Metodyka procesu postępowania z ryzykiem korporacji transnarodowych w warunkach destabilizacji

(1)

SŁAWOMIR.WYCIŚLAK

METODYKA PROCESU POSTĘPOWANIA Z RYZYKIEM KORPORACJI TRANSNARODOWYCH

W WARUNKACH DESTABILIZACJI

Wprowadzenie

Wkroczenie w erę destabilizacji1 oraz rosnące znaczenie korporacji transnarodowych jakouczestników stosunków międzynarodowychuzasadniają podjecierozważańdoty

czących postępowania tychpodmiotów z ryzykiem. Co więcej, w zakresieanalizy ry zyka występującego w sferze międzynarodowej trudno doszukać się pożądanego in

strumentarium diagnostycznego. Braki w tym względzie dotyczą również korporacji transnarodowych.

1 O erze destabilizacji: P. Jedynak, J. Teczke, S. Wyciślak, Zarządzanie ryzykiem w przedsiębior

stwach zorientowanych międzynarodowo, Księgarnia Akademicka, Kraków 2001, s. 11.

Stabilność a czynniki ryzyka

Stabilność oznacza, iż w wypadku gdy system jako całość podlega zmianom, pewne własności tego systemu są stałe, niezmienne. Dlatego też wydaje się,iżnie jest zasadne posługiwanie się pojęciem stabilnościw ogóle, a formułująccechę stabilnościjakiegoś systemu należy rozumieć, iż:

-systemjeststabilny względem określonego operatora D na wielkościx, gdy lim TnD(x)= x,n—> oo

- zachodzi przypadek T(x)= x, czylitransformacjanie tworzy żadnego nowego sta nulub zbioru stanów,azatemistniejący stan (lubich zbiór)jest stabilny względem trans formacji T.

Innymisłowy system jest odpornyna zakłócenia.

Przez zakłócenie rozumie się taki czynnik, który powoduje przejście systemu z jednego stanudoinnego. Jest przy tym obojętne, czy czynnik ten (jeśli jest to czynnik

(2)

418 SŁAWOMIR WYCIŚLAK

zewnętrzny) ma charakterplanowy czyteż przypadkowy. Systemynie są stabilne w ogóle, zawsze chodzi ookreślony obszar stabilności2.

2 J. Gościński, Zarys teorii sterowania ekonomicznego, PWN, Warszawa 1977, s. 33.

3 O relacjach ryzyka i niepewności F. H. Knight, Risk, uncertainty and profit, first édition, Hart, Schaffner & Marx, Houghton Mifflin Company, Boston 1921, 15 maja 2008. Dostępny w World Wide Web: http: //www. econlib. org/library/Knight/knRUP. html; W. Grzybowski, Przedsiębiorczość, niepew

ność, zysk, UMCS, Lublin 1995, s. 42; K. Jędralska, Zachowania przedsiębiorstw w sytuacjach nie

pewnych i ryzykownych, „Prace Naukowe”, AE, Katowice 1992, s. 27; K. J. Arrow, Eseje z teorii ryzy

ka, PWN, Warszawa 1979, s. 22.

4 Por. np. M. Haller, Risiko Management - Eckpunkte eines intergrierten Konzepts [w: ] Schriften zur Unternehmensfiihrung, Band 33, Wiesbaden 1986, s. 9-11.

5 Por. np. Ibidem.

6 Użycie pojęcia „metodyka” znajduje uzasadnienie problemowe w metodyce postępowania le

karskiego. Por. S. Wyciślak, Koncepcja rezystencji polskich przedsiębiorstw w warunkach działania na rynku międzynarodowym, AE, Kraków 2003, s. 64-69, 211-213.

Zakłócenie można więc traktować jako czynnik ryzyka.Przy czym doprecyzowania wymaga samo pojęcieryzyka. Ryzyko w stosunku do korporacji transnarodowych po winno być rozumianejako szansai zagrożenie3.

Zarządzanie ryzykiem

W analizach dotyczącychryzyka niejednokrotnie można się doszukać stosowania na rzędziabadawczego zwanego zarządzaniem ryzykiem. Adaptacja tego instrumentu ba dawczego maswoje podłoże historyczne. Zarządzanie ryzykiem jako riskmanagement (rozwinięte szczególnie wUSA) oznacza kształtowanie polityki ryzyka w celu możliwie korzystnego pokrycia ryzyka przez ubezpieczenie oraz obniżkę kosztów związanych z opłacaniem składek ubezpieczeniowychprzez stosowanie środków zapobiegających powstaniu szkody4. Risiko management to koncepcja (rozwinięta przede wszystkim w obszarze niemieckojęzycznym), która zakłada traktowanie ryzyka towarzyszącego procesowidecyzyjnemu w przedsiębiorstwie jakointegralną częśćzarządzania5.

Dodatkowo pojęcie zarządzania w teorii organizacji i zarządzania niedoczekało się precyzyjnej definicji. Właściwie zgodapanuje co do tego, że zarządzaniejest procesem celowym i realizowanym głównie przez uczestników organizacji. Wtakiej sytuacjiuza sadnione wydaje się zastosowanie pojęcia metodyki6.

