Feeling-of-knowing and tip-of-the-tongue phenomena in patients with schizophrenia

(1)

Poczucie znajomości i zjawisko mam na końcu języka u chorych na schizofrenię

Feeling-of-knowing and tip-of-the-tongue phenomena in patients with schizophrenia

Ewa Małgorzata Szepietowska¹, Anna Oroń²

1 Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii, Instytut Psychologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

2 Kolejowy Szpital Uzdrowiskowy SP ZOZ w Nałęczowie, Pracownia Neuropsychologii, Zakład Neurofizjologii, Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego, PAN w Warszawie

Neuropsychiatria i Neuropsychologia 2008; 3, 2: 60-70

A

Addrreess ddoo kkoorreessppoonnddeennccjjii::

dr hab. Ewa Małgorzata Szepietowska Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii, Instytut Psychologii UMCS w Lublinie,

Pl. Litewski 5, 20-080 Lublin tel./faks +48 81 532 05 17 e-mail: goszepiet@poczta.onet.pl

S t r e s z c z e n i e

Wstęp: Badania procesów metapoznawczych osób cho- rujących na schizofrenię koncentrują się na analizie stanu pamięci i procesów monitorująco-kontrolnych, których deficyty mogą stanowić przyczynę zakłóceń świa- domości własnych trudności poznawczych. Dyskutowa- na jest obecność zakłóceń pamięci epizodycznej, zakłóceń w dostępie do zawartości pamięci semantycznej lub jej rozpad, ale także deficyty procesów kontrolno-monito- rujących. Analiza zjawisk poczucie znajomości (ang. feeling of knowing – FOK) czy mam na końcu języka (ang. tip of the tongue – TOT) oraz efektywności przypomnień (ang. fe- eling of remembering – FOR) pozwala określić istotę pro- blemów metapoznawczych w tej grupie oraz wnioskować o zakłóceniach neuronalnych podstaw tych procesów.

Celem badań własnych było (a) porównanie efektywno- ści przypominania informacji o charakterze semantycznym u chorych na schizofrenię i osób bez zaburzeń zdrowia psychicznego poprzez analizę odpowiedzi typu FOR (pamiętam), poczucie znajomości (FOK), mam na koń- cu języka (TOT) traktowanych jako wskaźniki stanu pa- mięci i procesów regulacji poznawczej oraz (b) określenie czynników modyfikujących rezultaty osób chorujących na schizofrenię oraz osób z grupy kontrolnej.

Materiał i metody: W badaniach uczestniczyło 30 cho- rych z rozpoznaniem schizofrenii paranoidalnej w fazie remisji oraz 30 osób tworzących grupę kontrolną. Wy- korzystano technikę przypominania 15 słów w odpowiedzi na 3 różne sygnały (wskazówki) przypominania.

Rejestrowano odpowiedzi: PAMIĘTAM, NIE WIEM, sygnalizowanie TOT, FOK. W sytuacji wystąpienia poczucia FOK i TOT zastosowano technikę rozpoznawa- nia; poprawne rozpoznania sygnowano jako FOK⁺ i TOT⁺, błędne jako FOK^–i TOT^–.

Wyniki: Chorzy udzielili istotnie mniej poprawnych od- powiedzi, częściej sygnalizowali niemożność aktualizacji informacji i rzadziej stan TOT. U dłużej chorujących i starszych wzrastała tendencja do pojawienia się iluzji posiadania wiedzy, malała liczba odpowiedzi NIE WIEM,

A b s t r a c t

Introduction: Research on the metacognitive processes of persons with schizophrenia focuses on the analysis of the condition of the memory and the control-monitoring processes, deficits in which can become a cause of disturbances of consciousness of their own cognitive limitations. Disturbances of episodic memory are discussed here, and also deficits in access to the content of semantic memory as well as its disintegration, and deficits of the control-monitoring processes. The analysis of the feeling-of-knowing (FOK) phenomenon and tip-of-the-tongue phenomenon (TOT), and also of feeling of remembering (I remember), allows one to define the essence of the nature of these metacognitive problems and to make a conclusion about disturbances of the neuronal basis of these processes. These are the aims of this research: a comparison of the effect of reminders of semantic information on persons with schizophrenia and on persons in good mental condition, including the analysis of the FOR, FOK and TOT phenomena, which are considered as pointers for the condition of the memory and processes of cognitive regulation;

a definition of the factors which modify the results of patients with schizophrenia and the control group.

Material and methods: Thirty ill people with paranoid schizophrenia in the phase of remission, and thirty people as a control group participated in the research.

A technique of remembering 15 words in answer to 3 different signals (cues) of remembering was used. The answers were recorded as: I remember, I don’t know (it), and also FOK and TOT. In the case of occurrences of FOK or TOT a technique for their further recognition was used. The correct identifications were marked as FOK⁺or TOT⁺; the wrong ones as FOK^–or TOT^–. Results: Those suffering from schizophrenia gave fewer correct answers, but more often showed a lack of ability to actualize information, and used TOT less frequently.

Among people who were ill longer and were older, the illusion of knowing increased, and the number of answers

(2)

wzrastał stopień pewności do co posiadanej (błędnej) wiedzy.

Wnioski: Rezultaty osób ze schizofrenią przemawiają za obecnością deficytu pamięci semantycznej. Czas trwania choroby i wiek pacjenta negatywnie rzutują na sprawność pamięci semantycznej. Wzorzec wykonania zadań różni się od rezultatów osób z chorobą Alzheime- ra czy patologią płatów czołowych.

Słowa kluczowe: metapamięć, pamięć semantyczna, poczucie znajomości, mam na końcu języka, schizofrenia

I don’t know decreased. They were more sure of their replies.

Conclusions: The data show the deficit of semantic memory of patients with schizophrenia. The pattern of results in this case is different from the results of people suffering from Alzheimer’s disease or with pathology of the frontal lobes.

Key words: metamemory, semantic memory, feeling-of-knowing, tip-of-the-tongue phenomenon, schizophrenia

Wstęp

Proces psychotyczny zaburza wiele funkcji poznawczych, negatywnie rzutując na ogólne funkcje intelektualne oraz zdolności adaptacyjne chorych zarówno w okresie zaostrzeń choroby, jak i w fazach remisji (Hintze i wsp. 2004a, b).

Deficyty poznawcze obserwowane są na długo (zwykle ok. dwóch lat) przed pierwszym epizo- dem psychozy i dotyczą ok. 60% chorych (Bil- der i wsp. 2006; Hintze i wsp. 2004a, b;

Rybakowski i Borkowska 2001). Obok analiz procesów psychicznych, przedmiotem szczegól- nie intensywnych badań są przejawy, struktura i mechanizmy (neuronalne) deficytów metapoznawczych tej grupy chorych.

