«Roma communis nostra patria est» (D. 50.1.33), czy może «Europa communis nostra patria est»?

Bronisław Sitek

«Roma communis nostra patria est»

(D. 50.1.33), czy może «Europa

communis nostra patria est»?

Studia Prawnoustrojowe nr 12, 219-229

2010

B r o n isła w S ite k

U n iw e r s y te t W a rm iń s k o - M a z u rs k i w O lsz ty n ie

R om a com m unis n ostra p a tr ia est (D. 50.1.33)

czy może E u ropa com m unis n ostra p a tr ia e s t?

W p ro w a d zen ie

M o d e s ty n , j e d e n z p ó ź n o k la s y c z n y c h p r a w n ik ó w r z y m s k ic h , n a p is a ł: R o m a c o m m u n is n o s tr a p a tr ia e s t1. N ie w ia d o m o , czy j e s t o n a u to r e m teg o s fo rm u ło w a n ia , czy te ż j e s k ą d ś zap o ży czy ł. S z u k a n ie o d p o w ie d z i n a to p y t a ­ n ie j e s t p r z e d m io te m n in ie js z e g o o p r a c o w a n ia . P o d s ta w o w y k ie r u n e k p o s z u ­ k iw a ń r o z w ią z a n ia te g o p r o b le m u u m o ż liw i a n a liz a k o n t e k s t u je g o u m ie js c o ­ w ie n ia w D ig e s ta c h .

N ie j e s t je d n a k m o ż liw e p r z e p r o w a d z e n ie a n a liz y źró d ło w ej b e z w s tę p n e ­ go z d e fin io w a n ia z n a c z e n ia w y p o w ie d z i M o d e s ty n a . A p ie rw s z e i p o d sta w o w e z n a c z e n ie , ja k ie n a s u w a się w ś w ie tle z a s a d y lite r a ln e j i n te r p r e ta c ji te k s tó w p ra w n ic z y c h , w s k a z u je n a d w a is to tn e e le m e n ty . P ie r w s z y z n ic h to u to ż s a ­ m ie n ie m i a s t a R z y m z I m p e r iu m R z y m sk im . T y m s a m y m t e r m i n „R zy m ” n a b r a ł z n a c z e n ia sy m b o liczn eg o , u o s a b ia ją c e g o p a ń s tw o , a n ie ty lk o je d n o z m ia s t im p e riu m . D ru g i e le m e n t to p o w s z e c h n a a k c e p ta c ja te r y to r iu m z n a j­ d u ją c e g o się p o d w ła d z ą r z y m s k ą ja k o w sp ó ln e j ojczyzny.

T a k a in t e r p r e t a c j a p rz y to c z o n e j pow yżej w y p o w ied zi M o d e s ty n a p r o w a ­ d zi to k ro z u m o w a n ia w k i e r u n k u w sp ó łc z e sn e j in te g r a c ji e u ro p e js k ie j, jej w z lo tó w i u p a d k ó w . I ch o c iaż n in ie js z e o p ra c o w a n ie n ie m a n a c e lu w y k a z a ­ n i a k o n ty n u a c ji m y ś li czy in s ty tu c ji rz y m s k ic h , to je d n a k tr u d n o n ie z a u w a ­ żyć lic z n y c h p o d o b ie ń stw , a ta k ż e i ró ż n ic is tn ie ją c y c h p o m ię d z y in te g r a c ją rz y m s k ą a e u ro p e js k ą . To z k o le i p ozw oli n a w s k a z a n ie e w e n tu a ln y c h b łę ­ dów, k tó ry c h w in n a u n ik a ć U n ia E u r o p e js k a , w ie d z io n a p r z y k ła d e m p o tk n ię ć p o p e łn io n y c h p rz e z w ła d c ó w a n ty c z n e g o R z y m u2.

1 Mod. l. sing. d e m a n u m is s io n ib u s (D. 50.1.33).

2 N a leż y p o d k re ślić, że w lite r a tu r z e ro m a n isty c zn e j b a rd zo rz ad k o p o d ejm o w an e s ą próby p o ró w n a n ia U n ii E u ro p ejsk iej i a n ty c zn e g o R zym u. Z res ztą, począw szy od t r a k t a t u z M a­ a s tr ic h t, p rogram ow o o d rz u c a się w szelk ie p o w ią z a n ia U n ii E u ro p ejsk iej z p ra w e m rz y m sk im ,