Metodyka procesu postępowania z ryzykiem

Wramach metodyki procesu postępowania z ryzykiem wyróżnia się następujące etapy:

- diagnoza, - terapia, - profilaktyka.

Na etap diagnozy składająsię czynności identyfikacji i ocenyryzyka.Terapia spro wadza się do ustalenia, czy dokonywać transferu ryzyka, czyteż podejmować ryzyko

(3)

Metodyka procesu postępowaniaz ryzykiem korporacji transnarodowych... 419

wewłasnym zakresie. Faza profilaktyki rozpoczyna siękontrolą,a dopełnianajest dzia łaniami prewencyjnymi.

Proces postępowaniazryzykiem można określić jako ciąg następujących po sobie, częstozależnychdziałań mających na celu rozpoznanie problemu (niedomagania), okre ślenie sposobów jego rozwiązania, wdrożenie rozwiązań, zapewnienietrwałości uzy

skanego stanu przez kontrolę, reagowanie na zmiany wychodzącepozazałożonegrani

ceoraz działania edukacyjne.

Cechy korporacji transnarodowych

Najbardziej specyficzne i ważne dlakorporacji transnarodowych wydają sięnastępują ce cechy:

- Złożoność. Organizacyjna, własnościowa zarządzania. Złożoność organizacyjna i zarządzania odnosi się do łańcuchów tworzenia wartości, w ramach których zwięk sza się stopień zaawansowania technologicznego, pogłębianajest specjalizacjaw reali zowaniu poszczególnych funkcji orazich mniejszych fragmentów. Powoduje todalszą dekompozycję łańcuchów i poszczególnych funkcji. Ich fragmentymuszą być zintegro wane i koordynowanewsystemie korporacyjnym, czylisieci7. Złożoność własnościowa wiążesię natomiast z rozproszonym i niejednokrotnie różnorodnym akcjonariatem. Wy

nika ona również z zaangażowaniawłasnościowego korporacji transnarodowychw in

nych podmiotach, naprzykładdostawcach. Coraz bardziej złożona staje się również eks pansja korporacji transnarodowych, którauwzględnia różne formy zaangażowania, na przykład eksport, licencję, franchising, bezpośrednie inwestycje zagraniczne.

- Efektywność (w skali globalnej). Źródła efektywności mogą być wykorzysty wane w większym stopniuprzez korporacje transnarodowe niż przez przedsiębiorstwa innych klas wielkości. Wynika to z takich cech, jak: geograficzne rozproszenie, spe cjalizacja, arbitrażowanie,uczeniesię. Pożądane jest skonsolidowane podejście do efek

tywności korporacji transnarodowych. Jest tak dlatego, iżfilie korporacji transnarodo wych mogą wykazywać przejściowo straty. Jest to konsekwencjąrozliczeń wewnątrz korporacji (np. stosowanie cen transferowych) lub realizacjiokreślonej strategii firmy (wejście nanowy ryneklub wprowadzenie nowegoproduktu)8.

- Zdolność do integrowania działań rozproszonych geograficznie, wyspecjalizo wanych funkcjonalnie i dostosowanych lokalnie. Korporacje transnarodowe stają się

„integratorem”wyróżniających się zdolności wielu różnych podmiotów. Jestto związa ne z koncentracją przedsiębiorstwa na głównej działalności i zlecaniu wybranych czyn

nościinnym firmom(np. outsourcing)9.

- Arbitraż. Poleganaumiejętności wykorzystywania istniejących na świecie róż

nic w warunkach ekonomicznych, geograficznych, administracyjnych, kulturowych.

7 A. Żorska, Korporacje transnarodowe, PWE, Warszawa 2007, s. 129-130.

8 Ibidem, s. 131.

9 Ibidem, s. 129.

(4)

Największe korzyściprzynosi korporacjomtransnarodowym umiejętne połączenie wy stępujących różnic w celu zmniejszenia kosztów, podobieństw dla wzrostu skali oraz różnorodnościwalorów lokalizacji dla pomnażania wartości. Korporacje transnarodo

we wykorzystująnietylko różnice na poziomie makroekonomicznym,ale także, w co raz większym stopniu, napoziomie sektorów i branż10 11.

10 Ibidem.

11 Ibidem, s. 126-132.

12 Twórcą koncepcji „słabych sygnałów” jest H. I. Ansoff, por. np. H. I. Ansoff, Zarządzanie stra

tegiczne, PWE, Warszawa 1985.

Oprócz wymienionych wyróżnia się następujące cechykorporacji transnarodowych:

suwerenność, rozproszenie, specjalizacja, zdolność integrowania, elastyczność organi zowania, globalna efektywność".