Metapoznanie (metacognition) jest definiowa- ne jako wiedza i wgląd w swoje procesy psychiczne oraz umiejętność podejmowania zachowań mających na celu usprawnianie aktywności poznawczej. Przejawami procesów metapoznawczych są zmiany strategii poznawczych, inicjowanie aktywności, poszukiwanie i uzupeł- nianie danych, wykrywanie błędów i korekta zachowania, modyfikowanie wiedzy o swoich umiejętnościach itp. Wiedza i refleksja dotyczą także zdolności do określania stanów poznawczych innych ludzi, wnikania w intencje ich za- chowań, opisywania ich umiejętności czy trudności w zakresie poznania (teoria umysłu;

theory of mind) (Moses i Baird 1999).

Badania nad metapoznaniem odwołują się do teorii Nelsona i Narensa (1994), zgodnie z któ- rą w strukturze metaprocesów można wydzie- lić dwa wzajemnie zależne elementy (poziomy):

poziom podstawowy (object level), czyli poziom procesów psychicznych (pamięci, myślenia i in.), oraz metapoziom (meta level) będący poznawczą reprezentacją niższego poziomu, mający na celu selekcję danych oraz korektę zachowania.

Ważną funkcję pełnią tu procesy regulacyjne (monitorowanie i kontrola) pozwalające komu- nikować się obu poziomom (por. Fernandez-Du- que i wsp. 2000). Istotne miejsce w klinicznych

analizach metapoznania zajmuje metapamięć, definiowana jako wiedza o własnej pamięci (me- tamemory knowledge), czyli świadomość używa- nych strategii, wiedza o zadaniach, własnych możliwościach mnestycznych, oraz wgląd, refleksja, warunkujące modyfikację aktywności pamięciowej uaktywniane dzięki procesom regulacji (Fernandez-Duque i wsp. 2000; Shima- mura 2000). Na całokształt procesów meta- pamięciowych składają się przede wszystkim pamięć semantyczna i epizodyczna (procesy deklaratywne tworzące poziom podstawowy) re- alizowane przy udziale przyśrodkowych części płata skroniowego. Szczególną rolę odgrywa hi- pokamp, którego połączenia z jądrami przedni- mi wzgórza i ciałami suteczkowatymi stanowią podłoże pamięci epizodycznej, kora okołowę- chowa i przyhipokampalna, które poprzez po- łączenia z polami asocjacyjnymi kory mogą stanowić podłoże pamięci deklaratywnej, oraz ciało migdałowate uczestniczące w zapamięty- waniu emocjonalnego kontekstu informacji.

Grzbietowo-boczna część okolicy przedczołowej realizuje funkcję monitorowania pamięci, natomiast brzuszne części okolicy przedczołowej (poprzez połączenia ze wzgórzem i przyśrodkowym płatem skroniowym) regulują deklaratywne for- my pamięci. Uszkodzenie wymienionych struk- tur i/lub połączeń z innymi ważnymi dla prawidłowego przebiegu pamięci tłumaczy po- wstawanie różnych wzorców trudności mnestycznych (por. Longstaff 2002; Wheeler i Buchner 2004). Deficyty metapamięci (meta- memory deficits) rozpoznawane wśród osób z pa- tologią OUN mogą być wtórne wobec zaburzeń pamięci semantycznej czy epizodycznej powo- dujących, że nie jest możliwe efektywne uru- chomienie procesów regulacyjnych czy kompensacyjnych podwyższających sprawność poznawczą. Inny wzorzec trudności metapoznawczych występuje u osób z patologią płatów czołowych (głównie okolic przedczołowych), u których nie pojawiają się deficyty mnestycz- ne, zakłócone natomiast są zdolności do plano-

(3)

wania, monitorowania czy kontroli zachowania w zakresie wszystkich funkcji psychicznych, świadczące o nieprawidłowościach funkcji wy- konawczych (executive functions) (Kaszniak i Zak 1996; Pannu i Kaszniak 2005).

Współczesne analizy dotyczące relacji mię- dzy metapoznaniem i metapamięcią a psycho- zą prowadzone są w odniesieniu do: zakresu deficytów metapoznawczych w przebiegu schizofrenii (czy dotyczą własnych stanów poznawczych czy i/lub stanów mentalnych innych osób;

czy mają charakter uogólniony czy ograniczo- ny do określonych procesów psychicznych; czy i jaką rolę w ich powstawaniu odgrywają zakłó- cenia pamięci semantycznej i epizodycznej oraz deficyty procesów regulacyjnych), zakłóceń me- chanizmów psychologicznych i neuronalnych metapoznania, relacji pomiędzy objawami psy- chotycznymi a deficytami metapoznania oraz innymi czynnikami modyfikującymi te relacje (np. rodzajem leczenia farmakologicznego, cechami środowiska społecznego itp.) (Radziwil- lowicz i Radziwillowicz 2006).

Wykazano, iż chorzy mają trudności w rozumieniu stanów psychicznych własnych i innych osób (Lysaker i wsp. 2007). Występujące już w fazie prodromalnej zakłócenia procesów poznawczych czynią człowieka bardziej podatnym na rozwój zaburzeń psychotycznych, te natomiast prowadzą do narastania nieprawidłowo- ści w zakresie wiedzy o sobie i deficytów wglądu (Ritsner i Blumenkrantz 2007). Interesująca jest też hipoteza, iż deficyty metapoznawcze nale- żałoby uznać za pierwotne, nie tylko podtrzy- mujące, lecz wręcz wywołujące stany psychotyczne. W hipotezę tę wpisują się badania Yunga i wsp. oraz innych (por. Morrison i wsp. 2007), wykazujące, że łączne zastosowa- nie terapii poznawczej i leczenia farmakologicznego wśród osób z grupy ryzyka psychozy odracza proces psychotyczny.

Rozważany jest zakres problemów metapoznawczych u chorych na schizofrenię. Zróżnico- wane nasilenie deficytów sugeruje, iż nie wszystkie aspekty metapoznania są nieprawi- dłowe. Uznaje się także, że istnieje zależność po- między poziomem zaburzeń metapoznawczych a sprawnością pamięci werbalnej czy przestrzen- nej oraz typem objawów (negatywnych vs po- zytywnych) (Lysaker i wsp. 2007). Chorych cechuje nadmierna koncentracja na swoim funk- cjonowaniu psychicznym, zwłaszcza wrażliwość na objawy pozytywne (np. na halucynacje) oraz negatywne (określana jako niepokój o niepokój, meta worry, worry about worry) (Wells 1995).

Prawdopodobnie wyraźniejsze problemy meta-

poznawcze ujawniają chorzy z dominacją obja- wów negatywnych, u których szczególnie wy- raźnie zaznaczają się trudności w odróżnianiu stanów wewnętrznych i zewnętrznych, spowo- dowane nieumiejętnością przełączania się od jednej do innej reprezentacji mentalnej (np. od postawy egocentrycznej do decentracji); w efekcie chory traci możliwość analizy siebie i świata z różnych punktów widzenia (Lysaker i wsp.

2007). Formułowane są także opinie niewska- zujące na zależności pomiędzy poziomem wglą- du a nasileniem czy charakterem objawów (por.

Ritsner i Blumenkrantz 2007).

