Jan Świeczyński
Kryminalistyczna problematyka
przestępstw przeciwko dobrom
kultury : motywacja działań
przestępczych
Ochrona Zabytków 37/3 (146), 178-186
1984
J A N Ś W IE C Z Y N S K I
KRYMINALISTYCZNA PROBLEMATYKA PRZESTĘPSTW PRZECIWKO DOBROM
KULTURY (MOTYWACJA DZIAŁAŃ PRZESTĘPCZYCH)
O drębność i w ykształcenie się swoistych, ch a rak te
rysty czn y ch w stosunku do dóbr k u ltu ry , form
przestępczości w ym aga kom pleksow ych b adań nie
tylko o ch arak terze к ryrninalisty czno-krym inologicz-
nym , ale także n a gruncie tak ich nauk, jak psy
chologia czy socjologia. Celem tych badiań je st w y
jaśn ien ie swoistego fenom enu, jakim je st przestępca
i p rzestępstw o .skierowane przeciw ko dobru kultury ,
w yjaśnienie przyczyn tej przestępczości i moitywów
'działań sprawców. Oczywiście ram y arty k u łu są
niew ystarczające dila w yczerpującego .omówienia tych
zagadnień, ale um ożliw iają zasygnalizow anie spo
strzeżeń autora,, opartych na rozległym m ateriale
badaw czym , zarów no krajow ym , jak i zagranicznym .
N a w stępie należałoby zastanow ić isię, czy istnieją
w a rto ści pozytyw ne, oceniane dodatnio z p u n k tu
w idzenia społecznego, k tó re (podobnie ja k w w ypad
k u in n y ch p rzestępstw , niejako tradycyjnych) „w a
ru n k u ją ” istn ien ie przestępczości skierow anej prze
ciw ko dobrom k u ltu ry . Tą w artością pozytyw ną jest
— ja k się w ydaje — kolekcjoneirstwo dzieł sztuki
(i n ie tylko dzieł sztuki). Wairtość m ateria ln a przed
m iotów n ie jest jedynym i najistotniejszym aspek
tem kolekcjonerstw a. Do niedalwna zaś była jeszcze
czynnikiem drugorzędnym , odsuw anym na plan dal
szy. Nie przesłaniała faktu, że grom adzenie dzieł
sztuki w ynika z w ielu przesłanek, m in . ludzkiego
in sty n k tu posiadania,, radości, odczucia piękna dzie
ła sztuki, rozbudzenia in sty n k tu poznawczego;, prze
dłużenia pam ięci o przeszłych pokoleniach a zapew
nienia jej przyszłym 1.
W iek XX spow odow ał zachw ianie tych proporcji
wobec w ytw orzenia w sferze stosunków zachodzących
pom iędzy społeczeństwem a dziełem sztuki now ej
obyczajowości. Obecnie coraz, w iększą rolę odgryw a
w yłącznie kom ercjalne traktojwanie przedm iotów .
M ożna by mówlić o „dehum anizacji dzieła sztuki”.
W raz z zachw ianiem się tych proporcji nastąpiło
zw yrodnienie pozytyw nej pasji kolekcjonerstwa,, co
zn alazło oddźw ięk w łaśnie w rozw oju różnych form
przestępczości zw iązanych z dziełam i sztuki. Roz
p a tru ją c m otyw y działania spraw ców przestępstw ,
odnajdziem y elem enty dehum anizacji dzieła sztuki
i zw yrodniałe rem iniscencje szlachetnej pasji ko-
lekc j oiner stw a.
Isto tn e zatem w ydaje się chqciaż pobieżne wyszcze
gólnienie przesłanek soojo- i psychologicznych, w a
ru n k u jąc y ch pow stanie i istnienie kolekcjonerstw a.
Ju ż w 1921 r. H e n ri Codet określił psychologiczne
czynniki kdlekoj'onerstw a i w yodrębnił z nich cztery
kategorie: chęć posiadania, potrzebę nietypow ego
działania, potrzebę w yjścia poza g ran icę własnego
ja:, potrzebę
k lasyfik ow ania
i
system atyzow ania
p rz ed m io tó w .2
Nie m ożna je d n a k postaw ić znaku rów ności pom ię
dzy kolekcjonerem , am ato rem zbieractw a czy też
zw ykłym hobbystą 8. W psychologii jed ynie działal
ność k olekcjonera tra k tu je się jako p rzejaw cechy
osobowości,, m ającej trw a łe następstw a. Jiak stw ier
dził M aurice Rheim s
„ ...d la w ła ś c i c i e l a k o l e k c j a s t a je s ię i s t o t ą ż y w ą . . . ”4 K ażda kolekcja zatem jest
sw ojego ro d z aju publicznym w yznaniem — nie zaw
sze praw d ziw y m — człow ieka, k tó ry niekoniecznie
m usi być czy też n ie może być, tak i jak i n n i 5.
I uzupełniając za cytow any m już M. Rheim sem,
m qżna przy jąć, że nam iętność, pasja k o lekcjon er
ska okazuje się jed n ą z najlepszych form d ziałal
ności kom pensacyjnych, co należy szczególnie pod
kreślić, gdyż Odgrywa to Wielką rolę także w m o
tyw acji spraw ców przestępstw skierow anych prze
ciwko dziełom sztuki.
R easum ując m ożna stw ierdzić, że ko lek cjo ner jest
posiadaczem , lecz in sty n k t posiadania jest u niego
nierozerw alnie zw iązany ,z zam iłow aniem do ry
zyka czy też sw oistego ro d z aju w alki; jeśli chce
m ieć na w łasność d a n y przedm iot, m usi go zdobyć.
Przeciw ności, ryw alizacja i przeszkody pobudzają go
do działania, w zm agają jego podatność n a p rzełam a
nie w yznaw anych pow szechnie system ów w artości,
no rm etyczno-m oralnych. I to jest ró w nież istotne
p rzy b ad a n iu p roblem u m otyw acji.
K. M alinow ski 9 wyszczególnia trzy zasadnicze przę
sła nki kołek
Сje n e r st wa :
— wartości, społecznie użyteczne tw orzą dziedzictwo
k u ltu ra ln e i k ształtu ją trad y c je danej g ru p y spo
łecznej,
— współczesność aisymiluje tylko pew ne w artości,
— in n e w artości są przechow yw ane z m niejszym
lub w iększym pietyzm em (zależy to od stopnia za
intereso w an ia przeszłością, świadom ości ciągłości h i
storycznej danej g ru p y społecznej).
Jego zdaniem
„ p r z e n o s z e n i e o s i ą g n ię ć z p o k o l e n i a n a p o k o l e n i e , k u m u l o w a n i e w a r t o ś c i s p o ł e c z n i e u ż y t e c z n y c h i w a r t o ś c i o z n a c z e n i u p o z n a w c z y m , w a r u n k u j e i s t n i e n i e s p o ł e c z n o ś c i w o g ó le . O d n i e z a k ł ó c o n e g o d z i a ł a n i a t y c h p r o c e s ó w z a l e ż y t e ż s p o i s to ś ć w s z e l k i c h g r u p s p o ł e c z n y c h , i c h r o d z a j i p o s t ę p w e w s z y s t k i c h d z i e d z i n a c h ż y c i a z b i o r o w e g o i i n d y w i d u a l n e g o ”.K. M alinowski w ym ienia także p rzesłan k i
psydholo-1 P o r. Р. С a b a n n e,
Le Roman des grands collection
neurs,
O p e ra M u n d i, P a r y ż 1961 ; J . S o w i ń s k i ,Węd
rówki przedmiotów — kolekcje i kolekcjonerzy,
w y d . O sso lin e u m , 1977.2 H . C o d e t ,
Essais sur le collectionnisme,
P a r y ż 1921. 8 P. L a u z i e r ,Une passion de tous les temps celle du
collectioneur,
w y k ła d w y g ło sz o n y n a K o n g re sie P s y c h ia tr ó w i N e u ro lo g ó w w P a u , 1953. 4 M. R h e i m s , L a v ie e tr a n g e d es o b je c ts, P lo n , P a ry ż 1959. 5 E. L a n g u i, G. V a n G e 1 u w e, „L es B e a u x A r ts ”, n r 671, B ru k s e la 1959. e K . M a l i n o w s k i , P s y c h o lo g ic zn e i so cjo lo g iczn e p r z e s ła n k i k o le k c jo n e r s tw a i o p ie k i n a d z a b y tk a m i, P o z n a ń 1973.T a b e la 1. O b r o ty d z ie ła m i s z tu k i, p r z e d m io ta m i k o le k c jo n e r s tw a i a n ty k a m i w w y b r a n y c h k r a ja c h (w a r to ś c i p o d a n o w ty s ią c a c h d o la r ó w U S A )
T a b le 1. T ra d e w it h w o r k s o f a r t c o lle c te d o b je c ts a n d a n tiq u e s in so m e o f th e c o u n tr ie s (in U S d o lla rs — th o u s .)