Diagnoza

W fazie rozpoznanianależy zadbać o bieżące monitorowanie słabych sygnałów12. Słabe sygnały to informacje, które oznaczają początek lubzbliżanie się strategicznych zmian (zmian lub załamańdotychczasowychtrendów). Są one najczęściej informacjami słabo ustrukturyzowanymi, pochodzącymiz otoczenia i dotyczącymi sfer często odległychod obszaru bieżącejdziałalności korporacji transnarodowych.

Słabe sygnały powinny byćprzekazywanez takim wyprzedzeniem czasowym, aby możliwe było podjęcie działań wobec sygnalizowanych zdarzeń. Słabesygnały mogą być monitorowane na podstawie następujących grupproblemowych:

- społeczne:groźba eksplozji demograficznej, migracjemiędzynarodowe, terroryzm i przestępczość, postępującaurbanizacja;wzrost krytycyzmu społecznego wobec działa

nia korporacji transnarodowych, wzrost znaczenia zachowań proekologicznych wspołe czeństwie, działalność związków zawodowych i ruchów konsumenckich, tendencjekon sumenckie (np. wzrostświadomości zdrowotnej),

- technologiczne: rozwój technologii internetowych i mobilnych, biotechnologii, nanotechnologii, praca nad genomem, klonowanie,

- ekonomiczne:pogłębianie się różnic rozwojowych,swobodnyprzepływ kapitału i alienacja rynków finansowych od sfery realnej gospodarki, rosnące ceny nośników energii, zwiększająca się potęga ekonomiczna Chinoraz Indii,outsourcing, offshoring.

Słabesygnały to źródłasymptomów, które mogąsię pojawić w działalności korpo racji transnarodowych. Mogą one być skojarzone jako symptomy radykalnych zmian, apostrzegane jako zagrożenie, ale także jako szansa. W fazierozpoznania należy spo rządzić listę zidentyfikowanych szans i zagrożeń.

Następnym krokiem badawczym jest dokonanie rozpoznania wiodących objawów niedomagań koropracji transnarodowych napodstawie słabych sygnałów (symptomów).

Wczęścirozpoznawczej należy także ustalićprzyczyny wystąpienia objawów oraz fazę rozwoju istniejących objawów. Poniższe zestawienie ujmuje przykłady objawów wio dących.

(5)

Metodyka procesu postępowania z ryzykiem korporacjitransnarodowych... 421

W dalszym ciągu czynności diagnostycznychdokonywanejest rozpoznanie:

- makrootoczenia,

- ogólnychuwarunkowań działalności, przyjętych przez kadręzarządzającą przed

siębiorstwa.

Elementy makrootoczenia, któresąźródłem ryzyka dlakorporacji transnarodowych ujęto w tabeli 2.

Ogólne uwarunkowaniadziałalności korporacji transnarodowychdotyczą takich za gadnień, jak cele, strategie, struktura organizacyjna, kultura przedsiębiorstwa.

Formułowane celewykraczają poza kategorie ekonomiczne i dotyczą sferyspołecz nej, środowiska. Do najczęściej stosowanych przez korporacje transnarodowe strategii należą: transnarodowe, międzynarodowe, globalne, wielonarodowe. Strukturę organi

zacyjną cechuje wysoki stopieńzłożoności. Nauwagęzasługuje kultura organizacyjna korporacji transnarodowej. Jest tak dlatego, iż cechy narodowe uzyskują wzmocnienie w warunkachdziałaniaw środowiskumiędzynarodowym.

W kontekście analizy strategicznych uwarunkowań funkcjonowania korporacji transnarodowych należy uwzględnić zagadnienie fuzji i przejęć. Stanowi ono bowiem źródłoryzyka. Wprawdzie czynniki ryzyka,które ujawniają się w trakcie fuzji iprzejęć, mogą być identyfikowane na poziomiesfer funkcjonalnych,jednak respektującporzą

dek przyczynowo-skutkowy, należy o nich wspomnieć w tymmiejscu.

Ważne jest również, aby zidentyfikowaćstrukturęwłasności. Ta bowiem możestwa rzaćprzesłanki do wrogiego przejęcia.

W świetle cech korporacjitransnarodowychistotne znaczenie mają zjawiskadywer- gencyjne i konwergencyjne. Właściwe rozróżnieniemiędzy czynnikami,którepowinny podlegać procesowi dywergencji (różnicowania) lub konwergencji (ujednolicania), sta nowi ważną podstawę rozpoznania ryzyka. Ujednolicaniu w sferze międzynarodowej podlegają miedzy innymi rozwiązania technologiczne, procedury działania, standardy rachunkowości,techniki zarządzania, rynkidóbr i usług„małowrażliwych kulturowo”, marka, gwarancja. Różnicowane sąnatomiast następujące elementy: uwarunkowania społeczne (stosunek do czasu, świadomość narodowa, stosunekdo obcych, sposóbspę dzaniaczasu wolnego, stosunek do środowiska naturalnego), kultura,język, edukacja,

Źródło: Opracowanie własne.