Mechanizmy zaburzeń wglądu we własne ży- cie psychiczne analizowane są poprzez badania stanu pamięci chorych na schizofrenię. Dysku- towana jest obecność deficytów pamięci epizodycznej (pamięci zdarzeń osobistych), co tłumaczyłoby brak wglądu w swoje deficyty (Bacon i wsp. 2001). Analiza stanu pamięci semantycznej nie dostarczyła już tak spójnych danych. Sugeruje się zaburzenia dostępu do jej zasobów (Allen i wsp. 1993), rozpad jej zawar- tości, ale także, że deficyt metapoznawczy jest efektem zakłóceń funkcji wykonawczych. Pa- cjenci ze schizofrenią (z długotrwałym stażem choroby i chorzy po pierwszym epizodzie psychotycznym) często narzekają na swoją pamięć, co dowodzi świadomości swoich problemów pa- mięciowych (Moritz i wsp. 2006). U części pa- cjentów ujawnia się anozognozja mnemoniczna:

chory koduje przejawy swoich trudności pamię- ciowych, ale wiedza ta nie wbudowuje się w za- soby pamięci autobiograficznej semantycznej (chory zapomina, że zapomina; Ansell i Bucks 2006).

W celu uchwycenia istoty trudności metapa- mięciowych (m.in. u chorych na schizofrenię) wykorzystywane są metody samoopisowe oraz techniki eksperymentalne bazujące na zjawisku FOK – poczucie znajomości (feeling of knowing) i TOT – mam na końcu języka (tip of the tongue phe- nomenon). W typowym badaniu człowiek jest proszony o udzielenie odpowiedzi na pytanie z wiedzy ogólnej. Badany, po aktualizacji infor- macji (pamiętam; remember, feeling of remembering, FOR) może być proszony o określenie stopnia pewności (confidence level) co do poprawności tej odpowiedzi. Jeśli nie zna odpowiedzi na pytanie, to proszony jest o wskazanie, czy ma poczucie, iż zna odpowiedź (ma poczucie znajomości infor- macji, feeling of knowing, FOK). Odpowiedź (ści- ślej, poczucie znajomości) jest następnie we- ryfikowana w teście przypominania, gdzie sło- wo docelowe jest umieszczane pomiędzy innymi; wybór badanego (rozpoznanie) pozwala

(4)

ocenić, czy poczucie znajomości było prawidło- we (FOK⁺) czy błędne (FOK^–). Sposób inter- pretacji wyników badania wynika z przyjętych przez badacza teoretycznych modeli wyjaśniają- cych zjawisko FOK. Najogólniej, FOK wyjaśnia- ne jest w ramach hipotezy (a) dostępności, gdy badany monitoruje zawartość swojej pamięci i na tej podstawie udziela odpowiedzi, albo też wykorzystuje wskazówki pozwalające dotrzeć do danych, lub (b) wnioskowania, gdy badany po- siłkuje się cechami pytania – np. tematem, pro- blematyką, którą ocenia jako znaną lub nie, lub wykorzystuje dane pamięciowe. Poprawny FOK (FOK⁺, czyli adekwatne poczucie znajomości) jest zatem wynikiem poprawnych wskazówek i/lub właściwego procesu wnioskowania, z kolei FOK^–(błędne poczucie znajomości; iluzja wiedzy) może być traktowana jako efekt wykorzystania niepełnych, fałszywych, nieistotnych wskazówek (Bacon i wsp. 2001). Z kolei mam na końcu języka (tip of the tongue phenomenon, TOT) uznawane jest za przejaw dynamicznych relacji pomiędzy pamięcią i metapoziomem; badany w stanie TOT może aktualizować słowa i jednocześnie mieć świadomość, że nie są to te docelowe. Podobnie jak w przypadku weryfika- cji FOK, także w odniesieniu do TOT wykorzystuje się rozpoznawanie z możliwością określenia TOT⁺lub TOT^–(Caramazza i Miozzo 1997).

Różnica pomiędzy FOK i TOT dotyczy mecha- nizmów tych procesów. Poczucie znajomości ba- zuje w większym stopniu na pamięci nieuświadamianej lub procesach z pogranicza, natomiast TOT na pamięci świadomej, szcze- gólnie na wiedzy epizodycznej. Wywoływanie zjawisk FOK i TOT umożliwia określenie stanu pamięci oraz uchwycenie aktywności procesów regulacyjnych. Badania osób bez dysfunkcji OUN wykorzystujące fMRI wykazały, że ze zjawiskami FOK i TOT, ale też z przypominaniem danych, wiąże się wysoka aktywacja formacji hi- pokampa, okolic ciemieniowych i czołowych. Je- dynie dla odpowiedzi FOK rejestrowano większą aktywację kory grzbietowobocznej okolic przed- czołowych prawej półkuli (Wheeler i Buckner 2004). Przy uszkodzeniach płatów czołowych odnotowuje się znaczącą liczbę nieadekwatnych FOK, zaś po uszkodzeniach przyśrodkowych części płatów skroniowych, pomimo znacznych zaburzeń pamięci epizodycznej, adekwatność FOK może być porównywalna z FOK w grupach kontrolnych.

Wykazano, iż chorzy na schizofrenię w sytuacji przypominania i podczas wywoływania FOK czy TOT udzielają ogólnie mniej odpowiedzi (zarówno prawidłowych, jak i błędnych)

niż osoby z grup kontrolnych. Podobnie jak grupy kontrolne wykazują większy stopień pew- ności dla odpowiedzi poprawnych niż niepoprawnych, a ich przewidywania co do trafności odpowiedzi czy poziomu odtworzeń mogą być zgodne z późniejszym wykonaniem. Popraw- nych rozpoznań często nie poprzedzało odczu- wanie FOK. Potwierdza to zasygnalizowane powyżej sugestie, iż chorzy oceniają swoją pa- mięć na podstawie małej liczby danych – zarów- no poprawnych, jak i niepoprawnych (Bacon i wsp. 1998; Lysaker i wsp. 2007). Nieumiejęt- ność wykorzystania danych zawartych w pamię- ci mogłaby świadczyć bardziej o deficycie pamięci semantycznej (semantycznego aspektu wiedzy o sobie) niż o zakłóceniach funkcji regulacyjnych. Inne dane akcentują nieprawidłowo- ści w zakresie pamięci operacyjnej jako możliwego mechanizmu problemów metapoznawczych. Chorzy, ujawniający szczególne trudności w wykonaniu zadań angażujących pa- mięć operacyjną (np. Test cyfry wspak czy Aryt- metyka w WAIS) wykazywali większe problemy w rozumieniu negatywnych stanów emocjonal- nych swoich i innych osób. Zdaniem Lysakera (i wsp. 2007) zakłócenia pamięci operacyjnej, pełniącej funkcje regulacyjne, uniemożliwiają przełączanie od jednej do następnej strategii poznawczej, utrzymywanie, selekcję, porównywa- nie bieżących danych; staje się to podstawą do niezmienionego (egocentrycznego) sposobu widzenia świata i siebie, rzutującego na sposób funkcjonowania z chorobą i wybór strategii ra- dzenia sobie (Ritsner i Blumenkrantz 2007).