1. W zloty i u p a d k i in te g r a c ji e u ro p ejsk iej

N ie w ie lu p a m ię ta s p ó r s p r z e d k ilk u la t, j a k i ro z g o rz a ł w okół T r a k t a t u u s ta n a w ia ją c e g o K o n s ty tu c ję d la E u ro p y . J e g o i s t o t ą b y ła p ro p o z y c ja z a ­ m ie s z c z e n ia w te k ś c ie p r e a m b u ły o d n ie s ie n ia do k u l t u r y s ta r o ż y tn y c h G re ­ k ó w i R z y m ia n o ra z R e w o lu c ji F r a n c u s k ie j p r z y c a łk o w ity m p o m in ię c iu w a r ­ to śc i c h r z e ś c ija ń s k ic h , n a k tó r y c h to k u l t u r a e u r o p e js k a z o s ta ła z b u d o w a n a . T a k ie s ta n o w is k o w y w o łało p r o te s t rz ą d ó w ty c h k ra jó w , w k tó r y c h tr a d y c ja c h r z e ś c ija ń s k a n a d a l j e s t s iln a , m .in . P o ls k i, I r la n d ii, W ło ch czy H is z p a n ii. Z k o le i o d n ie s ie n ie do w a rto ś c i c h rz e ś c ija ń s k ic h , a ta k ż e do p r a w a r z y m s k ie ­ go i filozofii g re c k ie j b y ło k o n te s to w a n e w p a ń s tw a c h la ic k ic h , a w ięc w e F r a n c ji, B e lg ii czy D a n ii. W k r a ja c h ty c h p o w o ły w an o się n a p o tr z e b ę o c h ro ­ n y ta k ic h w a rto ś c i, j a k to le r a n c ja , św ie ck o ść p a ń s tw a , p r a w o rz ą d n o ś ć o ra z n a k o n ie c z n o ść o tw a r c ia się E u r o p y n a n o w e p a ń s tw a , k u ltu r o w o , a z w ła s z ­ cza re lig ijn ie o d m ie n n e , j a k n p . T u rc ja czy T u n e z ja . W k o n s e k w e n c ji w p r e ­ a m b u le p rz y ję to z a p is o n a s tę p u ją c e j tre ś c i: „ In s p iro w a n i k u ltu ro w y m , r e l i ­ g ijn y m i h u m a n is ty c z n y m d z ie d z ic tw e m E u ro p y ...”3. W te k ś c ie ty m ty lk o p o ś re d n io z n a jd u je się o d n ie s ie n ie do w a rto ś c i tra d y c y jn y c h , p o w sz e c h n ie a k c e p to w a ln y c h , ch o c iaż n ie z a w sz e t a k s a m o ro z u m ia n y c h p rz e z w s z y s tk ic h , j a k n p . p r a w a c z ło w ie k a , w o ln o ść, d e m o k ra c ja , ró w n o ść czy p a ń s tw o p ra w a . O s ta te c z n ie t r a k t a t n ie w sz e d ł w życie. P o m im o dość lib e r a ln y c h zap isó w , n ie z o s ta ł z a a k c e p to w a n y p rz e z s p o łe c z e ń s tw a w ła ś n ie n a jb a rd z ie j z la ic y z o w an e , tj. f r a n c u s k ie i h o le n d e rs k ie .

S p ó r d o ty c z ą c y o k r e ś le n ia i a k c e p ta c ji p o d s ta w o w y c h w a rto ś c i n a ro d ó w U n ii E u ro p e js k ie j w s k a z u je n a tr u d n o ś c i i m a n k a m e n ty in te g r a c ji e u ro p e j­ sk iej w c ią g u o s ta tn ic h la t. W a rto z a te m p rz y p o m n ie ć g łó w n e cele in te g r a c ji e u ro p e js k ie j o k re ś lo n e w p ie rw s z y c h t r a k t a t a c h z a ło ż y c ie ls k ich . I ta k , w p r e ­ a m b u le do T r a k t a t u z 1957 r. u s ta n a w ia ją c e g o E u r o p e js k ą W sp ó ln o tę G o sp o ­ d a r c z ą z a p is a n o , że jej c e le m j e s t z a c ie ś n ie n ie z w ią z k ó w m ię d z y p a ń s tw a m i c z ło n k o w sk im i. P o d s ta w o w y m i i n s t r u m e n t a m i do o s ią g n ię c ia te g o c e lu m ia ł by ć p o s tę p g o sp o d a rc z y i społeczny, z n ie s ie n ie w s z e lk ic h b a r i e r d z ie lą c y c h E u ro p ę , z w ła sz c z a g r a n ic p o lity c z n y c h i g o sp o d a rc z y c h . S k u tk a m i ty c h d z ia ­ ła ń m ia ła b y ć p o p r a w a w a r u n k ó w ż y cia i p ra c y , z n iw e lo w a n ie is tn ie ją c y c h ró ż n ic w ro z w o ju g o sp o d a rc z y m p o sz c z e g ó ln y c h re g io n ó w4. J u ż w ó w czas m ó ­ w io n o o w s p ó ln e j p o lity c e h a n d lo w e j i p o tr z e b ie z n i e s i e n i a o g r a n ic z e ń