Tabela 1. Objawy wiodące - przykłady

Wyszczególnienie

- strajki

- grupowe zwolnienia - konflikty personalne

- odejście ważnych pracowników - utrata kooperantów

- przestoje produkcji - utrata gwarancji kredytowych - utrata płynności

- spadek rentowności

- fiasko strategii stosowanej na rynkach zagranicznych - zastój biurokratyczny

(6)

prawo, demografia, kwalifikacje zawodowe, uwarunkowaniapłacowe idochodowe, sy

stem polityczny, style podejmowania decyzji, dystrybucja, polityka cenowa.

Tabela2. Wybrane czynniki ryzyka w sferze makrootoczenia

Źródło: Opracowanie własne.

Kolejnym etapem rozpoznania ryzyka jest analiza skupionanawewnętrznych uwa

runkowaniachdziałalności korporacji transnarodowej. Badanie ryzyka w tym zakresie następuje w dużej mierze w obszarach funkcjonalnych.

Analizę obszarów funkcjonalnych powinny rozpoczynać dociekania skupione na finansach,w dalszej kolejności powinny dotyczyć funkcji personalnej, sfery badawczo- -rozwojowej, sfery produkcji, marketingu, a zwieńczeniem rozważańpowinna być sfera logistyki.

W ramachobszarów funkcjonalnychpowinny być zbadane następującespecyficzne dla korporacji transnarodowych elementy:

- finanse - bezpośrednie inwestycje zagraniczne,stopień finansowania na global nym rynkufinansowym,

- skokowy wzrost inflacji - obniżenie tempa wzrostu PKB

- eskalacja poziomu zadłużenia publicznego - skokowy wzrost poziomu bezrobocia - zbyt szybki wzrost deficytu obrotów bieżących - zmiana struktury podziału dochodów budżetowych - skokowa zmiana poziomu stopy procentowej - zmiana poziomu kursu walutowego (dewaluacja) - niekorzystne tendencje w strukturze gospodarki

- niewłaściwe ukształtowanie struktury partii politycznych

- wprowadzenie ustawodawstwa podatkowo-finansowego promującego zasadę redystrybucji dochodów

- niekorzystny wpływ pozaparlamentarnych grup nacisku na zmiany ustawodawstwa - niesprawne funkcjonowanie władzy wykonawczej

- zmiana uprawnień władzy ustawodawczej, wykonawczej - agresywna polityka wspierania krajowych przedsiębiorstw - zmiana uprawnień władzy ustawodawczej, wykonawczej - korupcja

- nacjonalizacja majątku firm zagranicznych - wybuch zamieszek na tle politycznym - wybuch konfliktu zbrojnego

- przejęcie władzy przez ugrupowania ekstremistyczne

- niekorzystne zmiany w postawie społeczeństwa wobec inwestycji zagranicznych - wzrost postaw roszczeniowych wobec elit finansowych

- degeneracja etyki pracy i prowadzenia biznesu - zbyt starc/zbyt młode społeczeństwo - wzrost nastrojów nacjonalistycznych

- niekorzystna ewolucja postaw wobec ochrony środowiska

(7)

Metodyka procesu postępowania zryzykiem korporacji transnarodowych... 423

- personel - uwarunkowaniakulturowe,cechy narodowe pracowników, - B+R- potencjał badawczy, wdrożenia,

- produkcja- stopień usamodzielnieniazakładówprodukcyjnych w poszczegól

nych krajach,

- marketing - marka (reputacja), nowe produkty, stopień dostosowania kanałów dystrybucjido strukturydystrybucji na poszczególnych rynkach,

- logistyka - różnorodne metody transoprtu, wielokrotne przekraczanie granic państwowych, pośrednicy specyficzni dla handlu międzynarodowego, lokalizacjamaga zynów.

Niewątpliwie należy również uwzględnić zasoby informacyjne. W tym zakresie trzeba wziąćprzedewszystkim pod uwagę problematykę zarówno zorganizowania da nych, jaki dostępudo nich13.

13 D. L. Pipkin, Bezpieczeństwo informacji. Ochrona globalnego przedsiębiorstwa, WNT, Warszawa 2002, s. 217 i n.

14 Np. Z. Dworzccki, A. Nowak, S. Umiński, Mapa ryzyka w krajach Europy Środkowo- Wschodniej,

„Transformacja Gospodarki” nr 80, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa- Gdańsk 1996.

Po rozpoznaniu czynników ryzyka powinny być one poddaneocenie. Zasadniczo celem oceny ryzyka jest nadanie ustalonymczynnikom ryzyka cech mierzalnych. Ogól ne wymogi metodologiczne wobec procesuoceny ryzyka to: 1) opracowanie zasad oce

ny, 2) dobórmetod i technik oceny,3)sformułowanie wzorcówoceny.

W zbiorze narzędzi ogólnego stosowania można się posłużyć uniwersalnymi meto

dami analitycznymi(np. metodyrangowania, metody punktacji, metoda badania odchy leń),technikami decyzyjnymi (drzewa decyzyjne, symulacja).

W fazie oceny ryzyka koporacje transnarodowe wykorzystują rankingi i ratingi.