Ostatecznie, nie uzyskano przekonujących danych jednoznacznie wskazujących na mechanizm zaburzeń świadomości własnego funkcjonowania (Souchay i wsp. 2006).

Rozważana jest też kwestia uogólnionego charakteru deficytu metapoznawczego w schizofrenii (anozognozja pierwotna). Chorzy mo- gą nie przejawiać świadomości w różnych zakresach swojego funkcjonowania (Bacon i wsp. 2001; Moritz i wsp. 2006). Na przykład David (1999, za: Sapara i wsp. 2007) analizo- wał zdolność wglądu u pacjentów ze schizofrenii w zakresie świadomości choroby, zdolności rozpoznania objawów jako nieprawidłowych oraz świadomości konieczności leczenia. Ama- dor i wsp. (za: Sapara i wsp. 2007) wymienia 5 wymiarów wglądu: świadomość bycia chorym psychicznie, świadomość efektów leczenia, świa- domość konsekwencji choroby psychicznej, świadomość symptomów schorzenia oraz umie- jętność kojarzenia symptomów z chorobą psychiczną. Podłożem nieświadomości jest nad-

(5)

mierna akceptacja błędów oraz niedocenianie prawidłowych zachowań, budowanie sądów w oparciu o przypadkowe bodźce, bez uwzględ- niania wszystkich danych i kontekstu (Moritz i wsp. 2006). W efekcie, chorzy mogą mieć trudności w odróżnieniu swoich zachowań czy myśli od pochodzących z zewnątrz (czyli w iden- tyfikacji źródła danych) (Bowie i Harvey 2006;

Turken i wsp. 2003). Dowodem na istnienie nieprawidłowych sądów na temat swojego funkcjonowania poznawczego są badania Morrisona i Wellsa (2003) prowadzone w grupach chorych ze schizofrenią z halucynacjami słuchowymi, z urojeniami prześladowczymi, osób z napadami paniki oraz zdrowych, wykorzystujące m.in.

kwestionariusz metapoznawczy (ang. Metaco- gnitive Questionnaire – MCQ) obejmujący: pozy- tywne przeświadczenia na temat niepokoju (objaw ten spostrzegany jest przez chorego jako stan pozytywny), negatywne sądy dotyczą- ce poczucia lęku i zagrożenia (objaw spostrzegany jako stan negatywny), pewność ocen, negatywne sądy dotyczące własnego funkcjonowania poznawczego oraz samoświadomość poznawcza. Chorzy z halucynacjami słuchowy- mi i urojeniami prześladowczymi częściej ujaw- niali pozytywne i negatywne sądy na temat swoich zaburzeń w porównaniu z osobami zdro- wymi i z napadami paniki, a także wykazywali pewność co do swoich przeświadczeń. Świado- mość swojego funkcjonowania nie różni jednak chorych z psychozami od osób z napadami paniki, co sugeruje złożoność związku pomiędzy procesem psychotycznym a deficytami metapo- znawczymi. Przytoczone dane nie wskazują tak- że, by dla schizofrenii typowa była anozognozja pierwotna (uogólniona; primary anosognosia) (An- sell i Bucks 2006).

Badania neuronalnych mechanizmów trud- ności metapoznawczych w schizofrenii wyka- zują związek pomiędzy tymi deficytami a zmniejszeniem objętości przyśrodkowych czę- ści płatów skroniowych i przyśrodkowych czę- ści płatów czołowych, powiększeniem komór bocznych, zmniejszeniem liczby połączeń neuronalnych w korze i hipokampie, ubytkiem neu- ronów we wzgórzu i jądrach podkorowych (Kurachi i wsp. 2003). Zwrócono uwagę na mniejszą aktywność kory zakrętu obręczy i cia- ła migdałowatego (Flashman i wsp. 2000, Fla- shman i wsp. 2001). Podkreślano związek pomiędzy zaburzeniami wglądu a mniejszym niż w grupach kontrolnych rozmiarem mózgu (wyrażonym w cm³), szczególnie ujawniającym się w odniesieniu do grzbietowobocznej części prawej okolicy przedczołowej (Flashman i wsp.

2000, 2001). Patologia przyśrodkowych części płatów skroniowych może być podłożem defi- cytów poznawczych (np. w zakresie pamięci), natomiast okolic przedczołowych – podłożem deficytów funkcji wykonawczych, co łącznie prowadzi do powstania objawów psychotycznych, a także tłumaczy deficyty metapoznawcze (hipoteza skroniowa – hipoteza czołowa) (Kurachi i wsp. 2003).

Materiał i metody

W związku z niejednoznacznymi danymi na temat pamięci i metapamięci u osób chorujących na schizofrenię opracowano schemat badań po- zwalający ocenić stan pamięci semantycznej oraz regulacyjne aspekty pamięci. Za wskaźniki pa- mięci semantycznej i funkcji regulacyjnych uzna- no odpowiedzi PAMIĘTAM, FOK (poczucie znajomości) oraz TOT (mam na końcu języka). Sfor- mułowano następujące cele badań własnych:

1) porównanie efektywności przypominania informacji semantycznej oraz częstości występowa- nia i efektywności zjawisk FOK i TOT w grupie chorych na schizofrenię i osób zdrowych; 2) analiza wpływu różnych sygnałów odtwarzania (wskazówek) na efektywność przypominania informacji semantycznej oraz częstość i efektywność zjawisk TOT i FOK w grupie chorych na schizo- frenię i w grupie osób zdrowych; 3) analiza zależ- ności pomiędzy wiekiem chorych i czasem trwania schizofrenii a poziomem aktualizacji informacji semantycznych i zjawiskami FOK i TOT.

Zadaniem osoby badanej była aktualizacja 15 pojęć w odpowiedzi na różne wskazówki (definicje słów, słowa skojarzone semantycznie ze słowem docelowym oraz neologizmy zbliżone brzmieniem do słowa docelowego). Każda oso- ba badana aktualizowała łącznie 15 haseł w odpowiedzi na 3 rodzaje wskazówek (do każdych 5 pojęć podawano inny sygnał odtwarzania).

Metoda użyta w badaniach własnych została opracowana na podstawie wykorzystanego wcześniej w badaniach pamięci innych grup klinicznych (Mazurek 1990; Mazurek i Szepietow- ska 1994).

W 1. etapie wykorzystano następujące in- strukcje:

1. (DEF) Zwykle ludzie przypominają sobie sło- wa bez trudu, ale niekiedy mamy poczucie, że słowo to znamy albo mamy je na końcu języka, ale nie możemy w tej chwili przypo- mnieć go sobie. Przeczytam teraz Panu/i pewne definicje i proszę podać słowo, do któ- rych ta definicja się odnosi. Na przykład:

rama umocowana w ścianie, do której przy-

(6)

mocowuje się okna, drzwi to FUTRYNA. Je- śli pamięta Pan/i to słowo, to proszę je po- dać, ale jeśli w tej chwili nie jest to możliwe, a Pan/i ma poczucie, że je zna czy ma na koń- cu języka, to proszę dać mi znać.

2. (SEM) Teraz przeczytam Panu/i kilka słów.