E k s p o r t I m p o r t 1965 1968 1970 1965 1968 1970 W. B r y ta n ia 61620 92759 136635 65346 91679 130325 F r a n c ja 60027 46121 46734 8471 10654 10666 U S A 22959 24596 44676 198 185712 161688 S z w a jc a ria 22021 38529 35910 12965 20994 28608 R F N 17332 22154 26706 23046 22291 41595 K a n a d a 8960 11200 12683 9628 18361 17114 H o la n d ia 7151 9257 8945 6890 7005 8943 B e lg ia 6439 4253 4840 7492 5891 5266 W ło ch y 5121 4495 4726 3895 5331 6391 A u s tr ia 3430 4342 5573 1637 1620 2321 S z w e c ja 2232 1898 3404 5822 4283 4380 J a p o n ia 2092 3104 3384 9600 8539 34993 Ź ró d ło : „ W o rld T r a d e A n n u a l”, w y d . O N Z 1965, 1968, 1970; poz. to w a r o w a 896.0.
giczne : chęć człow ieka dio przedłużenia pam ięci o so
bie w farm ie w artości nieprzem ijających; dążność
do w yróżnienia się, co m ożna m in . osiągać przeiz
posiadanie
rzeczy szczególnie
cennych;
in sty n k t
własności; żądzę posiadania, k tó ra to cecha może
przybierać różne form y (m.in. egoistyczną chciwość).
P rz y p a d k ie m g ra n ic z ą c y m z p a to lo g ią b y ła n ie w ą tp li w ie s p r a w a E u fro z y n y T h e v e n in w p ie r w s z e j p o ło w ieX IX w . P o je j śm ie rc i, w z a b e z p ie c z o n y m do p rz e s a d y d o m u , o d k ry to d z ie ła s z tu k i g o d n e p a ła c ó w a r y s to k ra c ji. S ta n ic h b y ł je d n a k o p ła k a n y ; b y ły zn iszczo n e n ie t y l k o w w y n ik u d z ia ła n ia c zasu , a le te ż p o s tę p u ją c e j c h o r o b y p sy c h ic z n e j k o le k c jo n e rk i, n is z c z ą c e j sto p n io w o s w o je zb io ry 7.
K olekcjonow anie i han d el dziełam i sztuki znane są
co p ra w d a ad (wielu stuleci, ale w raz z ukształto
w aniem się now ej obyczajowości, w świecie w spół
czesnym zjiawi'Sbo to uzyskało oblicze zupełnie inne
niż poprzednio. Na pierw szy plan w ysunął się asp ek t
ekonom iczny.
K ap italizacja
sztuki
spowodowała
zm ianę jej fu n k cji (por. tab. 1). Rozpoczął się ,,złoty
w ie k ” h an d lu sztuką spow odow any m.dn. w targ n ię
ciem na rynek w ielkich potentatów finansow ych,
n a jp ie rw A m erykanów , a w latach sześćdziesiątych
— Japończyków i A rabów . R ynek dzieł sztuki na
Zachodzie podobny jest dzisiaj do giełdy papieró w
w artościow ych. P rasa i fachow e periodyki przede
w szystkim in fo rm u ją swych czytelników o m ate
rialn ej w artości dzieła. Ceny dzieł sztuki oscylują
w górę lu b w dół, podobnie jak akcje. P ow stał slo
gan reklam ow y „sztuka w alutą całego św iata”. K api
talizacja sztu ki doprow adziła do p ow stania m onopo
li, k tóre w ykupują dostępne dobra k u ltu ry i dążą
do opanow ania ry n k u d y k tu ją c ceny. Począwiszy
Odla t pięćdziesiątych (1958— 1959), dzieła sztuki zaczęły
osiągać zaw rotne ceny. W ro k u 1957 po raz pierw szy
za dzieło sztuki współczesnej zapłacono pomad m ilion
franków ! K upiono za tę cenę m a rtw ą n a tu rę G augui-
na, pochodzącą z 1901 r. W noku 1952 te n sam
obraz został sprzed any „tylko” za 350 tys. fra n
ków.
C eny oczywiście sukcesyw nie rosną, a .pewną ich
obniżkę może pow odow ać m oda, k tó re j p raw ie n ig d y
nie podlegają dzieła w y b itn e (por. tato. 2).
C eny są raczej wysokie, co św iadczy o in tratn o ści
tego rod zaju handlu. Można także zauważyć, że ce
n y na obiekty pochodzenia polskiego nie są zby t
w ygórow ane. T rzeba jed nak pam iętać, że popyt co
raz bardziej w zrasta, przy sukcesyw nie zm niejszają
cej się podaży, i łatw o jest wylainsować now ą modę
n a określone rodzaje dzieł sztuki. Mogą to być w łaś
nie polonika.
0 in tratn o ści h an d lu dziełam i sztuki, oprócz p rz y
toczonych cen jednostkow ych, świadczą także rocz
ne obroty firm p arający ch się tą działalnością (nip.
roczny obrót DESY w roku 1975 w ynosił około 300
m in zł, firm a Sotheby Uzyskała w roku 1975 69 m in
funtów , w roku 1976 — 108 m in a w tym sam ym
roku Dom H andlow y C hristie — 54,4 m in funtów).
C eny na dzieła sztuki w zrosły w latach 1946— 1973
p raw ie o tysiąc p ro c e n t8. W naszym k ra ju szacuje
się, że ceny w z rastały do połow y ł a t siedem dziesią
ty ch około 10— 14% w skali rocznej. W ielkie aukcje,
na k tó ry ch osiągano kolosalne sum y za poszczegól
ne dzieła, ja k też olbrzym ie obroty w skali rocz
nej w w ielkich dom ach aukcyjnych rozpoczęły się
w latach 1958—1959. W ślad1 za ta hossą na dzieła
sztuki i rozwojem h an d lu w tej b ra n ży rozpoczęła
isię w ielka fala przestępczości z nim i zw iązanej. Moż
na w yraźnie stw ierdzić, że m iędzy tym i dwom a zja
w iskam i istn ieje ścisła zależność. Z k ry m in alisty cz
nego zaś p u n k tu w idzenia można użyć term in u
„przestępczość przeciw ko dziełom sztu ki” czy też
„złodzieje dzieł sztuki” , pod któ rym to określeniem
rozum ieć należy przestęoców zawodowo zajm ujących
się tym procederem . W skali przestępczości m ię
dzynarodow ej. oprócz trad y cy jn y ch dlo n iedaw na
form , jak kolportaż fałszyw ych ban kn otó w i p rze
m y t nairfcotyków, rozw inęła się now a — przestęp
czość przeciw ko dziełom sztuki (głównie kradizież
1 przem yt).
7 J. S o w i ń s k i , op.cit., s. 23.
8 W ed łu g „A rt. M a r k e t G u id e a n d F o r e c a s te r ” z 1973 r. d o k ła d n ie o 975%.
T a b e la 2. C e n y n ie k tó r y c h d z ie ł s z tu k i w r ó ż n y c h o k r e s a c h T a b le 2. P r ic e s o f so m e w o r k s o f a rt in d if fe r e n t p e rio d s R o k w y c e n y A u to r D zieło sz tu k i C e n a * 1895 m a l a r s t w o 1915 M o n e t „B ia ły in d y k ” 96 F 1898 96000 F 1920 C e z a n n e „ M a r tw a n a t u r a ” 600 F 1957 300000 F 1959 G a u g u in „ M a r tw a n a t u r a ” 1160000 F R u b e n s „ P o k ło n T rz e c h K r ó li” 275000 Ł 1960 K le e „ M ło d y la s ” 130000 DM W o u w e r-1962 m a n s „ Je ź d z ie c n a w y d m ie ” 50000 DM C o ffe r - „ A d o ra c ja D zie c ię c ia ”
1965 m a n s (sk rz y d ło tr y p ty k u ) 3000 DM 1974 W itk a c y „ P o r t r e t ” 150000 zi H e e m -s k e r c k „ C h rz e s t C h r y s tu s a ” 250000 zi 1976 W. K o ssa k „ S c e n a z k o ń m i” 100000 zi S ty k a R y s u n e k 90 S C h e łm o ń s k i O b ra z o le jn y 2173 8 B r a n d t O b ra z o le jn y 1780 8 W. K o ssa k T rz y o b ra z y o le jn e 200 8 N ik ifo r R ó ż n e 150—5008 B o o n iu se g - „ U k rz y ż o w a n ie ” 1780000 8 n a R e n o ir „L a P r o m e n a d a ” 815000 8 1978 E l G reco „R o z m y śla n ia św . F r a n 280000 8 c is z k a ” K a n d in s k y „ Im p ro w iz a c ja z k o ń m i” 380000 8 D a m a s k i-n os z K r e Ik o n a 42000 8 ty C h a g a ll „ P a r a n a rz e c z o n y c h 115000 Ł i k o g u t” L e g e r „ K o b ie ty p rz y to a le c ie ” 130000 Ł J . B re u g „W ię d n ą c e k w ia ty ” 800000 8 h e l st. 1979 J . B re u g „ K w ia ty ” 500000 8 h el st. S a v e r y „ K r a jo b r a z f a n ta s ty c z n y ” 120000 8 R o ta r i „ P o r tr e t m ło d e j d z ie w c z y n y ” 50000 8 In n e d z ie ła s z tu k i
1969 F a s a d a ś w ią ty n i M ajó w , szer. 10 m 500000 8 M e d a l g d a ń s k i w y d a n y d la uczcze n ia W ła d y s ła w a IV 120000 zł C h iń s k a b u te lk a z p o rc e la n y YUNG L O 420000 Ł 1976 S e k r e ta r z y k L u d w ik a X V I 1500000 Ł B iu rk o w s ty lu L u d w ik a X V I 1780000 Ł S r e b r n y d z b a n v a n V ia n e n a 700000Guld. S z k la n y k lu c z z o k re s u p e rs k ie j d y n a s tii A c h a e m e n id a 62000 Ł C h ro n o m e tr m a r y n a r s k i — M u d g e ’a 250000 Ł 1977 P o r c e la n a m iś n ie ń s k a , p a r a sokołów K ir c h n e r a K a e n d le r a 135000 Ł 1978 S k rz y p c e S tr a d iv a r iu s a 145000 Ł B ib lia G u te n b e rg a 2000000 8 M a n u s k r y p t o rk ie s tr o w y o p ery „ F a u s t” 680000 F L is t C h o p in a 79000 F 1979 Z e g a r T o m p io n a 50000 8 * C e n y w y s z c z e g ó ln io n y c h d zie ł s z tu k i p o d a n o za k a ta lo g a m i a u k c y jn y m i, n o to w a n ia m i s p r z e d a n y c h d z ie ł po a u k c ja c h lu b w y c e n ą to w a r z y s tw u b e z p ie c z e n io w y c h z a m ie sz c zo n ą w p e r io d y k a c h fa c h o w y c h .