Wśród takich wskaźników można wyróżnić między innymi: indeks korupcji postrze

ganej,rankingkonkurencyjności państw, wskaźnik zaufania do rynku, wskaźnik braku przejrzystości, wskaźnik globalizacji, wskaźnik starzenia się ludności.

W zbiorze narzędzi oceny ryzyka na uwagęzasługująrównież techniki ocenyryzy

ka politycznego,międzyinnymi techniki intuicyjne, doradcze, analityczne. Często wy korzystywanym środkiem oceny są także mapy ryzyka inwestycyjnego.Odniesionedo poszczególnych krajów lub regionów ilustrująna podstawie przyjętych kryteriów ich stan. Stanowią jednocześnie narzędzieporównań wsensieczasowym (tendencje zmian) i przestrzennym. Mapy ryzyka inwestycyjnego dla poszczególnychkrajówsą publiko waneprzez wyspecjalizowane instytucje. Takie publikacje mogąpełnić funkcję wspo

magającą przypodejmowaniu decyzji o zaangażowaniu inwestycyjnym za granicą przez korporacje transnarodowe. Zawierająone między innymi syntetyczne wskaźniki ryzyka inwestycyjnego wposzczególnychkrajach14.

Techniki oceny ryzyka politycznego zmierzają do ustalenia stopnia ryzyka,którego źródłem są decyzje polityczneizmiany w sytuacji państw oraz regionów, które wpływa ją na środowisko biznesu.

Aby sprostać istniejącym wymogom metodologicznym stawianym ocenie ryzyka, należy dokonać wyboru odpowiednich metod i technik tejże oceny. Wstępnie wyróż nionojuż ilościowe i jakościowe narzędzia oceny ryzyka. Ogólnierzecz ujmując, ra

(8)

cjonalizacja doboru metod i technik ryzyka powinna polegać naspełnieniu postulatów ich dostosowania do uprzednio określonych kryteriów oceny i warunków mierzalno- ści badanych cechoraz,jeślito niezbędne, umożliwieniu porównywalności ocen15. Aby sprostać wysuniętemu postulatowi, często niemożna poprzestać nazastosowaniu jednej metodybadawczej. Wskazać trzeba na możliwość i celowość kształtowania metod zło żonych, stanowiących kombinacje metod prostszych (typowych) lubich elementów.

15 Narzędzia te mogą być także różnicowane m. in. przez stopień uniwersalności, zakres zastoso

wania w rozumieniu kompleksowości, źródła pochodzenia i miejsce stosowania.

16 J. K. Solarz, Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego, WSUiB, Warszawa 2005, s. 62.

17 Ibidem, s. 102.

W etapie diagnozy powinno się rozpoznawać symptomy, grupować objawy i defi niowaćniedomagania.

Taki sposób rozumowania przyjął się na przykład w stosunku do diagnozy ryzyka systemowego. Wyróżnia się zatem symptomy (wskaźniki wczesnego ostrzegania) ta kie międzyinnymi jak: wysoka dźwignia finansowagospodarstwdomowych ikorpora

cji transnarodowych, spadekcen akcji i nieruchomości,znacznezmiany tempa inflacji, dużynapływ kapitału, wzrost realnych stóp procentowych16. Ogólnie zjawiska sygna lizowane przez symptomymogą ulegać eskalacji wskutek zjawiska zarażania się. Do zarażania się zdochodzi przez następującetypy kanałówprzenoszenia zaburzeń: kanał powiązańhandlowych, kanał cyklu koniunkturalnego, kanał stadnych zachowań inwe

storów, kanał zachowańwładzy monetarnej.Wskutek tego procesu może dochodzić do kryzysów walutowych,kryzysów finansowych, kryzysów politycznych17.

W wypadku korporacji transnarodowych do kanałówprzenoszenia ryzykamożna zaliczyć kanał finansowy. Chodzi o sytuację, gdy „zakażona” korporacjatransnarodo

wa „zaraża” inne. Za czynnik sprawczy można uznać na przykład niewypłacalność. Ze względu na zakres oddziaływania problemy finansowe jednej korporacji transnarodo

wej wpływają nietylko na pozostałe, ale także na innychuczestników stosunków mię dzynarodowych.

Niewątpliwie duże możliwości identyfikacji niedomagań korporacji transnarodo

wych daje analiza funkcji personalnej. Wten sposób można ustalić patologie organiza

cyjne,które paraliżują funkcjonowanie korporacji transnarodowych.

Terapia

W teorii dotyczącej terapii istnieją następujące możliwości zachowań:

- rezygnacja w wypadku:

a) braku niedomagań lub ich małej istotności (zalecane okresowepowtarzanie diagnozy)

b) kompensacja lub eliminacja niedomagań jest niemożliwa wobec istniejących uwarunkowań realizacyjnych;

- stosowanie terapii:

a) napodstawie posiadanego potencjału

b) przy częściowym lub całkowitym wykorzystaniu funkcji podmiotów zewnę

trznych.

