało PKZ w Toruniu, w latach, 1958—60. K r a j k o w o ( p o w . 3 r e m) . Rzeźba — kapliczka przydrożna z C hrystusem Frasobliwym (czworoboczny słup ©gzymsowany w p artii górnej, na którym kaplicz­ ka otw ierająca się na trzy strony ostrołukow ym i arkadkami n a filarkach, z trój­ kątnym szczycikiem i daszkiem czterospadowym. W kapliczce rzeźba Chrystusa Frasobliwego). Kapliczka w raz ze słupem z jednego kloca dębow ego i rzeźba ludowa z 1 poł. X IX w. Kapliczka zniszczona na skutek działań atm osferycznych (dolna część słu pa zgniła i została odcięta, sam a zaś kapliczka w górnej części — pod skorodowaną blachą żelazną daszku przybitą gwoździami — zgniła). Stan sa­ m ej rzeźby w ykonanej z drewna sosnow ego dość dobry, przem alowana farbą o le j­ ną. K apliczkę oraz rzeźbę poddano konserw acji. Całą kapliczkę po oczyszczeniu i usunięciu części m etalow ych przesączono rozcieńczonym m etakrylanem butylu w toluenie. Daszek i podłogę w arkadkach dorobiono z blachy cynkow ej i pom a­ lowano. Dodatkow o pokryto blachą p ierw szy gzym s pod arkadkam i. R esztki że­ laznej chorągiew ki uchwycono w ramkę blaszaną i w raz z krzyżem oczyszczono z 'korozji i w yprażono w oleju lnianym . Obcięta część słupa kapliczki została dorobiona z kloca dębowego i zaim pregnowana 'ksylamitem. Z rzeźby Chrystusa Frasobliw ego sposobem mechanicznym i chem icznym usunięto przem alow ania i zapunktowano Ubytki autentycznej polichrom ii tłustą tem perą jajow ą. P o kon ­ serw acji kapliczka słu ży nadal celom kultu. K onserwację przeprowadzili w latach

10. K o ź m in (pow . K rotoszyn). K ościół f a m y , rzeźba o łta ­ rzow a p rze d sta w ia ją ca grupę „Zaśnięcia N M P ” — sta n przed ko n se rw a c ją (fot. ze zb io ró w W oj. K o n serw a to ra Z a b y tk ó w w P oznaniu)

11. K o źm in (pow. K rotoszyn). K ościół fa m y , r ze ź­ ba ołtarzow a przed sta w ia ją ca grupę „Zaśnięcia N M P ” — sta n po k o n se rw a c ji (fot. ze zbio ró w W oj. K o n serw a to ra Z a b y tk ó w w P oznaniu)

1956—57 art. konserwatorzy K. Dąbrowski i M. Lesiak (PKZ Oddz. Warszawa — P racow nia S ztuk i Zdobniczej).

K o ź m i n ( p o w . K r o t o s z y n ) . Rzeźba ołtarzow a z m iejscow ego kościoła farnego, przedstaw iająca grupę „Zaśnięcia NM P”, z drewna lipowego, polichro­ mowana, złocona, późnogotycka z lat 1500—20 (z k ręgu sztu ki Wita Stwosza), umieszczona w renesansow ym ołtarzu z lat 1600—30 (w tym sam ym czasie dodano obłoczki, prom ienie, aniołki nad sceną Zaśnięcia oraz kropidło i m odlitewnik). Rzeźba b. zniszczona przez ow ady, z licznym i drobnym i -uszkodzeniami m echa­ nicznym i, z ubytkam i drewna zakitow anym i lub w ypełnionym i gipsem , przem a­ low ana (il. 10). Rzeźbę poddano konserw acji — w szelkie zabrudzenia oczyszczono zm yw ając terpentyną, zdjęto przem alow ania z w szystk ich rzeźb i zaw em iksow ano je w ernik sem damarowym. Rzeźbę nasączono w in ofleksem 14°/o w k otle próżnio­ wym. U sunięto z otw orów w d rew n ie kit trocinowy i stary gips, uzupełniając ubytki kitów ką kredową. W iększe otw ory w tyłach głów , pęk nięcia itp. uzupełniono kitem z w in oflek su z trocinam i, a niektóre w iększe ubytki drewna i brakujące fragm enty uzupełniono drewnem lipowym . Przem alowania zdejmowano częściowo chem icznie i częściow o m echanicznie. Drobne ubytki polichrom ii (odpryski) zało­ żono kitówką kredową. Przed punktow aniem pokryto całość w erniksem w o sk o ­ w ym (il. 11). Po konserwacji rzeźba słu ży nadal celom kultu. K onserw ację prze­ prow adził w latach 1961—62 zespół pracowni m alarskiej W. Kurpika (P1KZ Oddz. Toruń).