Z poprzedniego om ów ienia, a także przykładow ego
zestaw ienia cen w ynika, że najczęściej przedm iotem
przestępstw skierow anych przeciw ko dobrom k u l
tu ry są obrazy.
Z zestaw ienia dzieł m alarstw a , z głośnych p rzyp ad
ków kradzieży w k ra ju i n a Zachodzie m ożna w y
snuć in teresu jące spostrzeżenia. Po pierw sze, nie m a
znaczenia podłoże (podobrazie), na jakim jest n a
m alow any obraz. N atom iast może m ieć znaczenie
w arstw a m alarsk a z zapraw ą, a ściślej — stopień
stw ardn ienia ty ch elem entów składow ych obrazu.
Duży stopień tw ardości może być przyczyną ud arem
nienia prób w ycięcia o brazu z ram . P rzypadki t a
kie w kry m in alisty ce zanotow ano. Jak o przyk ład
m ożna podać k radzież z m uzeum w Palaiou S ans
souci, gdzie w łaśnie z tego pow odu spraw cy nie m o
gli wyciąć z ra m obrazów van Dycka.
W w y padku skrad zio ny ch Obrazów bardzo istotne są
rozm iary, a także pole całkow ite. Z analizy tych
dwóch elem entów wynika^ że obrazy skradzione w
k ra ju m ają w iększy w ym iar średni, a tak że w ięk
szą pow ierzchnię, i to nie ty lk o w porów naniu z o
brazam i skradzionym i za granicą, ale także z w y
m iaram i przeciętnym i w ogóle. Innym i słowy, w
k ra ju m ożna u k ra ść w iększy obraz aniżeli za g ra
nicą. P row adzi to do kolejnego w niosku, że sp raw
cy, m ogąc u k raść większe dzieło sztuki, czują się
bezpieczniej, m ają bardziej sw obodne możliwości
działania, co z kolei rz u tu je n a zabezpieczenie dóbr
k u ltu ry w ogóle!
Zróżnicow anie przedm iotów , jak ie pod ają łupem
przestępców , jest bardzo duże i n iera z w ręcz zaska
kujące. Można w ysunąć stwierdlzenie, że wszystko,
co jest zgrom adzone w polskich m uzeach, in tere su
je św iat przestępczy.
P rzykładow o m ożna b y wym ienić: proto ty p Krzyża
O ficerskiego O rderu O drodzenia Polski, tło k pieczęci
cechu rzeźników w Bolkowie z 1647 .r., lufę działa
regimentowego- cal. 54 m m i wagi 164 kg z 1762 r.,
dwie kotw ice m orskie, lo rn etk ę firm y Busch, pod
kowę końską z X II w., p a lk ę ciesielską z X I w., b ę
ben sygnałow y z K am erun u, m iarę ciesielską z pio
nem , rzeźbę anioła z XVII w. w drew nie, frag m en ty
rzędu husarskiego, lam pę n aftow ą z 1860 r., mapni'k
p a rty z a n ta białoruskiego, bluzę w ięźniarską, Obraz
średniow ieczny itp. W ym ienione obiekty stały się
przedm iotem przestęp stw w m uzeach polskich, do
tego oczywiście należy dodać obiekty, jakie padły
ofiarą w andalizm u. Podobnie problem kradzieży
dzieł sztuki w ygląda na Zachodzie.
Na podstaw ie prow adzonych badań m ożna stw ier
dzić, że nie przyw iązuje się należytej w agi do w y
jaśnienia m otyw ów działania spraw ców przestępstw
przeciw ko dobrom k u ltu ry . A kta procesow e są pod
tym względem często niew ystarczające. Zasadniczym
u tru d n ien iem p rz y b ad a n iu m otyw ów jest niska w y
kryw aln ość przestępstw tego rodizaju, co w efekcie
daje m inim um inform acji o sprawcy. P rzy tłac zają
ca część postępow ań przygotow aw czych, po w yczer
p a n iu m ożliwości dzlałaińia (a są o-he n iejed n o k ro t
nie b ardzo skrom ne), zostaje um orzona z powodu
niew ykrycia. T rudno zatem mówić o w y czerp u ją
cym b ad an iu zachow ań się sprawców, poza spora
dycznym i w yjątkam i.
Ja k wiadom o, organa m ilicji (policji) prow adzą czę
sto tzw. działania operacyjne, szczególnie w w yp ad
ku um orzenia spraw y z pow odu niew ykrycia. Dzia
łania te są dokum entow ane (stanow ią tzw. akta m i
licyjne) i nie wchodzą w skład a k t procesowych,
z nielicznym i w yjątkam i. Nie ty lk o zresztą w kw e
stiach m otyw ów (chociaż tu w znacznej mierze)
akta m ilicyjne zaw ierają więcej in form acji niż akta
procesow e (np. co do w ersji krym inalistycznej, sto
sow ania środków techniki k ry m in alisty czn ej, ta k ty
ki prow adzenia rozmów z elem entem przestępczym ,
żargonu przestępczego, obiegu info.rmacjii, system u
re je stra c ji itp.) Słusznie zatem w sk azuje L. Lernell,
że m a te ria ły oficjalne znajdujące się w aktach s p ra
w y k arn ej rzadko zaw ierają istotne dane św iad
czące o procesach m otyw acyjnych, które pobudza
ły jednostkę do zachow ania przestępczego.. Równo
cześnie autolr podkreślał, że daine dotyczące procesu
m otyw acyjnego m ają zasadnicze znaczenie dla ba
dań krym inologicznych, k tó re nie mogą się zadowo
lić m ateria ła m i o fic ja ln y m i9.
Dla kom pleksow ego ujęcia problem u niezm iernie
istotne je st uw zględnienie przypadków zaistniałych
w innych k ra ja c h (głównie zachodnich), poniew aż
w szystkie form y przestępstw , jakie tam zanotow ano
w y stąpiły już w Polsce. P ra k ty k a dowodzi, że wiele
n egatyw nych Zjawisk społecznych (także folrm prze
stępczości) z czasem jest recypow ane u mas w k ra ju
(tak stało się w w ypadku narkom anii). Poza tym
n astęp u je in filtracja elem entu przestępczego — obce
go — wobec rozw oju w ym ian y osobowej w ruchu
międizynairodowym. Stad też w prak tyce organów
ścigania n a Zachodzie (głównie policji) ód dość daw
n a przestępczość skierow ana przeciw ko dobrem k u l
tu ry (dziełom sztuki) jest już badana. Istn ieją ta k
że początki b adań psyohoilogiczno-kryminolpgicznych
nad m otyw acjam i działań spraw ców tych prze
stępstw (szerszych publikacji na ten tem at jak na
razie brak).
W każdym w ypadku poDełnienia czynu niedozw olo
nego przez spraw cę rodzi się pytanie, jak i w ew nętrz
n y m echanizm , uruch am iający zachow anie się czło
w ieka oraz k ieru ją cy je na osiągnięcie celu — za
działali w sferze jego psychiki (m otyw 10). T akie py
tan ie jest rów nież isto tn e w w ypadku przestępstw a
skierow anego przeciw ko dobrom k u ltu ry . M otyw
działania spraw cy tego ro d z aju czynu przestępczego
m ieści się na ogół w gru p ie m otyw ów już znlanych,
w łaściw ych dla innych przestępstw . Nie je s t zresz
tą celem niniejszej p ra cy szczegółowe rozważanie
kw estii m otyw u z p u n k tu w idzenia psychologii,, któ
ra boryk a się z trudnościam i przy jego ścisłym
i jednoznacznym .określeniu u . Istn ieją też trudności
p rzy klasyfikacji motywów, a także trudności z
ich w yodrębnieniem w w y pad ku w zajem nego
prze-9 L. L e r n e l l , Z a r y s k r y m in o lo g ii o g ó ln ej, W a rs z a w a 1978, s. 90. 10 M. O s s o w s k a , M o ty w y p o s tę p o w a n ia , w y d . 2, W a r sz a w a 1958 — d e fin ic ja m o ty w u w e d łu g a u to r k i. 11 Z. C z e c z o t , K r y m in a lis ty c z n a p r o b le m a ty k a oso b o w y c h ś r o d k ó w d o w o d o w y c h , R o z p r a w y U n iw e r s y te tu W a r s z a w s k ie g o , W a rs z a w a 1976, s. 39 i 40 — „nie m a o g ó ln ie p r z y ję te j te o r ii m o ty w a c ji... j e j b r a k id z ie w p a r z e z b r a k ie m p o w s z e c h n ie o b o w ią z u ją c e j d e fin ic ji tego p o ję c ia ”; T. T o m a s z e w s k i , W s tę p do p sy c h o lo g ii,
W a rs z a w a 1963, s. 187 — tw ie r d z i, że w e w sp ó łc z e s n e j p sy c h o lo g ii tr e ś ć p o ję ć „ m o ty w y ” czy „ m o ty w a c ja ” n ie je s t je d n o z n a c z n ie u s ta lo n a . W e d łu g n ie g o n a jc z ę śc ie j
n ik an ia się, w spółdziałania w ielu m otyw ów jedn o
cześnie (polim otywaeji).