(9)

W stosunku do funkcjonowania korporacji transnarodowych jako uczestnikówsto

sunków międzynarodowych za specyficzny rodzaj działalności służący kompensacji i eliminacji niedomagań wynikających z istniejącego ryzyka należy uznać społeczną odpowiedzialność. W praktyce wiele korporacji transnarodowych zaczęło przejmować funkcje państwaw sytuacjach,gdy zawodzi ono jako dostawca dóbr publicznych18. Wie lekorporacji transnarodowych ustanowiłokodeksy postępowania, które opisują etycz

ne i środowiskowe standardy ich działalności. Co ciekawe, rozszerzyły zakres takich praktyknadostawców ipoddostawców. Wśród25 największych niefinansowychkorpo racji transnarodowych (według UNCTAD, dane z 2004 roku) najczęstszymi działania mi w zakresiespołecznej odpowiedzialności były: zarządzanie środowiskowe, działania narzecz zapewnienia standardów zdrowia, bezpieczeństwa i ochrony środowiska.Wie le korporacji transnarodowych podkreślało również akcjecharytatywne i filantropijne.

Trzecią najczęściej podejmowaną działalnością był rozwój produktów i usług zoriento wanych społecznie19.

G. Scherer, G. Palazzo, D. Baumann, Global Rules and Private Actors: Toward a New Role of the Transnational Corporation in Global Governance, „Business Ethics Quarterly” 16, Issue 4, s. 508.

19 D. A. Rondinelli, Globalization of Sustainable Development: Principles and Practices in Transnational Corporations, Duke University, Special Issue, vol. 15, no. 1, s. 7.

211 G. Scherer, G. Palazzo, D. Baumann, Global Rules..., op. cit., s. 507.

Idea społecznej odpowiedzialności jest również urzeczywistniana przez następujące formy działalności:przeznaczenieczęści wpływówze sprzedaży określonego produktu na cele użyteczne społecznie czy też kampanie mające na celu zmianę postaw społecznych.

Korporacjetransnarodowe angażują się również wdziałalność polegającąna two rzeniu przepisów napoziomie branżowym.Wramach partnerstwa publiczno-prawnego współpracują one z organizacjamipozarządowymi (ang. non-governmental organisa tions) w celu identyfikacji i rozwiązywaniaproblemów wróżnych sferach życia pub

licznego20.

Społeczna odpowiedzialnośćoznaczazatem przejmowanie przez korporacjetrans

narodowe ryzyka, które pojawia się w dalszym otoczeniu przedsiębiorstwa.

Działania z zakresupublic relations sąrównież częstowykorzystywane w przypad

ku powstawania sytuacji kryzysowych. Public relations mają zapobiec utracie reputa

cji przez korporację transnarodową w razie nagłośnieniaprzez media przypadkówpoja wieniasię wadliwychproduktów,nieetycznych działań zarządu,stosowanianieuczciwej konkurencjiitd.

W fazie kompensacji i elimiancji niedomagań, na poziomieobszarów funkcjonal nych,bogate instrumentariumoferuje sfera finansów. Należą do niego:techniki finanso

wania handluzagranicznego(akcept bankowy, bankowe dyskonto weksli, faktoring, for faiting), techniki transferu środków finansowych(wypłata dywidend, opłaty licencyjne i usługi menedżerskie, ceny transferowe, manipulowanie terminami płatności, pożycz ki fasadowe, przymusowe reinwestycje). Ważną rolę odgrywają kontrakty terminowe, takiejak: futures,forward, opcje, swap. Umożliwiają one zabezpieczenie przed waha niami kursuwalutowego, stópprocentowychczy też censurowców. Ciekawe, że korpo racjetransnarodowecoraz częściejpodejmują spekulacje przy zastosowaniu kontraktów terminowych. Taka sytuacja miałamiejsce w przypadku General Electrics.

(10)

cjonalizacja doboru metod itechnik ryzykapowinna polegać na spełnieniu postulatów ich dostosowania do uprzednio określonych kryteriów oceny i warunków mierzalno- ści badanych cechoraz,jeśli to niezbędne, umożliwieniu porównywalności ocen15.Aby sprostać wysuniętemu postulatowi, częstoniemożna poprzestać na zastosowaniu jednej metody badawczej. Wskazaćtrzeba na możliwość i celowość kształtowania metod zło żonych, stanowiącychkombinacje metod prostszych (typowych) lub ich elementów.

15 Narzędzia te mogą być także różnicowane m. in. przez stopień uniwersalności, zakres zastoso

wania w rozumieniu kompleksowości, źródła pochodzenia i miejsce stosowania.

16 J. K. Solarz, Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego, WSUiB, Warszawa 2005, s. 62.

17 Ibidem, s. 102.

W etapie diagnozy powinno się rozpoznawać symptomy, grupować objawy i defi niować niedomagania.