N o w e M i a s t o (p o w . J a r o c i n ) . Polichromia w m iejscow ym kościele p a-

Malarstwo ścienne

radialnym, renesan sow a z r. 1568. O dkryta w r. 1959 w trakcie prac przygotow aw ­ czych do m alow ania kościoła. Pokryw a ona żebra i w ysklep ki gw iaździstego sk le ­ pien ia, obram ienia okienne i ścianę nad chórem m uzycznym . M iniaturowe przed­ staw ien ia o bardzo realistycznym u jęciu i żyw ej kolorystyce, zawierają bogaty program ikonograficzny i stanow ią unikalne zjaw isko m alarskie. Po usunięciu w arstw późniejszych m alowań zakonserwow ano odkrytą polichrom ię (il.il. 12, 13).

12. N ow e M iasto (pow. Jarocin). K ościół p a ra fia ln y. P olichro­ m ia sk le p ie n ia n a w y g łó w n ej, w id o k częśc io w y — sta n po od słonięciu i ko n se rw a c ji (fot. B. C y n a le w sk i)

13. N ow e M iasto (pow. Jarocin). K ościół pa ­ ra fia ln y. P olichrom ia sk lep ien ia n a w y bocz­ n ej, w id o k częśc io w y — sta n po odsłonięciu i ko n se rw a c ji (fot. B. C y n a le w sk i)

Ubytki polichrom ii uzupełniono kreską. Prace odkryw cze i konserw atorskie w y ­ konał na zlecenie parafii w latach 1959—60 art. plastyk T. Szukała (Poznań).

O s t r z e s z ó w . Polichrom ie w m iejscow ym k ościele farnyrn, odkryte i zakon­ serw ow ane w latach 1955—59. N ajstarsze fragm enty dekoracji m alarskiej, gotyc­ k ie z XIV w . odkryto w prezbiterium . Pokryw ają on e elem enty konstrukcyjne, a także w .postaci m aszkaronów um ieszczone są w m iejscu wsporników, u sp ływ u żeber. Z tego okresu pochodzi także odsłonięty na pn.-wsch. ścianie prezbiterium fragm ent m onum entalnej kompozycji figuralnej z postacią św. Krzysztofa. Na pd. ścianie n aw y odkryto m alow ane manierą kontynuacyjną sceny pasyjne z pocz. X V I w . Z r. 1545 .pochodzą „M odlitwa w Ogrójcu” (ściana tęczowa ipo stronie lekcji), „Scena z Drogi K rzyżow ej” (ściana pn.) i kom pozycja św. A nny Samoczwart (ściana pd.). Z r. 1584 odkryto scen y „Sądu O statecznego” (ściana tęczowa), postać św. Krzysztofa, kartusz z datą i n azw iskiem fundatora oraz przedstaw ienie Chry­ stusa Bolesnego. Z poł. XVIII w. zachow ało się 6 stacji drogi krzyżowej w roko­ kowych obram ieniach. Prace konserw atorskie polegały na: odsłonięciu i oczysz­ czeniu m alow ideł, utrw aleniu w arstw y m alarskiej roztworem wodnym polialkoholu w in ylu z polioctanem w inylu, w zm ocnieniu tynk ów zastrzykami polioctanu w inylu, reparacji tynków, punktow aniu oraz rekonstrukcja partii n ie nasuw ających w ą tp li­ w ości. Punktow anie w ykonano m etodą kreskowania, a partie rekonstruow ane na n ow ych tynkach obwiedziono białą kreską. Prace konserwatorskie i odkrywcze w ykonane zostały pod kierunkiem art. konserwatora E. Marx en-W olskiej (PKZ Oddz. Toruń).