E rn e st H ilgard przez m oty w rozum ie „coś, co p o
budza organizm do działania lub po d trzym u je to
działanie i nadaje m u kierunek, skoro ju ż raz zo
stało w zbudzone” 12. W aneksie — słow niku psycho
logicznym zaw artym w tej pozycji czytam y: „Mo
t y w — każdy stan organizmu, który w p ły w a na
jego gotowość do rozpoczęcia lub ko n tynuow ania
układów reakcji” 13. K. Obuchowski definiuje m otyw
jak o zw erbalizow anie celu i p rogram u u m o żliw iają
ce danej osobie podjęcie określanej czynności, a je d
nocześnie cytuje definicje m otyw u proponow ane
przez innych auto ró w 14.
Różnią się międjzy sabą także poszczególne próby
klasyfikacji m otywów. W spom niany już Hi.lgia.rd cy
tu je m.in. kilka tego ty p u przykładów : „Thomas
(1923) zredukował m o t y w y do czterech pragnień: bez
pieczeństwa, uznania, przyjaźni oraz n o w ych doś
wiadczeń; M urray (1938) opracował listę d w unastu
potrzeb wiscerogennych, tj. fizjologicznych i d w a
dzieścia osiem psychogennych” 15. Oczywiście au to r
proponuje i w łasny podział, przyjm ując jak o w stęp
ną klasyfikację podział na trz y g ru p y m otyw ów :
biologiczne,, społeczne i o so b isteie. Trzeba także za
znaczyć, że każdy pojedynczy a k t zachow ania może
być przejaw em działania kilku m otywów. W szystkie
m otyw y m ogą działać jednocześnie. Co do tego p a
n u je praw ie zgodność, ale od razu podkreśla się,
że aczkólwiek m a to doniosłe znaczenie, fa k t ten
u tru d n ia w yodrębnienie m otyw ów działania w posz
czególnych przypadkach. W edług Z. Czeczota „...za
chowanie się człowieka może być poliomotyw acyjne,
to znaczy, że przyczynę określonego zachowania się
może stanowić jednocześnie kilka m otyw ów . Fakt,
że na określone działanie może w pływ ać wiele m o
tyw ó w , uznaw any jest we współczesnej krym inologii
przy ocenie m otyw acji przestępnego zachowania
się” 17. W niosek z powyższego nasuw a się jednoznacz
ny: „nie można ustalić d e finity w nej listy m o ty w ó w
po prostu przez sklasyfikow anie czynności, które w y
konują ludzie. Zamiast tego m u s im y w drodze w n io
skowania dochodzić do podstawow ych m o t y w ó w le
żących u podłoża tych czynności” 18. T akie ro zw ią
zanie prow adzi do „potrzeb”, a to byłoby zby t ogól
n e i niew ystarczające z praktycznego p u n k tu w i
dzenia (krym inalistyki). Nie tylko p otrzeby po p y
chają człowieka d o aktyw ności, ale także bodź
ce zew nętrzne, które, pobudzając organizm z ze
w nątrz, stają się źródłem motywów. Mimo że bo
dźce te w iążą się w zasadzie z potrzebam i, to je d
n ak nie dadzą się do nich sprow adzić19.
za m o ty w u w a ż a się s ta n w e w n ę tr z n e s o n a o ie c ia , od k tó r e g o zale ży m o żliw o ść i k ie r u n e k a k ty w n o ś c i o r g a nizm u. 12 E. H i l g a r d , W p r o w a d z e n ie do p sy c h o lo g ii, P W N , W a rs z a w a 1967, s. 191. 13 Ib id e m , s. 878. 14 K . O b u c h o w s k i , P sy c h o lo g ia d ą że ń lu d z k ic h , W a r sz a w a 1967, s. 25— 29. 15 E. H i l g a r d , op.cit., s. 193. 18 Ib id e m , s. 196. 17 Z. C z e c z o t , op.cit., s. 42. 18 E. H i l g a r d , op.cit., s. 195. 19 С z. C z a p ó w i S. J e d l e w s k i , P sy c h o lo g ia r e s o c ja liz a c y jn a , PW N , W a rs z a w a 1971, s. 63.
W ydaje się, że do tego zagadnienia należałoby po
dejść z innej strony. Istotniejsze jest rozw ażanie
tych czynników przyczynow ych, k tóre są właściwe
tylko grupie przestępstw przeciw ko dziełom sztuki.
Czynniki te są rów nież pow odem uruch am ian ia pew
nych procesów w św iadom ości spraw ców tych prze
stępstw i m ogą doprow adzić do pojaw ienia się okreś
lonego m otyw u. I w tym isensie czynniki te, -okreś
lone k rótk o — przesłankam i — m ożna rozum ieć ja
ko swoiste m otyw y.
Na podstaw ie prow adzonych badań i w ypływ ających
z nich w niosków, m ożna owe przesłan k i wydzielić,
wskazać na- ich -odrębność i pow iązanie w yłącznie
z przestępstw am i skierow anym i przeciw ko dziełom
sztuki. W ięcej, m ożna je uszeregować w określo
ne g ru p y o zbliżonych cechach, co m a isto tn e zn a
czenie praktyczne. Grainiioe tego podziału będlą dość
płynne (niektóre z nich m ogą w ystępow ać więcej
niż w jednej grupie), ale w ystarczająco w yraźn e dla
wskazania; pew nej swoistości. W yraziście w ystępuje
też w zajem ne p rzenikanie ,się i w spółdziałanie tych
przesłanek. Je st to niew ątpliw ie w ynikiem faktu,
że zachow anie się człow ieka, k ieru n ek jego działa
n ia je st w ypadkow ą w ielu m otywów, często nie-
rozerwialnie ze sobą pow iązanych; je st w yraźnie w i
doczna analogia d o palim otyw acji.
Na podstaw ie zebranego m a te ria łu badaw czego (tak
że n iek tó ry c h p rzypadków głośnych przestępstw po
p ełnionych n a Zachodzie) m ożna w yodrębnić trzy
zasadnicze g ru p y przesłanek: przesłanki psycholo
giczne, psychojpatologiezne oraz społeczne.
P r z e s ł a n k i p s y c h o l o g i c z n e . W tym w y
p ad k u geneza przestępstw a tkw i „bezpośrednio” w
prooesach lub stan ac h psychicznych jednostki, w y
jąw szy oczywiście w szystkie odchylenia Od „norm y”
psychicznej. W tej gru p ie przesłanek mogą znaleźć
się i takie, k tóre w ystępują (w określonych w a ru n
kach) w g ru p ie przesłan ek psychopatoilogi-cznych, al
bowiem psychologia nie u p o rała się dotychczas z
pojęciem „zdrow ia psychicznego” jednostki, z uchw y
ceniem tego, co m ażem y nazw ać norm ą i od któ
re j n o tu jem y odchylenia20.
Na potw ierdzenie powyższego można przytoczyć sfo r
m ułow anie za w arte w pracy zbiorow ej Psycholo
gie, gdzie stw ierdza się w yraźnie, iż udzielenie -od
powiedzi na pytanie, kogo n ależy uważać za osobę
„n o rm aln ą”, a kogo za „nienorm alną” jest bardzo
tru d n e, poniew aż w życiu codziennym stosuje się
oo najm niej trzy, różniące się częściowo od siebie,
pojęcia norm alności.
P rzy w yodrębn ieniu przesłanek psychologicznych po
łożono nacisk na procesy zachodzące w świadiomości
ludzi-. W yodrębniono ich pięć:
1. Chęć zemsty.
Z n a n y je s t p r z y p a d e k w ie lk ie j k ra d z ie ż y p o p e łn io n e j w L o n d y n ie w G a le r ii S z tu k i O ’H a n y (1962). Ł u p e m zło dziei p a d ło 35 c e n n y c h o b razó w , w ty m M o n eta, R e n o ira , P ic a s s a i in n y c h . J a k u s ta liło śle d z tw o , w ła ś c i cie l b y ł w św ie c ie s z tu k i z n a n ą p o sta c ią , m .in . z p o
20 L. L e r n e 11, Z a r y s k r y m in o lo g ii o g ó ln ej, w y d . II, W a rs z a w a 1978, s. 137. 21 P r a c a z b io ro w a p o d re d . P.R . H o f s ta tte r , P sy c h o lo gie, F r a n k f u r t/ M a in —H a m b u rg 1959, s. 217—221. w o d u n ie u s ta n n e j w a lk i, j a k ą p ro w a d z ił p rz e c iw k o f a ł sz e rz o m o b ra z ó w , a ta k ż e g ło ś n e j a k c ji p r o te s ta c y jn e j z w ią z a n e j ze sp rz e d a ż ą a k w a r e li n a m a lo w a n e j p rz e z H i tle r a . P rz y c z y n ą ta k w ie lk ie j i d o s k o n a le z o rg a n iz o w a n e j k ra d z ie ż y b y ła w ła ś n ie chęć z e m s ty ze s tr o n y ś w ia ta p rz e stę p c z e g o .