Proszę podać słowo, które odpowiadałoby po- danym pojęciom. Na przykład takim sło- wom, jak: pokrowiec, etui, kołczan, pochewka, odpowiada słowo FUTERAŁ. Je- śli Pan/i pamięta to słowo, to proszę je po- dać, ale jeśli w tej chwili nie jest to możliwe, a Pan/i ma poczucie, że je zna czy ma na koń- cu języka, to proszę dać mi znać.

3. (ZNIE) Teraz przeczytam Panu/i zniekształ- cone słowa i proszę podać słowo, które przychodzi do głowy. Na przykład gdy czytam ludziom garderuba, garburoba, gaderboda, gewar- duba to ludzie mówią, że przychodzi im na myśl GARDEROBA. Jeśli Pan/i może podać to słowo, to proszę, ale jeśli w tej chwili nie jest to możliwe, a Pan/i ma poczucie, że je zna czy ma na końcu języka, to proszę dać mi znać.

Rejestrowano następujące typy odpowiedzi:

poprawne natychmiastowe przypomnienie (PAMIĘTAM⁺), niepoprawne przypomnienie (PAMIĘTAM^–), sygnalizowanie poczucia znajo- mości (FOK), sygnalizowanie poczucia mam na końcu języka (TOT) oraz odpowiedź NIE WIEM.

W przypadku, gdy badany sygnalizował stan FOK czy TOT, otrzymywał od badacza zestaw słów, wśród których znajdowało się słowo docelowe, z prośbą o rozpoznanie tego, które – jak sądził – znał (miał na końcu języka lub doświad- czał poczucia znajomości) (2. etap). Gdy rozpozna- nie było poprawne, odpowiedź sygnowano jako FOK⁺lub TOT⁺, gdy natomiast było niepoprawne – jako TOT^– lub FOK^–. Zliczano wszystkie typy odpowiedzi.

W analizie statystycznej wyników wykorzystano program SPSS wersja 12.0 PL. Normalność rozkładu sprawdzano testem Kołmogorowa- -Smirnowa. Do zbadania istotności różnic mię- dzy zmiennymi o rozkładzie normalnym w obu grupach wykorzystano parametryczny test istot- ności różnic t-Studenta, o rozkładzie odbiegają- cym od normalnego test nieparametryczny U Manna-Whitneya, dla porównań wewnątrz- grupowych test Friedmana oraz test znaków ran- gowych Wilcoxona; dla oceny zależności między zmiennymi współczynnik korelacji r Pearsona (Ferguson i Takane 1999).

W badaniach uczestniczyło 30 osób z posta- wioną diagnozą schizofrenii paranoidalnej bę- dących w fazie remisji (Sc) oraz 30 osób nieleczonych psychiatrycznie i z powodu dys-

funkcji OUN (K). Osoby z grupy Sc to pacjenci oddziału dziennego lub oddziału rehabilitacji psychiatrycznej, zaliczeni do badań na podstawie dokumentacji medycznej. Badani grupy K to ochotnicy. Wszyscy byli proszeni o udzielenie zgody na uczestnictwo w badaniach i wszyscy tę zgodę wyrazili. W celu wyrównania grup pod względem zmiennych osobniczych (wiek, płeć, wykształcenie) zastosowano dobór para- mi. W skład każdej z grup weszło 13 kobiet (43,3%) oraz 17 mężczyzn (56,7%) – wszyscy z terenu województwa lubelskiego. Średnia wie- ku badanych w każdej z grup wyniosła 38,3 roku (SD=12,5), średnia lat nauki 12,2 (SD=2,26). Siedemdziesiąt procent badanych legitymowało się wykształceniem średnim, 13,3% wyższym, 10% podstawowym, a 6,7%

zawodowym. Średni czas trwania choroby w grupie Sc wyniósł 12,2 roku (SD=9,88).

Wyniki

Porównano liczby różnych rodzajów odpowiedzi udzielonych we wszystkich etapach ekspery- mentu przez badanych z grupy K i Sc (tab. 1.).

Chorzy na schizofrenię udzielili istotnie mniej odpowiedzi typu PAMIĘTAM⁺oraz istotnie więcej odpowiedzi typu NIE WIEM niż osoby z grupy kontrolnej. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic między wynikami grup w zakresie odpowiedzi PAMIĘTAM^–, FOK⁺, TOT⁺, FOK^–i TOT^–. Rezultaty te świadczą o występujących u chorujących na schizofrenię problemach w aktualizacji informacji semantycznej oraz o tendencji do podawania odpowiedzi wskazującej na brak wiedzy bez uprzedniego upewnienia się, czy na pewno dana informacja nie może być wydobyta. Sugestię tę potwierdza porównywalna z grupami kontrolnymi liczba błędnych odpowiedzi (PAMIĘTAM^–).

Porównano także wyniki uzyskane przez badanych z grupy Sc i z grupy K (porównania we- wnątrzgrupowe i międzygrupowe) ze względu na częstość wystąpienia zjawisk TOT, FOK i innych w zależności od sygnału (wskazówki) odtwarzania (DEF, SEM, ZNIE). Dane przed- stawiono w tabelach 2. i 3.

W obydwu grupach (Sc i K) poprawne przypomnienia najczęściej pojawiały się w sytuacji zastosowania neologizmów jako wskazówek odtwarzania (por. tab. 3.). Słowa skojarzone semantycznie z docelowym były wskazówką skuteczniejszą dla aktualizacji informacji w grupie K niż Sc (por. tab. 3.). Błędne przypomnienia w obydwu grupach pojawiały się w sytuacji zastosowania definicji (DEF) oraz skojarzeń se-

(7)

T

Taabbeellaa 11.. Średnie wyników: grupa chorych na schizofrenię (Sc) i grupa kontrolna (K)

Rodzaj odpowiedzi Grupa Sc Grupa K Istotność różnic

M (SD) M (SD)

PAMIĘTAM⁺ 5,90 (1,7) 7,60 (1,6) tt== ––44,,0077

I remember⁺ ((pp==00,,000000))**

PAMIĘTAM^– 5,87 (2,1) 5,03 (1,8) t=1,63, (p=0,108) NS

I remember^–

NIE WIEM 1,40 (1,6) 0,57 (0,9) ZZ==22,,4411

I don’t know ((pp==00,,0022))****

FOK⁺ 1,13 (1,2) 1,03 (0,9) Z=0,14 (p=0,89) NS

Feeling of knowing⁺

FOK^– 0,33 (0,5) 0,23 (0,6) Z= –1,37 (p=0,17) NS

Feeling of knowing ^–

TOT⁺ 0,27 (0,5) 0,47 (0,5) Z= –1,75 (p=0,08) NS

Tip of the tongue⁺

TOT^– 0,10 (0,3) 0 (0) Z= –1,76 (p=0,08) NS

Tip of the tongue^–

M – średnia, SD – odchylenie standardowe NS – różnice nieistotne statystycznie

* różnica istotna przy p=0,000

** różnica istotna statystycznie przy p<0,05 t – test istotności różnic t-Studenta Z – wartość Z dla testu U Manna-Whitneya