Taki sposób rozumowania przyjął się na przykład w stosunku do diagnozyryzyka systemowego. Wyróżnia się zatem symptomy (wskaźniki wczesnego ostrzegania) ta kie między innymi jak: wysoka dźwignia finansowagospodarstw domowychikorpora cji transnarodowych, spadekcenakcji inieruchomości, znacznezmianytempa inflacji, dużynapływ kapitału, wzrost realnych stóp procentowych16. Ogólnie zjawiska sygna lizowane przez symptomymogą ulegać eskalacji wskutek zjawiskazarażania się. Do zarażania się zdochodzi przez następujące typy kanałówprzenoszenia zaburzeń: kanał powiązańhandlowych, kanał cyklu koniunkturalnego, kanał stadnychzachowań inwe

storów,kanał zachowańwładzy monetarnej. Wskutek tego procesu może dochodzić do kryzysów walutowych,kryzysów finansowych,kryzysów politycznych17.

W wypadku korporacji transnarodowych do kanałówprzenoszenia ryzyka można zaliczyć kanał finansowy. Chodzi o sytuację, gdy „zakażona” korporacja transnarodo

wa „zaraża”inne. Zaczynnik sprawczy możnauznać na przykładniewypłacalność. Ze względu na zakres oddziaływaniaproblemy finansowe jednej korporacji transnarodo

wej wpływają nie tylko na pozostałe, ale także na innych uczestników stosunkówmię dzynarodowych.

Niewątpliwie duże możliwości identyfikacji niedomagań korporacji transnarodo

wych daje analiza funkcji personalnej. Wten sposób można ustalić patologieorganiza cyjne,które paraliżują funkcjonowanie korporacji transnarodowych.

Terapia

W teorii dotyczącej terapiiistniejąnastępujące możliwości zachowań:

- rezygnacjawwypadku:

a) braku niedomagań lub ich małej istotności (zalecane okresowe powtarzanie diagnozy)

b) kompensacja lub eliminacja niedomagań jest niemożliwa wobec istniejących uwarunkowań realizacyjnych;

- stosowanie terapii:

a) napodstawie posiadanego potencjału

b) przy częściowym lub całkowitym wykorzystaniu funkcji podmiotów zewnę trznych.

(11)

Metodykaprocesu postępowania zryzykiem korporacji transnarodowych... 425

Wstosunku do funkcjonowania korporacji transnarodowych jako uczestnikówsto

sunków międzynarodowych za specyficzny rodzaj działalności służący kompensacji i eliminacji niedomagań wynikających z istniejącego ryzyka należy uznać społeczną odpowiedzialność. Wpraktycewiele korporacji transnarodowych zaczęłoprzejmować funkcje państwa wsytuacjach,gdyzawodziono jako dostawca dóbrpublicznych18. Wie lekorporacji transnarodowych ustanowiło kodeksy postępowania, które opisują etycz

ne i środowiskowe standardy ich działalności. Co ciekawe, rozszerzyły zakres takich praktyknadostawcówi poddostawców. Wśród25 największych niefinansowychkorpo racji transnarodowych (wedługUNCTAD, dane z 2004roku) najczęstszymi działania mi w zakresiespołecznej odpowiedzialności były: zarządzanie środowiskowe,działania narzecz zapewnieniastandardów zdrowia, bezpieczeństwa i ochronyśrodowiska. Wie le korporacji transnarodowych podkreślało równieżakcjecharytatywne i filantropijne.

Trzecią najczęściej podejmowanądziałalnością był rozwój produktów i usług zoriento wanych społecznie19.

18 G. Scherer, G. Palazzo, D. Baumann, Global Rules and Private Actors: Toward a New Role of the Transnational Corporation in Global Governance, „Business Ethics Quarterly” 16, Issue 4, s. 508.

19 D. A. Rondinelli, Globalization of Sustainable Development: Principles and Practices in Transnational Corporations, Duke University, Special Issue, vol. 15, no. 1, s. 7.

20 G. Scherer, G. Palazzo, D. Baumann, Global Rules..., op. cit., s. 507.

Idea społecznej odpowiedzialności jest również urzeczywistniana przez następujące formy działalności: przeznaczenie części wpływów ze sprzedaży określonegoproduktuna cele użyteczne społecznie czy też kampanie mające na celu zmianę postaw społecznych.

Korporacje transnarodowe angażują się równieżwdziałalność polegającąna two

rzeniu przepisów napoziomie branżowym. W ramachpartnerstwa publiczno-prawnego współpracują one z organizacjami pozarządowymi (ang. non-governmental organisa

tions') w celu identyfikacji i rozwiązywaniaproblemóww różnych sferach życiapub

licznego20.

Społecznaodpowiedzialność oznacza zatemprzejmowanie przez korporacjetrans

narodowe ryzyka, które pojawia się w dalszym otoczeniu przedsiębiorstwa.

Działaniazzakresupublicrelationssą również częstowykorzystywanew przypad ku powstawania sytuacji kryzysowych. Public relations mają zapobiec utracie reputa cji przezkorporacjętransnarodową w razie nagłośnienia przez media przypadków poja wienia się wadliwych produktów, nieetycznych działań zarządu, stosowania nieuczciwej konkurencji itd.

