£ukasz Kamiñski
KINO NAKRÊCONE FILOZOFI¥.
Relacja z 6. Filozofii Filmowo
(Olsztyn, 2325 wrzenia 2015)
Polityka wobec filozofii. Filozofia o polityce to has³o tegorocznej, szóstej ju¿ edycji projektu Filozofia Filmowo festiwalu, którego g³ównym celem jest edukacja i promocja filozofii poprzez medium filmowe na terenie Warmii i Ma- zur1. Pokazy, podobnie jak w ubieg³ych latach, odbywa³y siê w sali kameralnej pod Amfiteatrem im. Czes³awa Niemena w Olsztynie. Dotychczasowa dwudnio- wa formu³a zosta³a poszerzona o trzeci dzieñ.
Pierwszego dnia festiwalu przedpo³udniowe godziny tradycyjnie zarezerwo- wane by³y na filmy dokumentalne skierowane przede wszystkim do szkó³. Po- kazano piêæ wybranych odcinków z cyklu wywiadów z prof. Leszkiem Ko³akow- skim pt. Rozmowy z Mistrzem2 z 2007 r., zrealizowanych przez Sylwiê Wilkos i Jaros³awa ¯amojdê. Na tle wczeniej zrealizowanych produkcji z Profesorem wspomniany cykl wyró¿nia siê pozytywnie ze wzglêdu na ciekawsz¹ formê. Nie s¹ to tylko gadaj¹ce g³owy zamkniête w dusznych gabinetach na tle ksiêgo- zbiorów, ca³oæ nakrêcona zosta³a w ró¿nych czêciach Oksfordu. Uwagê przy- kuwa filmowy ruch kamery, mniej jest statycznych ujêæ, które mog³yby znudziæ widza. Cykl filmowy otwiera rozmowa profesora Ko³akowskiego z Bronis³awem Geremkiem powiêcona w³adzy, kolejne za z Adamem Michnikiem, Karolem Modzelewskim, Wiktorem Osiatyñskim i Barbar¹ Skarg¹ na temat pamiêci hi- storycznej, sprawiedliwoci spo³ecznej, praw cz³owieka i patriotyzmu. Pierwsz¹ czêæ festiwalu koñczy³ seans Pu³apek rozwoju w re¿yserii Mathieu Roya i Harol- da Crooksa3. Dokument wyprodukowany m.in. przez Martina Scorsese w popular- nonaukowej formule interesuj¹co przedstawi³ kwestiê (nadmiernego) technologicz- nego rozwoju i konsekwencji z tym zwi¹zanych, ³¹cznie z niebezpiecznym kierunkiem, w jakim zmierza ludzkoæ.
1 Zob. [online] <http://filozofiafilmowo.blogspot.com>, dostêp: 28.09.2015.
2 Zob. [online] <www.scorpio-studio.com>, dostêp: 6.09.2015.
3 Opis dystrybutora [online] <www.filmweb.pl/film/Pu%C5%82apki+rozwoju-2011- 628937>, dostêp: 7.09.2015.
Czêæ popo³udniow¹ wype³ni³y trzy filmy nacechowane anarchizmem i bun- tem. Po krótkim wprowadzeniu do twórczoci Jeana Vigo4 (19051934), fran- cuskiego twórcy z krêgów awangardy, pokazano Pa³ê ze sprawowania5 (Fran- cja, 1933) kultowy film o buncie dzieci sprzeciwiaj¹cych siê re¿imowi w szkole z internatem. Ten francuski klasyk pe³en symbolicznych scen (np. bi- twa na poduszki, która nagle zamienia siê w specyficzny dionizyjski pochód lub religijn¹ procesjê przedstawion¹ w zwolnionym ruchu, a tak¿e ceremonia w szko- le, na której oprócz gubernatora goæmi s¹ manekiny ustawione w tylnych rzê- dach) zawiera w sobie w¹tki z ¿ycia zarówno samego re¿ysera, jak i jego ojca
Miguela Almereydy (Eugène Vigo), znanego anarchisty i dziennikarza Le Li- bertaire, wiêzionego i prawdopodobnie zamordowanego w celi w roku 1917.