P y z d r y ( p o w . W r z e ś n i a ) . Polichrom ie w krużgankach d. klasztoru oo. franciszkanów, barokowe z r. 1733 (Adam Swach), odnaw iane w X IX w., przed­ staw iające 18 scen z życia św. Franciszka z Assyżu. Polichrom ie w ykon ane tech ­ n iką kazeinow o-w apienną. Stan polichrom ii przed konserwacją był b. zły n a skutek nadm iernego zaw ilgocenia budynku, co d estrukcyjnie w płynęło na spoiw o w ar­ stw y m alarskiej, pow odow ało m urszenie cegły, rozkład tynków i sprzyjało po­ w staw an iu pęcherzy. Polichrom ie n osiły ślady przemalowań i rekonstrukcji. Ma­ low idła poddano konserw acji, której p rzyśw iecał zarówno cel zabezpieczenia przed zniszczeniem , jak również ukazanie dzieła w pierwotnej formie. Prace konserw a­ torskie .polegały n a odsłonięciu pow ierzchni oryginalnej spod grubej w arstw y tem ­ pery olejn ej, zapunktow aniu kreskow ym ubytków farby w partiach, które b yły n iew ątp liw ie czyteln e w kolorze i k ształcie, w ykonaniu zastrzyków między roz­ w arstw iające się tynk i i uzupełnieniu ubytków tynków. W trakcie prac badaw­ czych w e w n ęce korytarza pd. ram ienia krużganku stw ierdzono, że zarówno ściany

tej w n ęk i jak łuk ii sk lep ienie pokryte są kilkom a w arstw am i pobiał z m alow id ła­ mi o tem atyce sakralnej. Polichrom ie te pochodziły z różnych okresów (w. XV— 1733 r.). O dsłonięto je i poddano zabiegom konserwatorskim . Prace konserw ator­ sk ie przeprowadziły w latach 1957—58 art. kons. H. Grzesiikowa przy współpracy art. kons. A. R om anow icz.2

D ę b n o ( p o w . J a r o c i n ) . Obraz z m iejscow ego kościoła z w yobrażeniem

Malarstwo sztalugowe

„Vir dolorum z M.B. B olesną”, tem pera na desce lipow ej, późnogotycki z рос z. XVI w. (sygn. na odwroeiu „C.Z.”), renow ację w ykonano w r. 1857. Obraz uszko­ dzony na sk utek działania w ilgoci i drew nojadów (podobrazie — drewno nieom al całkow icie zniszczone -przez ow ada i grzyb z w yjątkiem środkowej deski, jedno rozklejen ie na całej długości, p ęk n ięcie deski w lew ym górnym rogu i odłam anie w lew ym dolnym rogu. N a powierzchni d esk i od odwrocia liczne otw ory i ślady korytarzy po owadach. W arstwa m alarska n ieźle zachowała przyczepność do grun­ tu i gruntu do podobrazia. N iew ielk ie ubytki w arstw y malarskiej głów n ie w lew ym i prawym dolnym rogu oraz zapadnięcia powierzchni. Na całej pow ierzchni roz­ siane liczn e uszkodzenia od gwoździ. Całość z w yjątk iem w ło só w i karnacji ciał przem alowana. Obraz poddano konserwacji. Po zdjęciu przem alowań sposobem chem icznym i m echanicznym , utrwalono w arstw ę m alarską za pomocą środków chem icznych. N astępnie po w ielokrotnym zaklejeniu lica i całkow itym usunięciu podobrazia przeniesiono m alow idło na odpow iednio przystosow ane płótn o lniane. Przeniesione n a płótno m alowidło przyklejono do sp ecjaln ie skonstruow anej deski (sklejka, m iędzy którą w staw iano cien ki parkietaż). Po zdjęciu zaklejeń z lica uzupełniono ubytki gruntu i w arstw y m alarskiej — punktow ano akw arelą i gw a­ szem , złoto im itow an o gum igutą, umbrą naturalną i sjen ą naturalną (akwarela) mocno w erniksując. M alowidło zawenn iksów ano. P o konserw acji obraz nadal służy celom kultu. K onserwację przeprowadzili w latach 1957—59 art. konserwatorzy Z. W olniewicz, J. Flik, G. Fiutak, K. Dobrowolska, E. Wolska, L. Fiedorowicz i J. W ielgoszew ski (PKZ Oddz. Toruń). ·