2. Chęć reko m p en saty з а doznane k rzy w d y m oralne.
W r o k u 1936 H a n v a n M e e g e re n n a m a lo w a ł o b ra z (rze k o m o a u to r s tw a J a n a V e rm e e r a v a n D elft) „U czn io w ie w E m m a u s ”, k tó r y s p r z e d a ł ja k o a u te n t y k za su m ę 550 000 g u ld e n ó w h o le n d e r s k ic h . J a k s tw ie r d z a ją liczn e r o z p r a w y n a te n te m a t (M e e g e re n b y ł sw o je g o ro d z a ju fe n o m e n e m i d o k o n a ł w ie lu in n y c h fa łs z e r s tw — g łó w n ie V e rm e e ra ), z a s a d n ic z y m m o ty w e m w y p ro d u k o w a n ia p ie rw s z e g o f a ls y f ik a tu b y ła g łę b o k a k r z y w d a m o r a ln a , ja k ą o d c z u w a ł a r t y s ta - f a ł s z e r z w s k u te k n ie d o c e n ia n ia i le k c e w a ż e n ia jeg o p r a c p o d p is a n y c h w ła s n y m n a z w isk ie m . C h c ia ł w te n sp o só b u d o w o d n ić , p o u z y s k a n iu u rz ę d o w y c h i m ia r o d a jn y c h o p in ii n a jw y b itn ie js z y c h e k s p e r tó w (i u z y sk a ł), j a k d y le ta n c c y są e k s p e rc i, le k c e w a ż ą w ie lk ie ta le n ty , i j a k ą k rz y w d ę m o g ą u c z y n ić czło w ie k o w i. C h c ia ł z a tr iu m fo w a ć , p u b lic z n ie d e m a s k u ją c „ n ie w ie d z ę ” a u to r y te tó w s tw ie rd z e n ie m „tego V e rm e e ra n a m a lo w a łe m ja, H a n v a n M e e g e r e n ” .3. Szukanie -czegoś now ego (nowych dzieł) d la o k reś
lonych przeżyć. Z bieraczy ekscytu ją przedm ioty,
k tó re zdobyli do swojej kolekcji. O dkrycie czegoś
nowego, unikatow ego, czego nie posiadają inni, tro
p ienie śladów i pochodzenia zdobyczy pow oduje
stałe poszukiw ania i tow arzyszące tem u emocje. Sta
je się to pasją kolek cjo nera (w tym w ypadk u prze
stępcy).
W 1961 r. s k ra d z io n o z m u z e u m w B a z y le i o b ra z C ra - n a c h a . K r a d z ie ż łą c z y ła się z ż ą d a n ie m o k u p u p rz e z sp ra w c ę , p rz y czy m w ia d o m o b y ło ju ż w e w s tę p n e j f a zie ś le d z tw a , że n ie w c h o d z i tu w g rę „ p r o f e s jo n a lis ta ”. Z a trz y m a n y zło d ziej, k tó r y m o k a z a ł się c z te rd z ie s to k il- k u le tn i c h e m ik , w y ja ś n ił, że k r a d ł z c z y ste j „ p a s ji k o le k c jo n e r s k ie j”, zaś sk ra d z io n e d zieło C ra n a c h a c h c ia ł „ s p r z e d a ć ”, p o n ie w a ż p o tr z e b o w a ł p ie n ię d z y n a u z u p e ł n ie n ie k o le k c ji ja p o ń s k ic h d rz e w o ry tó w . N a m ię tn a p a s ja k o le k c jo n e rs k a p c h n ę ła go do p rz e s tę p s tw a .
4. U zyskanie -sławy, rozgłosu publicznego, w yróżnie
nie się z anonim owego tłum u. W g.rę tu może w cho
dzić kradzież po to, aby jakieś dzieło przypadkow o
odnaleźć, zwrócić, a n aw et potem zniszczyć.
P ro s ty m p r z y k ła d e m z d o b y c ia ro z g ło su p u b lic z n e g o , sw o i s te j sła w y , je s t u d o s tę p n ie n ie w ła s n y c h zb io ró w (o d d a w a n ie w d ep o zy t) czy n a w e t d a ro w iz n a , p o d w a r u n k ie m u m ie sz c z e n ia n a e k s p o n a ta c h n a z w is k a o fia ro d a w c y . W te n sp o só b obo k n a z w is k M a te jk i, C h e łm o ń sk ie g o itp . n a z w is k o o fia ro d a w c y z y s k u je w y m a rz o n ą „ s ła w ę ”. B a r d z ie j w y m o w n y m p rz y k ła d e m ch ę c i u z y s k a n ia te g o r o d z a ju w ą tp liw e j s ła w y je s t s p r a w a zn isz c z e n ia z a b y tk o w eg o z esp o łu rz e ź b w Ł a z ie n k a c h . J e d n y m z m o ty w ó w b y ła m o żliw o ść o p is a n ia te g o w y c z y n u w p ra s ie w a r s z a w sk ie j. S p ra w c a p o u k a z a n iu się n o ta te k p ra s o w y c h c h w a lił się sw y m w y c z y n e m w szkole, do k tó r e j u c z ę szczał. U z u p e łn ia ją c p ie rw s z y p r z y k ła d d o ty c z ą c y w a r u n k o w eg o o fia ro w a n ia tr z e b a zazn aczy ć, że n p . M u z e u m N a ro d o w e w W a rs z a w ie te g o ty p u p ro p o z y c je o d rz u ca.
5. U pokorzenie, ż-е dzieło sztuki m -а ktoś inny, ktoś,
k to je zab rał (nieraz siłą — np. okuipamł), że p rzy
sparza chw ały in nej nacji, a nie wł-aisnemu naro d o
wi. W łaśnie takiego m otyw u dopatrzono się m .in.
u
spraw cy kradzieży M ony Lisy.
P r z e s ł a n k i
p s y c h oip a t o i o g i с ztn e.
Tu
czynnika krym inogennego należy się dopatryw ać w
stanaioh lub procesach psychotycznych, w ta k isto t
n y ch schorzeniach (wrodzonych bąldiź nabytych) albo
zaburzeniach psychicznych, .które znacznie p rz ek ra
czają „zw ykłe”, tj. u w arunkow ane zróżnicow aniem
poszczególnych jednostek ludzkich, odchylenia od
n o rm y psychicznej, a także odchylenia od przecięt
nego stan d ard u psychicznego jed n o stk i ludzkiej bądź
zakłócenia rów now agi psychicznej. W tym drug im
w y p a d k u chodzi o psychopatie (także ch a rak tero
p atię i sócjopatię), które nie są przejaw em stanów
bądź procesów psychotycznych (choroby psychicz
nej lub ostrych zaburzeń psy chicznych)22. Do tych
przesłan ek zaliczam y:
'
1. Przeżyw anie określonych w rażeń zw iązanych z
treścią dzieła sztuki (np. rodzaj fetyszyzm u czy inne
anom alie seksualne).
W tr a k c ie ś le d z tw a d o ty c z ą c e g o k ra d z ie ż y M ony L isy , ja k o je d n ą z w e r s ji (i to p ie rw s z o p la n o w y c h ) p o lic ja f r a n c u s k a b r a ła p o d u w a g ę p o p e łn ie n ie te g o p r z e s tę p s tw a p rz e z p a c je n tó w z b ie g ły c h z z a k ła d ó w d la p s y c h ic z n ie c h o ry c h , o k tó r y c h w ia d o m o b y ło , że ic h c h o ro b a p o w s ta ł a i w ią ż e się z u r o je n ia m i r o m a n s u z p o s ta c ią p rz e d s ta w io n ą n a o b ra z ie . P o z a tr z y m a n iu zaś rz e c z y
w iste g o s p r a w c y b ie g li w y s u n ę li w n io se k , iż je d n y m z w ie lu m o ty w ó w , ja k ie k ie r o w a ły jeg o p o s tę p o w a n ie m , b y ł ro d z a j fe ty sz y z m u .
2. U tożsam ianie się z dziełem sztuki.
3. Obłęd religijny, p rzesadny k u lt re lig ijn y (dewo
cja).
Z n isz c z e n ie p łó tn a R u b e n s a „ S tr ą c e n ie do p ie k ie ł” p rz e z o b la n ie łu g ie m p o d y k to w a n e b y ło c h o ro b ą p sy c h ic z n ą , n a tle zn isz c z e n ia s z a ta n a i p ie k ła .
4. B ałw ochw alczy k u lt dla dziieła sztuki, uw ielbie
nie.
K ra d z ie ż „ W e n u s” C r a n a c h a (1959) d a ła p o d s ta w ę p o lic ji do w y s u n ię c ia p o c z ą tk o w e j w e rs ji, iż p rz e s tę p s tw o p o p e łn io n o n a tle „m iło ści od p ie rw s z e g o w e jr z e n ia ” po d w p ły w e m z a fa s c y n o w a n ia się o b ra z e m . W p rz e s z ło śc i b o w ie m ta k ie o soby z a trz y m y w a n o .
5. C horobliw a nam iętność kolekcjonerską, m aniact-
w o zw iązane z przym usem posiadania określonego
dzieła sztuki.