Drugim filmem autora A propos Nicei (Francja, 1930) pokazanym podczas 6. Filozofii Filmowo by³a Atalanta6 (Francja, 1934). Film zaczyna siê jako pro- sta opowieæ o m³odej parze wyruszaj¹cej bark¹ w podró¿ polubn¹, ale stanowi doskona³y pretekst do ukazania wewnêtrznego buntu oraz cierania siê tradycji z rewolt¹ z jednej strony mamy codziennoæ na Atalancie, która nu¿y Juliette, z drugiej kusz¹cy Pary¿, a dowiadczony marynarz Jules i jego niezwyk³a ko- lekcja egzotycznych przedmiotów zebranych z wielu rejsów kontrastuje z pouk³a- danym Jeanem, kapitanem barki. Mimo ¿e Vigo zd¹¿y³ nakrêciæ tylko cztery fil- my, które ³¹cznie trwa³y mniej ni¿ 170 minut (re¿yser zmar³ w wieku 29 lat na grulicê), jego twórczoæ inspirowa³a m.in. Jeana Luca-Godarda, Françoisa Truf- faut, Bernardo Bertolucciego, Lindsaya Andersona i Leosa Caraxa. Nazywany na- turalnym dzieckiem surrealizmu i anarchii nie doczeka³ premiery swojego pe³no- metra¿owego dzie³a (Pa³a ze sprawowania by³a zakazana we Francji do 1945 r.), jednak dwa dokumenty i dwa filmy fabularne trwale zapisa³y siê w historii kina.
Ostatnim filmem w tej sekcji by³ Antonio Negri. Niekoñcz¹ca siê rewolucja7
dokument o jednej z najwa¿niejszych postaci ruchu alterglobalistycznego. Fi- lozof i bojownik, wyk³adowca uniwersytecki i wiêzieñ nie³atwo znaleæ postaæ budz¹c¹ tak skrajne emocje jak Negri. Jego teksty dla jednych by³y teoretyczny- mi podwalinami przemocy, a dla innych prawdziwymi manifestami antykapitali- stycznymi.
Drugi dzieñ 6. Filozofii Filmowo zacz¹³ siê od powtórki wspomnianych Roz- mów z Mistrzem, a nastêpnie pokazano mieræ cz³owieka pracy8 wielokrotnie nagradzany dokument Michaela Glawoggera podejmuj¹cy kwestiê wartoci pra-
4 Por. [online] <http://sensesofcinema.com/2002/great-directors/vigo/>, dostêp 29.09.2015.
5 Zob. [online] <www.theguardian.com/film/movie/81380/zero-de-conduite>, dostêp:
10.09.2015.
6 Zob. [online] <www.theguardian.com/film/1999/feb/04/derekmalcolmscenturyoffilm?>, dostêp:
10.09.2015.
7 Zob. [online] <www.gebrueder-beetz.de/en/produktionen/antonio-negri>, dostêp: 11.09.2015.
8 Por. [online] <www.againstgravity.pl/content/mier_cz_owieka_pracy>, dostêp: 12.09.2015.
cy. Na ca³oæ sk³ada siê piêæ segmentów ukazuj¹cych ukraiñskich górników, ko- paczy siarki w Indonezji, nigeryjskie rzenie oraz chiñskich hutników i robotni- ków z Pakistanu demontuj¹cy olbrzymie statki. Nale¿y nadmieniæ, ¿e twórcy fil- mu zupe³nie zrezygnowali z dodatkowych komentarzy w postaci np. wypowiedzi ekspertów lub lektora, oddaj¹c g³os samym ludziom oraz obrazom, na tle któ- rych wykonywana jest kator¿nicza praca. Taka beznarracyjna formu³a oddaje treæ i emocjonalnie uderza obrazem, za si³a niektórych scen wielokrotnie prze- bija najlepiej przygotowane wypowiedzi ekspertów9.