podobnie j a k i z sy s te m em w a rto śc i c h rze śc ija ń sk ich . N iem n iej je d n a k m o żn a w s k az ać k ilk a ob szarów p o d o b ie ń stw a i różnić pom iędzy obu tw o ra m i p olitycznym i. B a d a n ia ta k ie o tw ie ra ją now e m ożliw ości b a d aw cz e d la ro m an istó w , a le n ie tylko, w z a k re s ie p ra w a p u blicznego i to n a p o g ra n ic zu z politologią.

3 T ek st p o lsk i po d aję z a Z.M. D oliw a-K lepacki, Integracja Europejska. Łącznie z uczestnic­ twem Polski w UE i Konstytucją dla Europy, B iały sto k 2005, s. 1057.

4 O re g io n a liz m ie w E u ro p ie zob. H . S k orow ski, Europa Regionu. Regionalizm jako kate­ goria aksjologiczna, W a rsz a w a 1 9 9 8 -1 9 9 9 , s. 146 i n.

w h a n d l u m ię d z y n a ro d o w y m . P r e a m b u ła o te j sa m e j tr e ś c i z n a la z ła się ró w ­ n ie ż w d r u g im T r a k ta c ie R z y m s k im , tj. w T r a k ta c ie u s ta n a w ia ją c y m E u r o ­ p e js k ą W sp ó ln o tę E n e r g ii A to m o w ej5.

T a p o b ie ż n a a n a liz a z a p is ó w p o s ta n o w ie ń tr a k ta to w y c h p o k a z u je , że z a ­ m ia r e m tw ó rc ó w in te g r a c ji e u ro p e js k ie j n ie by ło tw o rz e n ie w s p ó ln o ty p o li­ ty c z n e j czy św ia to p o g lą d o w e j, lecz ty lk o g o sp o d a rc z e j. Z m ia n a d o k o n a ła się w T r a k ta c ie z 1992 r. o U n ii E u ro p e js k ie j - ob o k p o trz e b y p o g łę b ia n ia i n t e ­ g ra c ji g o sp o d a rc z e j, z w ła s z c z a w p ro w a d z e n ia u n ii w a lu to w e j i g o sp o d a rc z e j, p o ja w ił się n o w y w ą te k p o w ią z a n y z n a d b u d o w ą id e o lo g ic z n ą p rz y sz łe j E u r o ­ p y6. W s k a z a n o w ó w czas n a p rz y w ią z a n ie do z a s a d w o ln o ści, d e m o k ra c ji, p o s z a n o w a n ia p r a w c z ło w ie k a i p o d s ta w o w y c h w o ln o śc i o ra z p a ń s tw a p r a w ­ n e g o ja k o n a g łó w n e w a rto ś c i, n a k tó ry c h w in n a b yć b u d o w a n a p rz y s z ła U n ia E u ro p e js k a . S tą d w p r e a m b u le do K a r ty P r a w P o d s ta w o w y c h z 2 0 0 0 r.7

u tr z y m a n o k a n o n w a rto ś c i w s k a z a n y c h w t r a k t a c i e z 1992 r.

O d g ó rn e n a r z u c e n ie s y s te m u w a r to ś c i s p ra w iło , że n a f ir m a m e n c ie e u r o ­ p e js k im p o ja w iły się rysy. W y m ie n io n e t a m w a rto ś c i n ie s ta n o w iły b o w iem w y c z e rp u ją c e g o s y s te m u w a rto ś c i w y z n a w a n y c h w E u ro p ie , a z c a łą p e w n o ­ ś c ią n ie b y ły sp ó jn e z w a r to ś c ia m i c h rz e ś c ija ń s k im i, tr a d y c ją r o m a n is ty c z n ą o ra z z z a ło ż e n ia m i filozofii g re c k ie j.