T

Taabbeellaa 22.. Wskazówki odtwarzania i rodzaj odpowiedzi: średnie wyników (grupa Sc i grupa K)

Rodzaj Grupa Sc Grupa K

odpowiedzi DEF (M) SEM (M) ZNIE (M) DEF (M) SEM (M) ZNIE (M)

PAMIĘTAM⁺ 1,23 0,20 4,47 1,63 1,20 4,83

I remember⁺

PAMIĘTAM^– 2,47 3,20 0,20 2,30 2,60 0,10

I remember^–

NIE WIEM 0,47 0,60 0,33 0,17 0,33 0,07

I don’t know

FOK⁺ 0,60 0,53 0 0,57 0,53 0

FOK^– 0,10 0,23 0 0,10 0,13 0

Feeling of knowing^–

TOT⁺ 0,10 0,17 0 0,27 0,20 0

Tip of the tongue⁺

TOT^– 0,03 0,07 0 0 0 0

M – średnia

DEF – definicje słowa jako sygnał odtwarzania

SEM – słowa skojarzone semantycznie z poszukiwanym jako sygnały odtwarzania ZNIE – słowa zniekształcone fonetycznie jako sygnały odtwarzania

mantycznych (SEM). Podobnie, w obydwu grupach odpowiedzi typu NIE WIEM pojawiały się częściej przy wykorzystaniu – jako sygnału odtwarzania – skojarzeń semantycznych (SEM), nieco rzadziej po wprowadzeniu definicji (DEF), najrzadziej natomiast po zastosowaniu znie- kształceń fonetycznych (ZNIE). Z kolei FOK⁺ obserwowano częściej, gdy sygnałem odtwarzania były definicje i skojarzenia semantyczne, na-

tomiast nie pojawiało się po prezentacji neolo- gizmów. TOT zakończone poprawnym rozpoznaniem (TOT⁺) pojawiało się częściej w tych samych warunkach co FOK⁺, lecz istotnie czę- ściej w grupie kontrolnej. Błędnych rozpoznań po TOT (TOT^–) nie odnotowano w grupie kontrolnej.

Podsumowując, w obydwu grupach odnotowano podobne tendencje do przypominania czy

(8)

T

Taabbeellaa 33.. Wskazówki odtwarzania i rodzaj odpowiedzi: różnice między wynikami grupy Sc i K (test t-Studenta lub U Manna- -Whitneya)

Rodzaj odpowiedzi DEF SEM ZNIE

PAMIĘTAM⁺ Z=–1,41; p=0,16 NS ZZ==––44,,6677;; pp==00,,000000** ZZ==––11,,8811;; pp==00,,0066 tt I remember⁺

PAMIĘTAM^– t=0,51; p=0,61 NS t=1,85; p=0,07 NS Z=–0,79; p=0,43 NS

I remember^–

NIE WIEM Z=–1,08; p=0,28 NS Z=–1,81; p=0,07 NS Z=–1,27; p=0,20 NS

I don’t know

FOK⁺ Z=–0,29; p=0,76 NS Z=–0,35; p=0,72 NS Z=0,000; p=1,00 NS

FOK^– Z=–0,42; p=0,67 NS Z=–0,99; p=0,32 NS Z=0,000; p=1,00 NS

Feeling of knowing^–

TOT⁺ ZZ==––11,,9977;; pp==00,,0055**** Z=–0,33; p=0,74 NS Z=0,000; p=1,00 NS Tip of the tongue⁺

TOT^– Z=–1,00; p=0,32 NS Z=–1,43; p=0,15 NS Z=0,000; p=1,00 NS

Z – wartość Z dla testu U Manna-Whitneya t – test istotności różnic t-Studenta NS – różnice nieistotne statystycznie t – tendencja

* – różnica istotna dla p=0,000

** – różnica istotna dla p<0,05

doświadczania FOK/TOT w różnych warunkach eksperymentalnych, przy czym chorzy ak- tualizowali mniej słów niezależnie od typu wskazówek.

Analizowano także, czy typ wskazówki róż- nicuje odpowiedzi wewnątrz grup. Wykazano:

1. W grupie Sc aktualizacja informacji (PA- MIĘTAM⁺) zależy od typu wskazówki (χ²=54,18; p=0,000). Najbardziej skutecz- ną wskazówką były neologizmy, następnie definicje, zaś najmniej skojarzenia (różnice pomiędzy wynikami istotne na poziomie p=0,000). Neologizmy powodowały niższą niż inne wskazówki tendencję do podawania nieprawidłowych odpowiedzi (PAMIĘTAM^–) (χ²=43,93; p=0,000). Podobne tendencje ujawniły się w grupie K (χ²=49,36;

p=0,000), przy czym grupa ta udzieliła ogó- łem istotnie więcej poprawnych odpowiedzi (tab. 1.).

2. W grupie Sc FOK⁺oraz TOT⁺pojawiały się istotnie częściej po wprowadzeniu definicji oraz skojarzeń, nie pojawiły się natomiast po zastosowaniu neologizmów (dla FOK⁺ χ²=17,44, p=0,000; dla TOT⁺χ²=5,43, p=0,06). Podobnie wyniki kształtowały się w grupie K: reakcje FOK⁺i TOT⁺ujaw- niały się istotnie częściej po zastosowaniu definicji, natomiast nie wystąpiły po wprowadzeniu neologizmów (dla FOK⁺ χ²=18,3, p=0,000; dla TOT⁺χ²=7,43,

p=0,024). Warto także przypomnieć, że TOT⁺istotnie częściej pojawiało się w grupie K po wprowadzeniu definicji niż w grupie Sc.

3. W przypadku reakcji NIE WIEM w gru- pie Sc nie odnotowano zróżnicowania w sy- tuacji stosowania różnych wskazówek (χ²=4,8; p=0,09). Podobna tendencja cha- rakteryzowała grupę K (χ²=2,89; p=0,24).

4. W grupie Sc FOK^–oraz TOT^–pojawiały się istotnie częściej po zastosowaniu skojarzeń.

W grupie K rodzaj wskazówki nie wpływał na liczbę udzielania odpowiedzi tego typu.

W dalszej kolejności analizowano zależność pomiędzy wiekiem badanych a ich wynikami odrębnie dla każdej z grup. W grupie Sc wykazano korelację pomiędzy wiekiem a FOK^– (r=0,46, p=0,01) wskazującą, iż wraz z wiekiem chorego wzrasta tendencja do pojawiania się błędnego poczucia posiadania wiedzy.

W grupie K nie stwierdzono istotnych statystycznie korelacji. Wykazano także zależność pomiędzy czasem trwania choroby w grupie Sc a odpowiedziami typu FOK^–i NIE WIEM.

Dłuższy czas chorowania korelował z częstszym pojawianiem się błędnego przekonania co do posiadanej wiedzy (r=0,37, p=0,04); osoby dłużej chorujące rzadziej udzielały odpowiedzi NIE WIEM (r=–0,38; p=0,04), co może świadczyć o rosnącej wraz z wiekiem pewności co do posiadanej wiedzy.