W r o k u 1946 z m u z e u m w K o lo n ii s k r a d z io n o p łó tn o R e m b r a n d ta „ C h ry s tu s p rz y k o lu m n ie ”. W w y n ik u ś le d z tw a m o ż n a b y ło u s ta lić , że s p r a w c a , m iło ś n ik s z tu k i
i k o le k c jo n e r, od d a w n a ż y w ił p ra g n ie n ie , k tó r e s ta ło się jeg o id e e fix e — p o s ia d a n ie te g o d z ie ła s z tu k i, c h o ć b y n a k ró tk o , w y łą c z n ie d la sieb ie. P o d o b n e p ra g n ie n ie ż y w ił ta k ż e w ie lk i p o e ta G o e th e , k ie d y w r o k u 1775 o b e jr z a ł sz ty c h S c h o n g a u e ra „ Z a śn ię c ie M a tk i B o s k ie j” w M a r ia E in sie d e ln . D zieło t a k go w z ru sz y ło , że „nie
m ó g ł o p a n o w a ć ż ą d z y p o sia d a n ia t a k i e j s a m e j, b y p r z e ż y w a ć ciągle na n o w o s w e w r a ż e n ie n ie z a le ż n ie od c za su, k tó r y u p ły n ie od c h w ili p ie r w s z e g o w z r u s z e n ia " 23
P r z e s ł a n к i s p o ł e c z n e. W iele zm ian w sferze
psychicznej człow ieka stytmuilowanych jest p rocesa
m i społecznymi. W tej g ru p ie przesłanek zw racam y
uw agę na poszczególne ich podzespoły w różnych
układach i kontekstach życia społecznego, w tak ich
czynnikach przyczynow ych, jak socjologiczne, eko
nom iczne i polityczne. C zynniki te k ształtu ją się
zarów no w obrębie
w ielkich g ru p społecznych
(w arstw , klas), jak też w funkcjonow aniu układów
m ikrospołecznych (rodzina, szkoła, stow arzyszenie
itp.). Szczególnie isto tn y jest czynnik krym inogenn y
tkw iący w zjaw iskach i procesach k u ltu ry (rozu
m ianej szeroko, w sensie tych zjaw isk i procesów,
które zw iązane są z w ytw oram i m ateria ln y m i i du
chow ym i jednostki ludzkiej jako członka społeczeń
stwa).
Oczywiście podział m iędzy wyszczególnionym i trz e
m a podgrupam i jest podziałem płynnym , jako że
poszczególne przesłanki zbiegają się w pew nych
pu n k tach rzeczywistości lub też w zajem nie krzyżu
ją-1. P rzesłanki ekonom iczne są g ru p ą bodajże n a jw ię k
szą. S iły w ytw órcze i stosunki pro du kcji stanow ią,
jalk wiadomo, ekonom iczną bazę życia- społecznego,
um ożliw iają pow stanie i rozwój form zbiorow oś
ci i rozwój aktyw ności in telek tu aln ej, artystycznej,
um ożliw iają reflek sję m oralną i reflek sję n ad do
św iadczeniam i m istyczna-religijnym i. Na ich podsta
wie wyrasta. cała nadbudow a działalności k u ltu ra l
nej, n aukow ej, artystycznej, filozoficznej, m oralnej
i re lig ijn e j24. O zależnościach pom iędzy stanem sił
w ytw órczych a stanem rozw oju filozofii, prawa,, re-
ldgii, sztuki i zw iązanych z tym -Oddziaływań pisał
już M arks, w skazując równocześnie, iż zależność ta
nie jest bynajm niej prosta,, jednoznaczna i jedn ok ie
runkowa- 2S.
D ehum anizacja, k apitalizacja sztuki są wytwoirem
tych zależności, pow odują, że chęć zysku jest zdecy
dow anie głów nym m otyw em przew ażającej części
przestępstw skierow anych przeciw ka dziełom sztuki.
M ożna w ysunąć pytanie — czy ten m otyw może
korelow ać z tak ą form ą przestępstw a, ja k w a n d a-
lizjn czy dew astacja dzieła sztuki? Odpowiedź należy
dać tw ierdzącą. Odm iana tej form y przestępstw a w
postaci celowej, świadom ej dew astacji w celu sprze
daży poszczególnych części juko sam-Oistnej „całości”
jest tego w łaśnie przykładem . Innym przykładem
może być fa k t opisyw any szeroko przez w łoską p ra
sę. Od p aru la t niszczeje w p ry w a tn y ch piw nicach
620 posągów, z k tó ry ch w iele zdobiło pałace rzy m
skich cesarzy K on stan ty na i Ju sty n ian a. Ich obec
nym właścicielem jest książę Don A lessandro Tor-
lonia,. Odźiedziczył on zbiory p o sw oim dziadku,
któ ry wszystkie dochody czerpane z bankow ych ope
ra c ji przeznaczał n a hobby archeologiczne. W ten
sposób pow stała bezcehna kolekcja, jak tw ierdzą
Włoscy histo ry cy sztuki, w w ielu w ypadkach zaw ie
ra ją c a cenniejsze ekspornaty niż te, k tó re zdobią dziś
w atykańskie i włoskie miuze-a. Obecny w łaściciel po
stano w ił zam knąć p ry w a tn e m uzeum , p rz era b ia ją c je
na pokoje do w ynajęcia, zaś posągi w y rzu cił do piw
nic. W łoskie M inisterstw o K u ltu ry podjęło co p ra w
da -pewne środk i praw ne, ale ja k dotychczas są one
bezskuteczne.
Do p rzesłan ek ekonom icznych zaliczym y:
A. Chęć zysku w postaci w ejścia w posiadanie dzie
ła .sztuki ze w zględu n a jego w artość w tó rn ą >
—
m ateria ln ą w od erw an iu ad jego w arto ści ab stra k
cy jn ej (duchowej) czy też sprow adzenie tej w artości
w yłącznie d o w artości m aterialn ej.
22 P o r. m .in . L . L e r n e l l , op.cit., ro zd z. 19, 20 i 21. 23 C y ta t w g. F . A r n a u, K u n s t d er F ä lsc h e r F ä ls c h e r der K u n s t, D ü s s e ld o rf 1960, s. 21.
24 J. S z c z e p a ń s k i ,
E le m e n ta r n e p o ję c ie socjologii, PW N , W a rs z a w a 1970, s. 67. 23 K. M a r k s , P r z y c z y n e k do k r y t y k i e k o n o m ii p o li ty c z n e j, W a rs z a w a 1953, s. 257.nia w artość m ate ria ln ą tw orzyw a, z jakiego ono jest
w ykonane, z pom inięciem jego w artości m a te ria l-
ne|j j'aiko dzieła sztuki (w ykopane ze złota, p latyny,
tk a n in y sensu s tric to — bezw artościow ej, lecz p rzy
ozdobionej kam ieniam i szlachetnym i itp.).
W r o k u 1951 d o m a g a z y n u A R S - C h r is tia n y w W a rs z a w ie n a d e s z ła z k r a j u p a r t i a zło m u m e ta li sz la c h e tn y c h . P r a c o w n ic a s e g r e g u ją c a n a d e s ła n y zło m o d n a la z ła w p e w n y m m o m e n c ie in try g u ją c y , n ie w ą tp liw ie w a rto ś c io w y p o d w z g lę d e m a rty s ty c z n y m , f r a g m e n t w ię k s z e j ca ło ś ci. O d ło ż y ła go n a bo k , c z e k a ją c n a n a s tę p n e p a r tie zło m u , w k tó r y c h z n a la z ła d alsze części p o c ię te g o s r e b rn e g o i p o z ła c a n e g o , p ó źn o g o ty c k ie g o k ie lic h a , s k r a d z io n e g o r o k w c z e śn ie j z k o śc io ła w K o n in ie . W a rto ść a r t y s ty c z n a i m a t e r i a ln a cało ści ja k o d z ie ła s z tu k i s a k r a l n e j b y ła b a rd z o d u ża, z czego s p r a w c a p ra w d o p o d o b n ie z d a w a ł sobie sp ra w ę , a le o b a w ia ł się z d e m a s k o w a n ia . P o s ta n o w ił w ięc zn iszczyć p rz e d m io t, o tr z y m u ją c w te n sp o só b ja k iś zy sk m a te ria ln y . N a to m ia s t w w y p a d k u k ra d z ie ż y z m u z e u m w L id z b a r k u s p r a w c a w ogóle n ie z d a w a ł sobie s p r a w y z w a rto ś c i a r ty s ty c z n e j i m a t e r i a ln e j s k r a d z io n y c h p re c jo z ó w s a k r a ln y c h . W ielo m ilio n o w e j w a r to ś c i a rc y d z ie ła u s iło w a ł s p rz e d a ć p o k ą - tn y m h a n d la r z o m za k ilk a ty sięcy . Z a trz y m a n y , k ie d y d o w ie d z ia ł się w czasie p r z e s łu c h a n ia o fa k ty c z n e j w a r to ś c i ty c h d z ie ł sz tu k i, z e m d la ł z w ra ż e n ia . T r a k to w a ł je w y łą c z n ie ja k o złom .
C. Chęć lo k a ty kapitału, pow iększania m ajątk u , spe
k u lacja dziełam i sztuki tze w zględu n a wairtość m a
teria ln ą .