K o n flik t id e o lo g ic z n y z ro d z o n y n a tle o d m ie n n y c h s y s te m ó w a k sjo lo g ic z ­ n y c h s p ra w ił, że p o w s ta ły lic z n e u g r u p o w a n ia , a n a w e t p a r t i e p o lity c z n e n e g u ją c e in te g r a c ję e u r o p e js k ą . I t a k , w W ielk iej B r y ta n ia z n a c z ą c ą s iłą p o lity c z n ą j e s t P a r t i a N ie p o d le g ło śc i Z jed n o czo n eg o K ró le s tw a , w P o lsc e do e u ro s c e p ty c z n y c h p a r t i i n a le ż y zaliczy ć L ig ę P o ls k ic h R o d z in i U n ię P o lity k i R e a ln e j. W s a m y m P a r la m e n c ie E u r o p e js k im fu n k c jo n u ją d w ie fra k c je e u r o ­ scep ty k ó w , tj. E u ro p e js c y K o n s e r w a ty ś c i i R e fo rm a to rz y o ra z E u r o p a W o ln o ­ ści i D e m o k ra c ji. O rg a n iz a c je e u ro s c e p ty c z n e , p o za n e g o w a n ie m sa m e g o i s t ­ n ie n ia U n ii E u ro p e js k ie j, k r y ty k u ją p rz e d e w s z y s tk im n a d m ie r n y so c ja liz m i n ie c h ę ć do c h r z e ś c ija ń s tw a , czyli s y s te m u w a rto ś c i tr a d y c y jn y c h8.

N a tle s p o ru w okół k s z t a ł t u in te g r a c ji e u ro p e js k ie j o ra z je j c e lu ro d z i się p y ta n ie o p rz y sz ło ść zjed n o cz o n ej E u ro p y . P rz e d m io te m n in ie js z e g o o p ra c o ­ w a n ia n ie j e s t je d n a k fu tu ro lo g ic z n a w iz ja E u ro p y , lecz w s k a z a n ie n a błędy, k tó r e m o g ą w p rz y sz ło śc i s k u tk o w a ć z n iw e c z e n ie m d z ie ła p o d ję te g o p rz e z ojcó w -zało ży cieli zjed n o czo n ej E u ro p y . N ie b e z z n a c z e n ia j e s t f a k t, iż id e a t a w y ro s ła w n u r c ie w a rto ś c i c h rz e ś c ija ń s k ic h .

5 T ek st p re a m b u ły w ję z y k u p o lsk im zob. [online] <w w w .eu ro p a.eu >, do stęp : 5 czerw ca 2010.

6 W ięcej o p rz e m ia n a c h w in te g ra c ji eu ro p ejsk iej zob. G. D al F e rro , S. F o n ta n a , M.V. N o­ d a ri, Le regioni del Nord-Est. Societa, economia e ambiente, P a d o v a 1990, s. 81 i n.

7 T reść K a r ty zob. A. B a ła b a n , Ochrona praw człowieka. Wprowadzenie oraz wybrane teksty źródłowe, G orzów W ielkopolski 2003, s. 76 i n.

8 W ięcej n a te m a t d y sk u sji n a d sy stem em w a rto ści eu ro p ejsk ich zob. Europa Wspólnych Wartości. Chrześcijańskie inspiracje w budowaniu zjednoczonej Europy, red. S. Z ięba, L u b lin 2004.

2. In te r p r e ta c ja te k s tu M o d e sty n a (D. 50.1.33)

I n te r p r e ta c ję p rz e d m io to w e g o t e k s t u M o d e s ty n a p r z e p r o w a d z ił F. C a sa - v o la 9. W e d łu g te g o w ło sk ie g o r o m a n is ty u rb s R o m a s t a ł a się id e ą p a ń s tw a ż y ją c ą w u m y śle całego sp o łe c z e ń stw a ju ż w połow ie II w ie k u po C hr. Id e a ta m u s ia ła się ścierać z in n ą w ów czas fu n k c jo n u ją c a id e ą p rin c e p s p a te r p a tr ia e est.

Callist. Libro (D. 48.22.18 pr.): Relegatus m orari non potest Romae, etsi id senten- tia com prehensum non est, quia com m unis p a tria est: neque in ea civitate, in qua m oratur princeps vel per quam transit, iis enim solis p erm issu m est principem intueri, qui R o m a m ingredi possunt, quia princeps p a ter patriae est.