(9)

Omówienie

Chorzy na schizofrenię ujawniają trudności w aktualizacji informacji semantycznej, częściej też informują o niemożności przypomnienia niż osoby z grup kontrolnych. Uzyskane wyniki ko- respondują z rezultatami innych badań wska- zujących na trudności wydobywania informacji semantycznej. Można rozważać, czy błędne/brak odpowiedzi wskazują jedynie na deficyty pamię- ci semantycznej, czy może są efektem zakłóceń funkcji wykonawczych powodujących, że chory nie podejmuje wysiłku przeszukania zasobów pamięci. O deficytach aktualizacji semantycznej świadczą przede wszystkim trudności z wy- dobyciem potrzebnej informacji. Porównywalna w obydwu grupach liczba FOK (uznawanego za przejaw aktywności procesów z pogranicza świadomych i nieświadomych, dających jedynie poczucie, że w zasobach naszej pamięci dana informacja się znajduje) sugeruje, iż podstawy for- mułowania sądów o zasobach swojej pamięci są podobne u chorych i zdrowych osób. Z kolei TOT jest przejawem procesów świadomych (bardziej świadomych niż FOK). Rzadsze do- świadczanie TOT przez chorych na schizofrenię mogłoby oznaczać, że proces przeszukiwania za- sobów pamięci jest mniej efektywny lub rzadziej podejmowany niż w grupie kontrolnej. Nie pojawia się konflikt wynikający z przekonania, że się wie (poziom meta) a niemożnością wydoby- cia informacji (poziom podstawowy), który prze- jawiałby się właśnie we wzroście doświadczeń typu TOT. Fakt ten dodatkowo przemawia za obecnością deficytów pamięci semantycznej. Za- kłócenia procesów regulacyjnych nie ujawniły się w badaniach autorów w szczególnie wyraź- ny sposób, niemniej można sądzić, że i one mo- gą stanowić istotną cechę obrazu klinicznego.

Analiza skuteczności różnych sygnałów przypominania informacji semantycznej wskazuje, że definicje pojęć są szczególnie słabą wskazów- ką aktualizacji dla schizofreników. Ten typ wskazówki rzadko także wywołuje poczucie TOT u osób zdrowych i z różnych grup klinicznych (Caramazza i Miozzo 1997; Schacter 2003). Dla badanych z obydwu grup (Sc i K) wskazówką najskuteczniejszą dla natychmiasto- wej i prawidłowej aktualizacji semantycznej by- ły neologizmy podobne brzmieniem do słów docelowych. Jednocześnie, wskazówka ta najrzadziej wywoływała stan FOK czy TOT, co oznacza, że była ona odbierana przez wszystkich jako jednoznaczny bodziec torujący. Pozostałe rodzaje wskazówek (definicje, skojarzenia semantyczne) wywoływały u wszystkich badanych

poczucie (często błędne) znajomości słowa czy po- siadania słowa na końcu języka. Interesujące są także różnice w zakresie skuteczności sygnałów odtwarzania, które zaznaczyły się między grupami, np. większa skuteczność skojarzeń semantycznych w przypominaniu oraz w wy- woływaniu TOT w grupie osób zdrowych. Ge- neralnie można zaobserwować, iż niezależnie od typu wskazówek chorzy na schizofrenię częściej udzielali błędnych odpowiedzi lub nie potrafili przywołać informacji z pamięci. Fakty te prze- mawiają na korzyść hipotezy o deficytach pa- mięci semantycznej.

Czynniki kliniczne i zmienne indywidualne mogą modyfikować możliwości przypominania osób z psychozą. U dłużej chorujących na schi- zofrenię i wraz z wiekiem wzrasta tendencja do pojawiania się iluzji posiadania wiedzy (błędne poczucie znajomości) oraz wzrasta stopień pew- ności co do adekwatności tej wiedzy. Osoby o dłuższym stażu choroby i starsze może zatem charakteryzować osłabienie obu aspektów me- tapamięci, tj. pamięci per se i procesów regula- cyjnych.

Wnioski

1. Osoby chorujące na schizofrenię ujawniają trudności w aktualizacji informacji semantycznej. Wykazują także mniejszą niż osoby zdrowe wrażliwość na czynniki ułatwiające przypominanie danych o charakterze semantycznym. Fakty te sugerują, że u podłoża pro- blemów metapamięciowych leżą zakłócenia w zakresie pamięci, nie zaś funkcji wykonawczych.

2. Problemy w zakresie pamięci semantycznej mogą stanowić przyczynę uogólnionych defi- cytów metapoznawczych, czyli nieświadomo- ści/braku wglądu w charakterystyczne dla procesu psychotycznego zakłócenia myślenia, uwagi, języka i innych procesów psychicznych.

3. Poziom aktualizacji semantycznej oraz częstość i efektywność zjawisk FOK czy TOT w grupie chorujących na schizofrenię różni się od re- zultatów uzyskiwanych przez pacjentów z dysfunkcjami okolic przedczołowych (o róż- nej etiologii) oraz pacjentów z demencją. Nie- możność przypomnienia danych o charakterze semantycznym, brak odpowiedzi czy rzadsze doświadczanie TOT charakteryzujące osoby ze schizofrenią mają inny mechanizm niż błęd- ne FOK i TOT występujące w innych grupach klinicznych. Dla przykładu, osoby z demencją typu Alzheimera (Alzheimer’s disease – AD) ce- chuje znacząca liczba błędnych odpowiedzi

(10)

(PAMIĘTAM^–), ale też większa liczba błęd- nych FOK i TOT. Ten wzorzec wykonania za- dań wiąże się z patologią przyśrodkowych części płatów skroniowych, okolic ciemieniowych i czołowych: deficyty pamięci epizodycznej i błędy w przypominaniu nie mogą być kompensowane niepełnosprawnymi mechani- zmami kontrolnymi (Rauchs i wsp. 2007).

Z kolei pacjenci z ograniczoną patologią przy- środkowych części płatów skroniowych, pomimo zaburzeń pamięci epizodycznej, uzyskują zbliżone do grup kontrolnych parametry FOK, chorzy z dysfunkcjami płatów czołowych ma- ją zaś tendencję do doświadczania błędnego poczucia FOK i TOT pomimo zachowanej pa- mięci epizodycznej i semantycznej (Kaszniak i Zak 1996; Wheeler i Buchner 2004).

Wzorzec trudności chorych na schizofrenię jest najbardziej zbliżony do tego opisywanego w przypadku dysfunkcji płatów skroniowych, co koresponduje z omówioną we wstępie hipo- tezą skroniową.

4. Stosunkowo niewielkie ilościowe różnice w poziomie wykonania zadań pomiędzy osobami ze schizofrenią a osobami z grupy kontrolnej można tłumaczyć jako pozytywny efekt leczenia farmakologicznego i innych od- działywań terapeutycznych: obecne możli- wości chorych pozwalają im funkcjonować samodzielnie. Możliwe jednak, że poziom trudności poznawczych czy głębokość zabu- rzeń wglądu mają w analizowanej grupie zróżnicowany charakter; uzyskane tu wyniki należy zatem traktować jako wstępne.