Popo³udniowa sekcja zaczê³a siê od warsztatów scenopisarstwa prowadzo- nych przez Jana Zamojskiego10, historyka filozofii, scenarzysty i t³umacza, któ- ry oprócz pisania i redagowania ksi¹¿ek z zakresu filozofii medycyny, a tak¿e na temat relacji zachodz¹cych miêdzy sztuk¹, filozofi¹ i medycyn¹, jest równie¿
pomys³odawc¹ adaptacji 13 bajek z królestwa Lailonii11 Leszka Ko³akowskiego oraz scenarzyst¹ tych¿e ekranizacji. Prowadz¹cy jest uznanym propagatorem uprawiania filozofii przy pomocy filmu; wspó³pracuje m.in. z Festiwalem Filmu Filozoficznego organizowanym przez Uniwersytet Jagielloñski oraz z Uniwersyte- tem Wroc³awskim w ramach Anima/cji Filozofii. Warsztaty odby³y siê w dwóch czêciach jednogodzinnej, stanowi¹cej intensywne wprowadzenie, omówienie podstawowych struktur i mechanizmów scenariusza, a nastêpnego dnia w trak- cie dwugodzinnego spotkania uczestnicy pracowali nad przygotowanymi wcze-
niej pomys³ami.
Wieczór drugiego dnia to przedstawienie fabularne i dokumentalne wybitnej postaci Edyty Stein, uczennicy Edmunda Husserla, filozofki ¿ydowskiego pocho- dzenia, która przesz³a na katolicyzm i zosta³a uznana za wiêt¹. Siódmy pokój Marty Meszaros umiejêtnie wykorzystuje dramaturgiê ¿yciorysu Stein, która zgi- nê³a w Owiêcimiu, z wprowadzeniem do jej myli filozoficznej. Nie ma tutaj miasta trwa³ego to odmienne spojrzenie na ¿ycie filozofki, k³ad¹ce bardziej na- cisk na stronê mistyczn¹ bohaterki dokumentu.
Trzeciego dnia kontynuowano kurs scenopisarstwa, a nastêpnie odby³ siê wyk³ad Janusza Po³oma o Warsztacie Formy Filmowej artystycznej grupie awangardowej dzia³aj¹cej w latach 19711976 przy £ódzkiej Szkole Filmowej.
Twórca Mala yerby, znany operator, fotografik i wyk³adowca uniwersytecki przy- bli¿a³ s³uchaczom kulisy powstania i funkcjonowania formacji artystycznej, któ- rej by³ wa¿n¹ czêci¹.
9 Podobny zabieg zastosowano w dokumencie o Pasolinim montuj¹c tylko archiwalne ma- teria³y z Autorem Teoremy, i oddaj¹c g³os wy³¹cznie Pasoliniemu. Zob. [online] <http://festi- walfilmufilozoficznego.com/index.php/pathos-passio-pasolini>, dostêp: 25.09.2015.
10 Zob. [online] <www.old.amp.edu.pl/_nowa/pol/index.php?strona=sub_1085_1160721285>, dostêp: 28.09.2015.
11 Zob. L. Ko³akowski, 13 bajek z królestwa Lailonii dla du¿ych i ma³ych oraz inne bajki, Znak emotikon, Kraków 2015.
Ostatnim punktem 6. Filozofii Filmowo by³ przegl¹d krótkometra¿owego fil- mu filozoficznego. Mo¿na traktowaæ go jako eksperymentalne poszerzenie for- mu³y festiwalu. Nie wiadomo, czy w kolejnych latach przegl¹d bêdzie kontynu- owany, ale sporo m³odych twórców próbuje dotykaæ filozoficznych tematów poprzez medium filmowe, a film filozoficzny jest jednym z ciekawszych sposo- bów na promocjê samej filozofii. Jako pierwsze wywietlono M12 Station (2009) i Suitcase (2013) dwie etiudy Farhada Bazyana urodzonego w Iranie, magistra sztuki filmowej (licencjat z teatrologii) na Uniwersytecie w Teheranie oraz ab- solwenta studiów magisterskich w dziedzinie filmu na Uniwersytecie w Wiedniu, gdzie autor na sta³e mieszka i obecnie studiuje filozofiê mediów. Od 2000 r. Ba- zyan nakrêci³ osiemnacie filmów krótkometra¿owych oraz piêæ sztuk teatral- nych. Warto dodaæ, i¿ M12 Station stanowi czêæ trylogii wiedeñskiej.