W fazie kompensacji i elimiancji niedomagań, na poziomie obszarów funkcjonal nych,bogateinstrumentariumoferujesferafinansów. Należą doniego:techniki finanso

waniahandlu zagranicznego(akcept bankowy, bankowe dyskontoweksli,faktoring, for faiting), techniki transferuśrodków finansowych(wypłata dywidend, opłaty licencyjne i usługi menedżerskie, ceny transferowe, manipulowanie terminami płatności,pożycz

ki fasadowe, przymusowe reinwestycje). Ważną rolę odgrywają kontraktyterminowe, takiejak: futures,forward, opcje, swap. Umożliwiają one zabezpieczenie przed waha niamikursu walutowego, stóp procentowych czy też censurowców. Ciekawe, że korpo racje transnarodowe coraz częściejpodejmują spekulacje przy zastosowaniu kontraktów terminowych. Taka sytuacja miałamiejsce w przypadku General Electrics.

(12)

W zakresiefunkcji personalnej w ramach zabiegóweliminacji ryzyka niejednokrot

nie stosuje się zwolnienia. W zakresie kompensacji ryzyka wykonywane są przesunię

cia na stanowiskach pracy między poszczególnymi filiami korporacji transnarodowych, wykorzystywanesą również programy motywacyjne. W wypadku działań marketingo wych opróczwspomnianej działalności PRwykorzystuje się kanałykontraktowe w dys trybucjina przykład zrzeszenie,komis,kontraktację,yo/wt ventures,leasing, franchising, patronat, sprzedaż produktów pod obcą marką, porozumienia cenowe. Naturalniew sfe

rze logistyki podstawowe znaczenie weliminacji i kompensacji ryzyka będą miały usłu giubezpieczeniowe.

Profilaktyka

Profilaktyka tozespół działań zmierzających do zapobiegania wystąpieniu niedomagań.

Do sfery działań profilaktycznychzalicza się kontrolę, a także edukację.

Kontrola dokonywana jest w stosunku do wcześniej przyjętych granic dopuszczal ności ryzyka. Kontrolii stałej obserwacji podlega zatemewolucja ryzyka. System kon

trolipowinien być szczególnie wrażliwy na te odchylenia od ustalonych granic, które mają skokowy charakter. Uruchamiany przeznie mechanizm wzmocnienia prowadzi do eskalacji ryzyka.

Naturalnie, pojmująckorporacje transnarodowe jako uczestników stosunków mię dzynarodowych, ważnąrolę w zakresie profilaktyki należy przypisać wzmiankowanej już wcześniej społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa. Korporacje transnaro

dowe, przejmując nasiebie dostarczaniedóbrpublicznych, zapobiegająwystępowaniu czynników ryzyka w sferze międzynarodowej.

Niewątpliwie różnorodnychinstrumentów służącychkontroli dostarcza sferafinan sów. Należy wtym względzie wymienić wskaźniki: płynności, zadłużenia, rentowno

ści. Funkcja personalna odgrywa ważnąrolę w stosunkudoetapu profilaktyki,gdyż to w jej ramach mogą być zapewnione warunki do edukacji. W ramach realizacji funk cji personalnej należy uwzględnić: selekcje personelu, jegoaktywizowanie, ocenę i do

skonalenie. Konsekwencją wypełniania funkcji personalnej powinno być powstawanie w potrzebnym zakresie luki informacyjnej i jejzaspokajanie. Wwypadku sfery B+R na leży porównać nakłady nabadania zliczbą wdrożeń. Jeśli chodzi oprodukcję, tojed nymz głównych parametrów oceny będzie jakość, w stosunku do marketingu-relacja:

poniesionenakłady do udziałówrynkowych lub świadomości marki, w wypadku logi styki takie wyróżniki,jakna przykład terminowość, kompletność dostaw,czas realiza

cji zamówień.

Zmiany wychodzące poza wyznaczone granice dopuszczalności ryzyka powinny spotkać się zodpowiednią reakcjąprzedsiębiorstwa zorientowanegomiędzynarodowo.

Reakcja tamoże obejmować:

- utrzymanie status quo, - działaniakorygujące,

- zmiany granic dopuszczalności ryzyka.

Warunkiem skuteczności działań kontrolnychjest zapewnienie odpowiedniej edu kacji.

(13)

ABSTRACT

Methods of the process ofrisk limitation within multinationals in the era of destabilization

Taking into account shortages within the methods of risk limitation dedicated to multinationals, and more general actors in international relations, the author attempted to create the methodics of the process of risk limitations.

In the initial part of the article, the definition of stability is discussed. There arc also high

lighted shortages of risk management from the methodological point of view. The methodics the process of risk limitation of multinationals embraces following phases: diagnosis, therapy and prevention. The detection of weak signals, and grouping these weak signals is the first part of diagnosis. The second part of diagnosis concerning on strategy, structure and functional areas of multinationals. The analysis of the role of Corporate Social Responsibility, Public Relations is an interesting aspect of the phase of therapy. The phase of prevention encompasses: control as well as education.