W e d łu g t e k s t u K a ll i s t r a t u s a , s k a z a n y n a w y g n a n ie n ie m ó g ł z a m ie s z k i­ w a ć w R z y m ie n a w e t w ó w czas, g d y w y ro k n ie z a w ie r a ł ta k ie g o z a k a z u . K a r a w y g n a n ia o b e jm o w a ła z a k a z z a m ie s z k iw a n ia p rz e z s k a z a n e g o w m ia s ta c h , w k tó ry c h c e s a rz p rz e b y w a ł lu b p rz e z k tó r e ty lk o p rz e je ż d ż a ł. W ty c h m ie j­ sc o w o ściach m o g li p rz e b y w a ć je d y n ie ci, k tó r z y m ie li p ra w o w e jśc ia do R z y ­ m u . R a c ją ta k ie j re g u la c ji p ra w n e j b y ł f a k t u z n a w a n ia c e s a r z a z a ojca ojczy­ zny. Z a ło ż e n ia filo zo ficzn e, w e d łu g k tó r y c h c e s a rz j e s t o jcem o jczy zn y i ty m s a m y m u o s a b ia p a ń s tw o , m ia ły w p ły w n a k o n k r e tn e ro z s trz y g n ię c ia n a p o lu p r a w a k a r n e g o 10. K a r a w y g n a n ia z a w ie r a ła z a te m n a k a z o p u s z c z e n ia p a ń ­ s tw a , a w ięc R z y m u i ty c h m ie jsc , w k tó r y c h p rz e b y w a ł c e s a rz r e p r e z e n t u j ą ­ cy p a ń s tw o 11.

T e k s t M o d e s ty n a n a b ie r a je s z c z e g łęb szeg o s e n s u w ś w ie tle w ie lo k u ltu ro - w ości s p o łe c z e ń s tw a rz y m sk ie g o . K a ż d a p ro w in c ja z a c h o w y w a ła w ła s n e n o r ­ m y re lig ijn e , zw y cza je, ję z y k , a n a w e t w ła s n e w ła d z e lo k a ln e 12. W o g r a n i ­ cz o n y m z a k r e s ie f u n k c jo n o w a ł ró w n ie ż w y m ia r s p ra w ie d liw o ś c i, z a k tó r y o d p o w ia d a ły m ie jsc o w e o r g a n y w ła d z y . J e d y n ie s p r a w y w a ż n ie js z e r o z ­ s tr z y g a li n a m ie s tn ic y p r o w in c ji13. A ż do 2 1 2 r., tj. do w y d a n ia e d y k tu A n to ­ n i u s z a K a r a k a l i , o b y w a te ls tw o r z y m s k ie b y ło p r z y w ile je m p o ż ą d a n y m p rz e z w ie lu .

9 F. C asav o la, Il concetto di “Urbs Roma": Giuristi e imperatori Romani, „Labeo” 38 (1992), s. 20-29.

10 W ty m o k re sie b a rd zo d a le k o b ył p o su n ię ty p roces ro m an iza c ji. Zob. K. C h ris t, Ge­ schichte der römischen Kaiserzeit. Von August bis zu Konstantin, M ü n c h e n 1991, s. 457 i n.

11 M.P. B a cc ari, Cittadini popoli e comunione nella legislazione dei secoli IV—VI, Torino 1996.

12 P rz y k ła d e m m oże być P a le s ty n a , gdzie zach o w an o dość sz e ro k ą w ład zę S a n h e d ry n u i N ajw yższego K a p ła n a . Zob. B. S itek , Proces świętego Pawła. Przyczynek do studiów nad rzymskim procesem karnym na pograniczu, [w:] Wielokulturowość polskiego pogranicza. Ludzie - idee - prawo. Materiały ze Zjazdu Katedr Historycznoprawnych, Augustów 15-18 września 2002 roku, pod re d . A. L ity ń sk ieg o i P. F ied o rczy k a, B iały sto k 2003, s. 168 i n.

13 Zob. W. B o jarsk i, Stosunki cesarstwa Rzymskiego z lokalnymi autonomiami w zakresie sądownictwa, [w:] Dzieje wymiaru sprawiedliwości, pod re d . T. M aciejew skiego, K o sza lin 1999, s. 11 i n.