P i ś m i e n n i c t w o

1. Allen HA, Liddle PF, Frith CD. Negative features, retrieval processes and verbal fluency in schizophrenia. Br J Psychiatry 1993; 163: 769-775.

2. Ansell E, Bucks RS. Mnemonic anosognosia in Al- zheimer’s disease: a test of Agnew and Morris (1998). Neuropsychologia 2006; 44: 1095-1102.

3. Bacon E, Danion JM, Kauffmann-Muller F, et al.

Confidence level and feeling of knowing for episodic and semantic memory: an investigation of lora- zepam effects on metamemory. Psychofarmacology (Berl) 1998; 138: 318-325.

4. Bacon E, Danion JM, Kauffmann-Muller F, Bruant A. Consciousness in schizophrenia: a metacognitive approach to semantic memory. Conscio- us Cogn 2001; 10: 473-484.

5. Bilder RM, Reiter G, Bates J, et al. Cognitive deve- lopment in schizophrenia: follow-back from the first episode. J Clin Exp Neuropsychol 2006; 28: 270-282.

6. Bowie ChR, Harvey PD. Schizophrenia from a neu- ropsychiatric perspective. Mount Sinai J Med 2006;

73: 993-998.

7. Caramazza A, Miozzo M. The relation between syn- tactic and phonological knowledge in lexical access:

evidence from the 'tip-of-the-tongue' phenomenon.

Cognition 1997; 64: 309-343.

8. Ferguson GA, Takane Y. Analiza statystyczna w psychologii i pedagogice. PWN, Warszawa 1999.

9. Fernandez-Duque D, Baird J, Posner MI. Executi- ve attention and metacognitive regulation. Conscio- us Cogn 2000; 9: 288-307.

10. Flashman LA, McAllister TW, Andreasen NC, Say- kin AJ. Smaller brain size associated with unaware- ness in patients with schizophrenia. Am J Psychiatry 2000; 157: 1167-1169.

11. Flashman LA, McAllister TW, Saykin AJ, et al. Spe- cific frontal lobe regions correlated with unaware- ness of illness in schizophrenia. J Neuropsychiatry Clin Neurosci 2001; 13: 255-257.

12. Hintze B, Kühn-Dymecka A, Bembenek AM, et al.

Dysfunkcja pamięci operacyjnej u osób chorujących na schizofrenię i ich krewnych pierwszego stopnia.

Psychiatr Pol 2004; 37: 847-860.

13. Hintze B, Bembenek AM, Kühn-Dymecka A, et al.

Dysfunkcja uwagi u osób chorujących na schizofre- nię i ich krewnych pierwszego stopnia. Psychiatr Pol 2004; 37: 861-873.

14. Kaszniak AW, Zak MG. On the neuropsychology of metamemory: contributions from the study of amnesia and dementia. Learn Individ Differences 1996; 8: 355-381.

15. Kurachi M, Suzuki M, Kawasaki Y, et al. Pathoge- nesis of schizophrenia: temporo-frontal two-step hy- pothesis. International Congress Series 2003; 1250:

441-445.

16. Longstaff A. Krótkie wykłady. Neurobiologia. Wy- dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

17. Lysaker P, Dimaggio G, Buck K, et al. Metacogni- tion within narratives of schizophrenia: associations with multiple domains of neurocognition. Schizophr Res 2007; 93: 278-287.

18. Mazurek BM. Zjawisko „mam na końcu języka”

a struktura pamięci. KUL, Lublin 1990 (niepubli- kowana rozprawa doktorska).

19. Mazurek BM, Szepietowska EM. Neuropsycholo- giczna analiza zaburzeń pamięci u pacjentów ze stwardnieniem rozsianym. W: Klimkowski M, He- rzyk A (red.). Neuropsychologia kliniczna. Wybra- ne zagadnienia. Wyd. UMCS, Lublin 1994;

213-236.

20. Morrison AP, Wells A. A comparison of metacogni- tions in patients with hallucinations, delusions, pa- nic disorder, and non-patients controls. Behav Res Ther 2003; 41: 251-256.

21. Morrison A, French P, Wells A. Metacognitive be- liefs across the continuum of psychosis: comparison between patients with psychotic disorders, patients at ultra-high risk and non-patients. Behav Res Ther 2007; 45: 2241-2246.

22. Moritz S, Woodward TS, Chen E. Investigation of metamemory dysfunctions in first-episode schizophrenia. Schizophr Res 2006; 81: 247-252.

23. Moses LJ, Baird JA. Metacognition. W: Wilson A (red.). The MIT Encyclopedia of the Cognitive scien- ce. MIT Press, Cambridge 1999; 533-535.

24. Nelson TO, Narens L. The role of metacognition in problem solving. W: Metcalfe J, Shimamura AP (red.). Metacognition. MIT Press, Cambridge 1994;

207-226.

(11)

25. Pannu JK, Kaszniak AW. Metamemory experi- ments in neurological populations: a review. Neu- ropsychol Rev 2005; 15: 105-130.

26. Radziwillowicz W, Radziwillowicz P. Cognitive functions and subjective appraisal of memory in patients with schizophrenia. Acta Neuropsychol 2006;

4: 48-79.

27. Rauchs G, Piolino P, Mézenge F, et al. Autonoetic consciousness in Alzheimer’s disease: neuropsycho- logical and PET findings using an episodic learning and recognition task. Neurobiol Aging 2007; 28:

1410-1420.

28. Ritsner M, Blumenkrantz H. Predicting domain- specific insight of schizophrenia patients from symp- tomathology, multiple neurocognitive functions, and personality related traits. Psychiatry Res 2007;

149: 59-69.

29. Rybakowski J, Borkowska A. Znaczenie zaburzeń czynności poznawczych w pierwszym epizodzie schizofrenii. W: Jarema M (red.). Pierwszy epizod schizofrenii. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001; 55-73.

30. Sapara A, Cooke M, Fannon D, et al. Prefrontal cor- tex and insight in schizophrenia: a volumetric MRI study. Schizophr Res 2007; 89: 22-34.

31. Schacter DL. Siedem grzechów pamięci. Państwo- wy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2003.

32. Shimamura AP. Toward a cognitive neuroscience of metacognition. Conscious Cogn 2000; 9: 313-323.

33. Souchay C, Bacon E, Danion JM. Metamemory in Schizophrenia: an exploration of the feeling-of-knowing state. J Clin Exp Neur 2006; 28: 828-840.

34. Turken AU, Vuilleumier P, Mathalon DH, et al.

Are impairments of action monitoring and executive control true dissociative dysfunctions in patients with schizophrenia? Am J Psychiatry 2003; 160:

1881-1883.

35. Wells A. Metacognition and worry: a cognitive mo- del of generalized anxiety disorder. Behav Cogn Psy- chotherapy 1995; 23: 301-320.

36. Wheleer ME, Buchner RL. Functional-anatomic cor- relates of remembering and knowing. Neuroimage 2004; 21: 1337-1349.