Drug¹ propozycj¹ przegl¹du by³a Filmozofia projekt cz³onków Ko³a Na- ukowego Filozofów12 z Bia³egostoku. Jest to próba przeszczepienia konkretnych koncepcji filozoficznych (Kartezjusz, Bataille, Nietzsche) na grunt filmowy. Po szeciu odcinkach Filmozofii pokazano jeszcze etiudê P³ynnie Micha³a Krota, który jest cz³onkiem KNF Bia³ystok i g³ównym realizatorem szecioodcinkowe- go cyklu. P³ynnie bardzo dobrze wpisa³o siê w kontekst filozofii Zygmunta Bau- mana. Film ten, sprawnie zrealizowany pod wzglêdem technicznym, bawi³ wi- dzów tam, gdzie wed³ug scenariusza mia³ rozbawiæ, jednoczenie sk³aniaj¹c do namys³u nad obecn¹ rzeczywistoci¹, zachodz¹cymi nieustannie zmianami eko- nomicznymi i to¿samociowymi.
Pralnia m3mów, propozycja Tomasza Kurusa, studiuj¹cego filozofiê na UWM w Olsztynie, to próba ukazania kontroli i mechanizmów steruj¹cych ludz- kimi mylami i zachowaniami za pomoc¹ personifikacji internetowego mema.
Z kolei Toñ Jadwigi Subczyñskiej inspirowana jest filozofi¹ Friedricha Schellin- ga. Autorka stara siê podejæ twórczo do faktów i myli wspomnianego filozofa, co owocuje ciekawymi zabiegami formalnymi. Teatralnoæ ca³ej etiudy nie razi sztucznoci¹ i jest dobrym wyborem do opowiadania obrazem. Etiudy Patrycji Plich B³¹d aktualizacji i Sanatorium pod klepsydr¹ mo¿na skategoryzowaæ jako slow cinema. Kwestia czasu wydaje siê byæ ich fundamentem. Ju¿ Henri Berg- son, krytykuj¹c ludzki intelekt, ucieka³ siê do porównania go do kinematografu13. Plich wystawia cierpliwoæ i koncentracjê widza na próbê, jednak treæ etiud re- kompensuje rozci¹gniêt¹ formê. Na zakoñczenie przegl¹du wybrano Lekcjê filo- zofii Arkadego Barszcza i Kobietê roku Jakuba Czernego.
Podobnie jak w przypadku Festiwalu Filmu Filozoficznego w Krakowie14, mo¿na mieæ w¹tpliwoci, czy wszystkie etiudy zakwalifikowane do przegl¹du
12 Zob. [online] <http://knf.uwb.edu.pl/>, dostêp: 20.09.2015.
13 Por. H. Bergson, Ewolucja twórcza, prze³. F. Znaniecki, Warszawa 1957, s. 266267.
14 Zob. [online] <http://festiwalfilmufilozoficznego.com/>, dostêp: 29.09.2015.
spe³niaj¹ wymóg bycia filmami filozoficznymi15, czy tylko dotykaj¹ kwestii moralnych. Jednak jest to istotna próba w szeroko pojêtym uprawianiu filozofii filmu, tak jak zreszt¹ ca³y projekt Filozofii Filmowo, który edukuje widzów i fi- lozofuje poprzez kino.
15 Por. £. Kamiñski, Inny w kinie. Relacja z VII Miêdzynarodowego Festiwalu Filmu Fi- lozoficznego (Kraków, 68 grudnia 2012), Humanistyka i Przyrodoznawstwo 2013, nr 19, s. 425426.