D zieło M o d e s ty n a p t. L ib e r s in g u la r is de m a n u m is s io n ib u s 14, w k tó ry m z n a la z ło się s fo rm u ło w a n ie R o m a c o m m u n is n o s tr a p a t r i a e st, p o c h o d z i z p ie rw s z e j poło w y II I w ie k u po C h r.15 P r z e d m io te m d z ie ła M o d e s ty n a było w y z w o le n ie ( m a n u m is s io ) . K o m p ila to r z y J u s t y n i a ń s c y z a ś w y p o w ie d ź tę u m ie jsc o w ili w z u p e łn ie in n y m k o n te k ś c ie , a m ia n o w ic ie w k s ię d z e p ię ć d z ie ­ s ią te j w t y tu le p ie rw sz y m : A d m u n ic ip a le m e t d e in co lis. J u ż s a m o b r z m ie n ie t y t u ł u w s k a z u je , że je g o p r z e d m io te m b ę d ą s p r a w y d o ty c z ą c e p o d z ia łu m ie s z ­ k a ń c ó w m u n ic y p ió w n a p e łn o p ra w n y c h o b y w a te li i n a ty c h , k tó rz y b y li j e d y ­ n ie re z y d e n ta m i. B e z p o ś re d n i k o n te k s t t e k s t u M o d e s ty n a , w y n ik a ją c y z je g o u s y tu o w a n ia , j e s t p o w ią z a n y b e z p o ś re d n io z in n y m i t e k s t a m i te g o sa m e g o a u to r a . I ta k , f r a g m e n t p o p rz e d z a ją c y p o ch o d z i z L ib r o q u a tr o d iffe r e n tia r u m i d otyczy o k r e ś le n ia s k u tk ó w z m ia n y d o m ic iliu m p rz e z k o b ie tę , k tó r a z a w a r ła z w ią z e k m a łż e ń s k i16. Z k o le i t e k s t n a s tę p u ją c y po p rz e d m io to w e j w y p o w ie d z i p o c h o ­ d zi z L ib r o te rtio r e g u la r u m i d o ty c zy o b o w iązk ó w p u b lic z n y c h c ią ż ą c y c h n a m ie s z k a ń c a c h m u n ic y p iu m n ie p o s ia d a ją c y c h o b y w a te ls tw a d a n e g o m i a s t a 17.

P r z e d s ta w io n y w D ig e s ta c h pow yżej k o n te k s t p rz e d m io to w e j w y p o w ied zi M o d e s ty n a m o że ro d z ić p o d e jrz e n ie o je g o p rz y p a d k o w e u s y tu o w a n ie w ty m m ie js c u . Co w ię c e j, p o w ie rz c h o w n a a n a l i z a m o g ła b y te ż s u g e ro w a ć , że w t e k s t a c h w y b ra n y c h i z e s ta w io n y c h p rz e z k o m p ila to ró w w b e z p o ś re d n ie j b lis k o ś c i t e k s t u M o d e s ty n a z a p a n o w a ł c h a o s, co je d n a k z p u n k t u w id z e n ia z a ło ż e ń r e d a k c y jn y c h p r z y ję ty c h p rz e z J u s t y n i a n a w y d a je się m a ło p ra w d o - p o d o b n e 18. D la te g o k o n ie c z n e j e s t w y ja ś n ie n ie p ie rw o tn e g o z n a c z e n ia w y p o ­ w ie d z i M o d e s ty n a , n a d a n e g o p rz e z p ó ź n o k la sy c z n e g o p r a w n ik a w d z ie le p t. L ib r o s in g u la r i de m a n u m is s io n ib u s .

Z a m ie rz o n y cel j e s t m o ż liw y do o s ią g n ię c ia d z ię k i p r a c y n ie m ie c k ie g o u c z o n e g o O. L e n e la . W n ie lic z n y c h z a c h o w a n y c h f r a g m e n ta c h te g o d z ie ła z e s ta w io n y c h w P a lin g e n e s ia w y n ik a , że M o d e s ty n w L ib r o s in g u la r i de m a n u m is s io n ib u s p o r u s z a ł k w e s tie z w ią z a n e z w y z w o le n ie m w t e s ta m e n c ie

14

Libri singularum to m o n o g rafie pośw ięcone pojedynczym u sta w o m lu b specyficznym a rg u m e n to m . W ięcej n a te m a t tego g a tu n k u lite rac k ie g o zob. M. B re to n e , Storia del diritto romano, R om a - B a ri 2000, s. 279.

15

H e re n n iu s M o d esty n b y ł u c z n ie m U lp ia n a i o s ta tn im w y b itn y m p ra w n ik ie m rzy m sk im . P e łn ił fu n k cje p u b liczn e, m .in . u r z ą d praefectus vigilum. Pochodził z D alm acji. W ięcej in fo rm a ­ cji o ty m p ra w n ik u zob. W . K u n k e l, Die Römischen Juristen. Herkunft und soziale Stellung,

K öln - W eim ar - W ien 2001, s. 259.

16

Modest. l. quarto differentiarum (D .50.1.32): Ea, quae desponsa est, ante contractas nuptias suum non mutat domicilium.

17

Modest. l. tertio regularum (D .50.1.34): Incola iam muneribus publicis destinatus nisi perfecto munere incolatui renuntiare non potest.