Z n a n y d o s ta w c a dzieł s z tu k i w la ta c h p rz e d w o je n n y c h lo r d J. D u v e e n k ie r o w a ł się ch ę c ią p o w ię k s z e n ia m a j ą t k u w d ro d z e s p e k u la c ji d z ie ła m i sz tu k i, o czy m ś w ia d czy w y k u p ie n ie i sz tu c z n e n a k rę c a n ie k o n iu n k tu r y n a rz e ź b y fr a n c u s k ie g o a r t y s ty H o u d o n a . W r o k u 1953 f r a n c u s k ie p is m o ,,L ’ a m a te u r de 1’a r t ” p rz e p ro w a d z iło w śró d ty s ią c a o sób a n k ie tę , z a p y tu ją c o m o ty w y k o le k c jo n o w a n ia d z ie ł s z tu k i. R e s p o n d e n ta m i b y li fr a n c u s c y k o le k c jo n e rz y o „ n o rm a ln y c h ” m o ż liw o śc ia c h fin a n s o w y c h . 43% sp o ś ró d a n k ie to w a n y c h s tw ie rd z iło , że p ra g n ie w te n sp o só b u lo k o w a ć sw ó j m a ją te k w o k re ś lo n y c h , p e w n y c h w a r to ś c ia c h i p o w ię k sz y ć go. N ie in te re s o w a ła ich a n i r a n g a a r ty s ty c z n a tw ó rc y , a n i n a z w isk o , ja k te ż n ie w y r a ż a li w ą tp liw o ś c i co do p o c h o d z e n ia d z ie ła 26.
D. Chęć .rekom pensaty za doznane stra ty m a te ria l
ne (np. oszukanie w wytniku n abycia falsyfikatu).
W la t a c h p ię ć d z ie s ią ty c h k o m is ja n a u k o w a zło żo n a z c z ło n k ó w Z ü r c h e r K u n s th a u s w S z w a jc a rii, b a d a ją c k o le k c ję w ie lk ie g o p rz e m y sło w c a E.G . B ü h rle , w y p o w ie d z ia ła się co do p o ło w y o b ra z ó w z te j k o le k c ji, ja k o „ w ą tp liw y c h ” , je ż e li c h o d zi o a u to r s tw o . Ze w z g lę d u je d n a k n a w c h o d z ą c e w g rę e w e n tu a ln e s t r a ty m a te r i a l n e i „ m o r a ln e ”, sp a d k o b ie rc y k o le k c jo n e ra w y w a r li n a c is k n a k o m is ję , w y k o rz y s tu ją c f a k t fin a n s o w a n ia p e w n y c h p r a c w w y m ie n io n y m m u zeu m . P o d d z ia ła n ie m te g o a r g u m e n tu k o m is ja „poszła n a p e w n e u s t ę p s tw a ”, w y d a ją c o d p o w ie d n io sfo rm u ło w a n e o p in ie (np. „ P o r t r e t o f ic e r a ”, rz e k o m o R e m b ra n d ta , o k re ś lo n o ja k o d z ie ło ze „sz k o ły R e m b r a n d ta ”). N a c isk sp a d k o b ie rc ó w n a d z ia ła ln o ś ć rz e c z o z n a w c ó w je s t p o d y k to w a n y o c z y w isty m i w z g lę d a m i 27.E. Z agarnięcie (wejście w chwilowe posiadlainie) dzie
ła, w celu sporządzenia kopili (falsyfikatów) przezna
czonych d o dalszej sprzedaży jako „oryginałów ” lub
now o o d k ry ty ch dzieł.
Ś le d z tw o w s p r a w ie k ra d z ie ż y „ W e n u s” C r a n a c h a o s ta te c z n ie w y k a z a ło , że dzieło s k ra d z io n o w c e lu s p o r z ą d z e n ia w ie r n e j k o p ii, po czy m o b ra z zw ró co n o , p o w ia d a m ia ją c p o lic ję - o m ie js c u jego p rz e c h o w y w a n ia . S p r a w cy o b c h o d z ili się z n im w y ją tk o w o s ta r a n n ie (p o k ry li n a w e t m a lo w id ło w e rn ik s e m w c elu jego z a b e z p ie c z e n ia). P o d o b n ie p rz y k ra d z ie ż y M ony L isy n ie w y ja ś n io n o o s ta te c z n ie , czy o b ra z n ie p o słu ż y ł ja k o w z ó r do s p o r z ą d z e n ia je d n e j, czy w ie lu kopii.
dzi o k u lturow e czynniki k ry m ino gen ne — wyzna
w ane system y w artości, akceptow ane w zory zacho
w a n ia w stosunkach m iędzyludzkich, zakres i kie
ru n e k zainteresow ań i upodobań, poistawy społecz
ne, styl bycia i sposób eksp resji. 'Chodzi o swoistą
cy rk u lację ty ch czynników we w zajem nych stosun
k ach m iędzyludzkich. Zm iany, jak ie przynoszą u rb a
nizacja. i in d u strializacja, także m ają tu znaczenie.
Innym i słowy, głębokie n iera z p rzeo brażenia w u k ła
dach cyw ilizacyjnych (zwłaszcza w sferze cywiliza
cji technicznej) i k u ltu ro w y c h 28 pociągają za sobą
określone re p e rk u sje w s tru k tu rz e k ry m in a ln e jJ0.
Do ty ch p rz esłan ek zaliczyć należy:
A. Ignorancję, m ogącą zniszczyć lub zaprzepaścić
dzieło sztuki (czasem może ona być podyktow ana
chęcią zdobycia środ kó w finansow ych na inne cele,
a sp raw ca d ziałał tu będzie n iejak o w „dobrej wie
rze”).
W k w ie tn iu 1979 r. w W a rs z a w s k ic h Z a k ła d a c h P a p ie r n i czy ch w K o n s ta n c in ie - J e z io r n e j w d o s ta rc z o n e j m a k u la tu r z e o d k ry to b e z c e n n e b ia łe k r u k i. B y ły to m .in. P sał
te r z D a w id o w y w tłu m a c z e n iu K o c h a n o w s k ie g o z ro k u
1629 i k ilk a n a ś c ie in n y c h s ta r o d r u k ó w . J e d y n ie ig n o ra n c ja m o g ła d o p ro w a d z ić do w y rz u c e n ia ta k ic h zab y tk ó w , p o s ia d a ją c y c h n ie ty lk o w ie lk ą w a rto ś ć k u lt u r a l n ą , a le i m a te r ia ln ą . N a tra f io n o ta k ż e n a in n y p r z y k ła d św ia d c zący o ty m , że i lu d z ie w y k s z ta łc e n i m o g ą w s k u te k ig n o r a n c ji d o p ro w a d z ić do u t r a ty i z n is z c z e n ia za b y tk u (k ra d z ie ż d w ó c h s z e s n a s to w ie c z n y c h ś w ie c z n ik ó w z k o ś c io ła w B e łż y c a c h — 1975 r.). W tr a k c ie p ro w a d z o n e g o d o c h o d z e n ia u s ta lo n o m .in., że ta m te js z y k s ią d z pole ca ł w y rz u c a ć często „ z n isz c z o n e ”, ja k to o k re ś lił, za b y tk i. In d a g o w a n y — d lacz eg o w y rz u c a ta k ie p rz e d m io ty , o d p o w ie d z ia ł: „ n ie w ie le b y ły w a r te , bo bardzo
sta re i n ie z ce n n e g o m e ta lu ” (?!)
B .
Dodanie splendoru, prestiżu, duchow ych wairtości
posiadanej fortu nie, elegancki sposób prezentow ania
bogactw a (znane jeist, szczególnie w k ra ja c h anglosa
skich, określenie „kolekcjonerów książeczek czeko
w ych” w .stosunku do ludzi, któ ry m i k ie ru ją takie
przesłanki).
T y p o w y m p rz y k ła d e m d o d a w a n ia so b ie p r e s tiż u za p o ś r e d n ic tw e m dzieł s z tu k i b y ła o lb rz y m ia k o le k c ja J.P . M o rg a n a , k tó r e g o b io g r a f J.K . W in k le r n a z w a ł p o g a rd liw ie „ k o le k c jo n e re m k s ią ż e c z e k c z e k o w y c h ”.
C. N egację wairtości religijnych, sym boli wiairy i z
tym zw iązanych przypom nień, nakazów .
W s ie r p n iu 1965 r. w ie le s z w a jc a r s k ic h ty g o d n ik ó w i d z ie n n ik ó w o p is y w a ło r e s ta u r a c j ę w m ie js c o w o śc i A sco- n a, k tó r e j ś c ia n y zd o b iły a u te n ty c z n e , w a rto ś c io w e o rn a ty , a b a r z b u d o w a n o ze s ta r y c h p o k r y ty c h p ła s k o rz e ź b a m i k o n fe s jo n a łó w . S ta r o d r u k , B ib lia w cy ze lo w a n y c h o p ra w a c h p o w y d rą ż e n iu w k a r t a c h w g łę b ie n ia słu ży ła ja k o s k r z y n e c z k a n a c y g a ra . Z a b y tk o w a zaś f ig u r a M a d o n n y z o s ta ła p rz e z w ła ś c ic ie la p rz e p iło w a n a , w y d rą ż o n a i z a m ie n io n a n a m in i- b a r e k , s łu ż ą c y do p rz e c h o w y w a n ia b u te lk i k o n ia k u .
W tr a k c ie d o c h o d z e n ia w s p r a w ie w ła m a n ia i k ra d z ie ży do k a te d r y w P ło c k u u s ta lo n o , że o p ró cz w y m ie n io n e go p r z e s tę p s tw a , m ło d o c ia n i s p r a w c y (19—20 la t) doko n a li celo w eg o z n isz c z e n ia w ie lu p rz e d m io tó w k u lt u re lig ijn e g o (1971 r.). S z k o d y z ty t u łu w a n d a liz m u oceniono n a co n a jm n ie j 40 000 zł. 26 W. L ö s с h b u r g, K r a d z ie ż M o n y L is y , W a rs z a w a 1975, s. 81—82. 27 F. A r n a u, op.cit., s. 301. 28 J. S z c z e p a ń s k i , op.cit., s.