D r z e c z k o w o ( p o w. L e s z n o ) . Obraz z m iejscow ego kościoła przedstaw ia­ jący Madonnę z D zieciątkiem , tem pera na desce lipowej, późnogotycki z r. 1545, renow acje w ykonano w latach 1622, 1786 i 1932 (L. Rozpędowski z Leszna). Obraz uszkodzony na skutek działania w ilgoci i drew nojadów (podobrazie — deski zw i­ chrowane i rozklejone na całej długości, sp ięte sześcioma żelaznym i klam ram i na odwroeiu i dwom a na aw ersle. Klam ry od strony awersu w puszczone i zrów­ n a n e z licem obrazu. Odłamany lew y górny narożnik. D rew no zniszczone przez ow ady. Całość przem alowana dwukrotnie, trzeci raz częściow o. W erniks .pociem­ niały, m iejscam i oślepły. Liczne uszkodzenia w arstw y m alarskiej i gruntu spow o­ dowane przym ocowaniem do obrazu m etalow ych ozdób i w otów . N ajw iększe uszko­ dzenia w praw ej połowie u dołu obrazu. W kilku m iejscach d aszk ow ate pęcherze warstw y m alarskiej i gruntu. Przy przem alowaniach zachowano ogólną kom pozy­ cję, zm ieniając kolor niektórych elem entów , zam alowano n iek tóre elem en ty kom ­ pozycji, w prow adzono n ow e detale). Obraz poddano konserw acji. Po zdjęciu ozdób m etalow ych i k lam er w ielokrotnie zaklejono lico obrazu i rozpiłow ano deski. Deski sk lejon o na sty k i drewno utwardzono żywicam i. Założono parkietaż. U bytki od .klamer żelaznych na stronie licow ej i odłam any górny narożnik uzupełniono kaw ał­ kami drewna lipowego. Pęcherze gruntu i w arstw y m alarskiej utńwałono. U sunięto m echanicznie k olejne przem alowania, a usźkodzenia gruntu i w arstw y malarskiej w ykitow ano. Drobne m iejsca uszkodzeń m alow idła zapunktowano jednolicie, n ato­ m iast w iększe, w ym agające rekonstrukcji, kreską poziomą. Uszkodzenia na srebr­ nym tle pokryto srebrem proszkow ym i zrekonstruowano zachowany szczątkowo żółty w erniks. Cały obraz zawerniksowano. Po konserw acji obraz służy nadal celom •kultu. K onserw ację przeprowadzili w latach 1955—58 art. konserw atorzy J. Wolski, K. Dąbrowska, B. Hirschenberg, K. Ptak, D. Szakien, Z. W olniew icz i J. W ielgo­ szew sk i (PKZ Toruń).

K a l i s z . P olip tyk m alowany z m iejscow ej kolegiaty p.w. św. Józefa, przed­ staw iający c y k l chrystologiczny (12 scen), tem pera na desce jodłow ej, późnogotycki z ok. 1507 r. (przypisywany w arsztatow i M istrza z G ościeszkowic). Poszczególne kw atery polip tyk u uszkodzone na skutek działania w ilgoci, drew nojadów i grzyba

2 P o r. H . G r z e s i k ó w a , K o n s e r w a c j a m a l o w i d e ł śc i e n n y c h w k r u ż g a n k a c h p o f r a n - c i s z k a ń s k i e g o k l a s z t o r u w P y z d r a c h , p o w . W r ze śn i a , „ O c h r a n a Z a b y t k ó w ” X V (1962), n r 4 (59), s. 58—69.