18

W k o n s ty tu c ji Deo auctore J u s t y n i a n n a k a z a ł k o m p ila to ro m u s u n ię c ie w s z e lk ic h sp rzeczn o ści w y s tę p u jąc y ch p o m ięd zy o p in ia m i p ra w n ik ó w rz y m sk ic h . Deo auctore 1: [...] quate- nus in unum codicem congregatae et omni superuacua similitudine et iniquissima discordia absolutae uniuersis hominibus promptum suae sinceritatis praebeant praesidium.

lu b k o d y c y lu 19, w y z w o le n ie m p rz e z le g a t 20 czy n ie w ła ś c iw y m t r a k t o w a ­ n ie m p a t r o n a p rz e z w y z w o le ń c a . To w ła ś n ie f r a g m e n t p o p rz e d z a ją c y p r z e d ­ m io to w ą w y p o w ied ź M o d e s ty n a d a je k lu c z do z ro z u m ie n ia t e k s t u po n im n a s tę p u ją c e g o .

Modest. l. sing. de m anum issionibus (D. 25.3.6.1): Im peratoris Com m odi consti- tutio talis profertur: “C um p ro b a tu m sit contum eliis patronos a litertis esse viola­ tos vel illata m a n u atroci esse pulsa to s a u t etiam paupertate vel corporis valetudi- ne laborantes relictos, p rim u m eos in potestate p a tro n u m redigi et m inisterium dom inis praebere cogi: sin autem nec hoc modo adm oneantur, vel a praeside emptori a ddicentur et p retiu m patronis trib u en tu r.

W ś w ie tle p r a w a rz y m s k ie g o w y z w o le n ie c b y ł z o b o w ią z a n y do z a c h o w a ­ n ia s z a c u n k u (o b s e q u iu m , h o n o r, re v e re n tia ) w o b ec sw ojego p a tr o n a , czyli d a w n e g o w ła śc ic ie la . W p rz e c iw n y m r a z ie m ó g ł z o s ta ć p o z b a w io n y n a jw ię k ­ szej w a rto ś c i, j a k ą d la k a ż d e g o c z ło w ie k a j e s t w olność, i z o s ta ć p rz e n ie s io n y z p o w ro te m w s t a n n iew o ln iczy . W k o n s ty tu c ji c e s a r z a K o m m o d u s a p o s ta n o ­ w iono, że n ie w ła ś c iw e z a c h o w a n ie w y z w o le ń c a w obec p a t r o n a (in g r a titu d o ) w in n o z o s ta ć r o z p o z n a n e p rz e z c o n c iliu m d o m e s tic u m ( m in is te r iu m d o m in is p ra e b e re cogi). C h o d ziło z a p e w n e o s tw ie r d z e n ie f a k t u n a r u s z e n i a o b o w ią z k u s z a c u n k u w y z w o le ń c a w o b ec p a tr o n a . T a k i w y z w o le n ie c s ta w a ł się n ie w o ln i­ k ie m (revocatio in s e r v itu te m ), je d n a k n ie w ra c a ł z p o w ro te m p o d w ła d z ę d a w n e g o w ła śc ic ie la . N a m ie s tn ik p ro w in c ji n a k a z y w a ł je g o s p rz e d a ż , a u z y ­ s k a n e p ie n ią d z e p rz e k a z y w a n o p a tr o n o w i21. Z a c h o w a n y w D ig e s ta c h f r a g m e n t k o n s ty tu c ji K o m m o d u s a to r e s k r y p t, a w ięc je d n o s tk o w e ro z s trz y g n ię c ie k o n k r e tn e g o p r z y p a d k u . M o ż n a p rz y ją ć , że p r z y n a jm n ie j j e d n a ze s tr o n n ie b y ła o b y w a te le m rz y m s k im , a le i t a k z a s to s o w a n o ro z w ią z a n ie w y p ra c o w a n e w p r a w ie rz y m s k im . T a k ie r o z s tr z y ­ g n ię c ie m u s ia ło b u d z ić p e w n e w ą tp liw o śc i, b io rą c p o d u w a g ę s to s o w a n ą w ó w ­ cz a s z a s a d ę p e rs o n a ln o ś c i p r z e s tr z e g a n ia p r a w a . W y p o w ied ź M o d e s ty n a : R o m a c o m m u n is n o s tr a p a t r i a e s t n ie b y ła z a te m je g o a u t o r s t w a , lecz p o c h o d z iła z o r y g in a ln e g o t e k s t u r e s k r y p t u i s ta n o w iła u s p r a w ie d liw ie n ie d la s to s o w a n ia r o z w ią z a ń r z y m s k ic h ró w n ie ż w o b ec ty c h , k tó r z y n ie s ą o b y w a te la m i, a le z a m ie s z k u ją w o b rę b ie a d m in is tr a c y jn y m im p e riu m . T a k ie s tw ie r d z e n ie by ło o d b ic ie m p a n u ją c e g o p r z e k o n a n ia o I m p e r iu m R z y m sk im ja k o w sp ó ln e j o jcz y źn ie , u o s o b ie n ie m k tó re j s ta ło się m ia s to R zym . K ilk a n a ­ ście l a t p ó ź n ie j, w 2 1 2 r., c e s a rz K a r a k a l a u s a n k c jo n o w a ł fu n k c jo n u ją c y s t a n rzeczy.