96, 98
i 99. 29 Ib id e m , s. 490 i 491.N aw et nasze n aj większe i n ajb ard ziej -znane zaibytki
sak raln e narażone są n a popełnianie w nich p rz e
stępstw . J a k o p rzy k ła d y m ożna podać kradzież m e
dalionów i num izm atów w K atedrze Oławskiej (1972)
i k ra d zież osiem nastow iecznej fig u rk i z Kościoła
M ariackiego w K rakow ie (1975). Obydwa przestęp
stw a do konano w dzień, a spraw ców nie ustalono.
D. Chęć skom prom itow ania w ładz, zw rócenia uw agi
publicznej n a b ra k nadzoru, n ależy tej opieki n ad
dziełam i sztuki, w ykazyw anie d yletanctw a, b ra k u
znajom ości sztu k i niektórych jednostek.
W r o k u 1939 s k ra d z io n o o b ra z W a tte a u „ O b o ję tn y ” z L u w r u . J a k w y k a z a ło śle d z tw o , s p r a w c ę „ z d e n e rw o w a ły ” z m ia n y p o c z y n io n e n a p łó tn ie w czasie k o n s e rw a c ji. O czy ścił o b ra z w s w o je j p ra c o w n i, u s u w a ją c „ n ie p o trz e b n e ”, je g o z d a n ie m , p rz e m a lo w a n ia i n a s tę p n ie z w ró cił p o licji. Z n a n y je s t ró w n ie ż p rz y p a d e k k ra d z ie ż y rz e ź b y d łu ta R e n e e S in te n is (w a g a ok. 80 kg) p rz e z n ie z n a n e g o s p r a w c ę i je j z a to p ie n ie w rze c e , ja k o w y ra z p r o te s tu , c h ę c i z a a la rm o w a n ia o p in ii p u b lic z n e j p rz e c iw k o u m ie s z c z e n iu je j m ię d z y „ z w y ro d n ia ło ś c ia m i”.
E. P ro te st przeciw ko modzie, kierunk ow i w sztuce,
stylom czy określonym tw órcom lub afirm a cja tych
czynników .
F. N aruszenie osobistego poczucia .sprawiedliwości,
rodzaij społecznego p ro te stu przeciw ko „kupczeniu”
sztuką, jej k ap italizacji i dehum anizacji.
3. P rze sła n k i polityczne — chodzi tu o w ym uszenie
pew nych posunięć n a tu ry politycznej ze stro n y
władz.
A. Chęć uzysk ania określonych efektów poprzez a k ty
te rro ru , co może przybierać .różne fo rm y przestępstw
przeciw ko dziełom sztuki (przykładem jest spowodo
wia/nie w y b u ch u (w W ersalu i zniszczenie zbiorów
z o k resu Napoleona).
B. P obudki patriotyczne.
P rz e z 50 l a t to c z y ł się s p ó r p o m ię d z y A n g lią i I r l a n d ią o p r a w a w ła s n o ś c i do o b ra z u f r a n c u s k ie j m a la r k i B e r th e M o riso t — „ L e tn i d z ie ń ”. W la ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h ir la n d z c y n a c jo n a liś c i d o k o n a li k ra d z ie ż y te g o o b r a zu z T a te G a lle r y w L o n d y n ie , a n a s tę p n ie p rz e k a z a li go ir la n d z k ie j p la c ó w c e d y p lo m a ty c z n e j, w ła ś n ie z p o b u d e k p a tr io ty c z n y c h . W n o c y z 29 n a 30 s ty c z n ia 1977 r. s k ra d z io n o z m u ze u m w p a ła c u S a n s o u c i k ilk a c e n n y c h o b ra z ó w , w ś ró d k tó r y c h n a jw a rto ś c io w s z y b y ł „ W iz e ru n e k s ta re g o czło w ie k a ” p ę d z la T in to r e tta . O rg a n iz a to r te j k ra d z ie ż y , o b y w a te l R F N , z e z n a ł p o u ję c iu , że p ie r w o tn y m jeg o z a m ia re m b y ła k ra d z ie ż tr z e c h o b ra z ó w v a n D y ck a, w a r to ś c i w ie lu m ilio n ó w m a r e k . S ą one p rz e d m io te m sp o ru p o m ię d z y w ła d z a m i N R D a R F N . W y k o n a w c y te j k r a d zież y n a „ z le c e n ie ”, m ło d z i T u rc y , n ie m o g ąc w y c ią g n ą ć z r a m o b ra z ó w v a n D y ck a, z a b ra li in n e o b ra z y , k tó r e m o ż n a b y ło w y n ie ś ć ra z e m z ra m a m i. P ro w o d y r te j g r u p y p rz e s tę p c z e j, o trz y m a w s z y „n ie z a m ó w io n y ” łu p , n ie m o g ąc w y k o rz y s ta ć go zg o d n ie z z a m ia ra m i, u siło w a ł sp rz e d a ć o b ra z y , w tr a k c ie czego z o sta ł z a tr z y m a n y p rz e z p o lic ję z a c h o d n io n ie m ie c k ą . Z z e z n a ń g łó w n eg o s p r a w c y w y n ik a rz e c z y w is ty i p ie r w o tn y m o ty w jego d z ia ła n ia : „ ...u w a ża liśm y , że k ie d y z a o fia r u je m y o b ra zy
p r z e d s ta w ic ie ls tw u N R D w B o n n (chodzi o o b ra z y v a n D ycka) i z a ż ą d a m y od r z ą d u N R D w y p u s z c z e n ia z teg o k r a ju do R F N 14 osób, k tó r e ze c h c ą w y e m ig r o w a ć , to rzą d w s c h o d n io n ie m ie c k i w y r a z i na to n a ty c h m ia s t zg o dę, a b y ty l k o o d z y s k a ć o b r a z y ” (w śró d e m ig ra n tó w m ia ła b y ć ta k ż e n a rz e c z o n a sp ra w c y ).
I wreszcie n ależy w ym ienić przesłankę, k tó ra może
pojaw ić się w każdej z w ym ienianych grup, jako
w spółw ystępująca. Chodzi o ichęć za ta rcia śladów
przestępstw a.
H ra b io w ie B ra n ic c y w p a ła c u w W ila n o w ie p o s ia d a li d u ż ą k o le k c ję fa ja n s ó w z D elft, a ta k ż e p łó c ie n T y - c ja n a , R e m b r a n d ta i V e ro n e s e ’a. P o d c z a s szc z e g ó ło w e j in w e n ta r y z a c ji po d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j s tw ie r d z o no, że w y ro b y m a n u f a k tu r y z D e lft są f a l s y f i k a ta m i z f r a n c u s k ie g o w a r s z ta tu , d o s ta rc z o n y m i p rz e z p a r y s k ie go a n ty k w a r i u s z a S e lig m a n a , k tó r e m u o r y g in a ły s p r z e d a n o p o d w a r u n k ie m d o s ta rc z e n ia k o p ii i z a c h o w a n ia ta je m n ic y ; p o d o b n ie k o p ia m i o k a z a ły się d z ie ła w y m ie n io n y c h m is trz ó w , k tó r e p o ta je m n ie w y w ie z io n o . W 1971 r. w czasie p ro c e s u s p ra w c ó w k ra d z ie ż y M a d o n ny z V o lk a c h s p ra w c y m .in . p rz y z n a li się d o p la n o w a n e g o w ła m a n ia i k ra d z ie ż y z a b y tk o w y c h rz e ź b s a k r a ln y c h z w ie js k ie j m ie js c o w o śc i k o ło Z eil. D la z a t a r cia ś la d ó w p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a o ra z n ie u ja w n i e n ia f a k tu , że k ra d z ie ż y d o p u śc ili się lu d z ie o b e z n a n i ze s z tu k ą , z a m ie rz a li o b ie k t o b lać b e n z y n ą i p o d p a lić . P o ż a r k o ś c io ła w K a lis z u (p o d p a le n ie ) w o b e c n ie m o ż n o śc i u s ta le n ia , czy z n a jd u ją c y się ta m o b ra z R u b e n s a s p a lił się, p o z w a la te ż z d u ż y m p ra w d o p o d o b ie ń s tw e m z a k ła dać, że m ie liś m y do c z y n ie n ia z e h ę c ią z a ta r c ia ś la d ó w p r z e s tę p s tw a (tzn. k ra d z ie ż y o b razu ).C y to w a n y p rz y k ła d św ia d c z y z a ró w n o o c e lo w y m , p la n o w y m w a n d a liz m ie , ja k i z a c ie ra n iu ś la d ó w p r z e s tę p s tw a . W la t a c h 1969— 1970 n a te r e n ie k r a j u , g łó w n ie zaś w o je w ó d z tw a p o z n a ń sk ie g o , d z ia ła ła k ilk u n a s to o s o b o w a g r u p a p r z e s tę p c z a s p e c ja liz u ją c a się sz czeg ó ln ie w k r a d z i e ż a c h d z ie ł s z tu k i z o b ie k tó w s a k r a ln y c h i ic h sp rz e d a ż y za p o ś r e d n ic tw e m D ESY . S p ra w c y ty c h p r z e s tę p s tw c e lo w o u s z k a d z a li lu b z m ie n ia li w y g lą d k r a d z io n y c h z a b y tk ó w . N a p rz y k ła d w je d n y m ze s k r a d z io n y c h c e n n y c h o b ra z ó w , p rz e d w s ta w ie n ie m go do D E S Y , o b c ię li d w ie b o c z n e scen y , d la u n ie m o ż liw ie n ia id e n ty f ik a c ji o b ie k tu .