Ulp. l. 23 ad ed. (D. 1.5.17): In orbe Rom ano qui su n t ex constitutione imperatoris A n to n ia n i cives R o m a n i effecti sunt.

19 M odest. l. sing. de m a n u m is s io n ib u s (D. 40.4.43). 20 Iavol. l. sexto ex C assio (D. 50.4.12).

W te k ś c ie U lp ia n a w y ra ż e n ie u r b s R o m a z o s ta ł z a s tą p io n e p rz e z orbis R o m a n u s . W o b u je d n a k p r z y p a d k a c h ch o d ziło o p a ń s tw o czy Im p e r iu m R z y m sk ie , a le n ie w z n a c z e n iu w sp ó łc z e sn y m .

P o w ró ć m y je d n a k do w y ja ś n ia n ia z n a c z e n ia z w ro tu R o m a c o m m u n is n o ­ s tr a p a tr ia est, ja k ie n a d a li m u k o m p ila to rz y ju s ty n ia ń s c y . W p ie rw s z y m ty tu le p ię ć d z ie s ią te j k s ię g i p o r u s z a n e s ą k w e s tie d o ty c z ą c e ty c h m ie s z k a ń ­ ców m u n ic y p iu m , k tó r z y n ie p o s ia d a ją o b y w a te ls tw a d a n e g o m ia s ta . P o d z ia ł n a p e łn o p ra w n y c h o b y w a te li o ra z n a ty c h , k tó r z y m a ją je d y n ie o g ra n ic z o n ą zd o ln o ść do c z y n n o śc i p r a w n y c h w o b rę b ie p r a w a p u b lic z n e g o , b y ł p o w sz e c h ­ n ie s to s o w a n y i is t n i a ł ob o k o b y w a te ls tw a rz y m s k ie g o2 2.

P o m im o p o d w ó jn eg o o b y w a te ls tw a , rz y m s k ie g o i m u n ic y p a ln e g o , p ra w o r z y m s k ie było n a d r z ę d n e n a d lo k a ln y m , w y ra z e m czego m ia ło b y ć s fo rm u ło ­ w a n ie R o m a c o m m u n is n o s tr a p a t r i a e st, u ż y te p rz e z M o d e s ty n a z u p e łn ie p rz y in n e j o k a zji. W t e n sp o só b k o m p ila to rz y ch c ie li w s k a z a ć n a b a rd z o is to tn y m o m e n t w f u n k c jo n o w a n iu I m p e r iu m R z y m sk ie g o . O b y w a te ls tw o rz y m s k ie n ie zn o siło p o d z ia łu m ie s z k a ń c ó w m u n ic y p ió w n a p e łn o p ra w n y c h i n a ty c h , k tó rz y p o s ia d a li o g ra n ic z o n e o b y w a te ls tw o2 3. T a k ie ro z w ią z a n ia b y ły p o w sz e c h n ie s to s o w a n e w c a ły m im p e r iu m , czy li w R z y m ie , k tó r y s t a ł a się sy m b o le m p a ń s tw a i je g o je d n o śc i.

3. S y ste m p r a w a r z y m sk ie g o i w sp ó ln o to w e g o .

P o d o b ie ń s tw a i r ó ż n ic e

B u d o w a n ie p a ń s tw a , a w ięc je g o s t r u k t u r o rg a n ó w i w ładzy, w y m a g a i s tn ie n ia o k re ślo n e g o p o r z ą d k u p ra w n e g o . Ś w ia d o m o ść tę p o s ia d a li a n ty c z n i R z y m ia n ie , d la te g o w y tw o rz y li s y s te m p r a w a , k tó r y p r z e tr w a ł sa m o p a ń s tw o rz y m s k ie i w y w a rł w p ły w n a iu s c o m m u n e w ś re d n io w ie c z u o ra z n a w s p ó ł­ c z e sn e p ra w o k o n ty n e n ta ln e w E u ro p ie . W o k r e s ie a rc h a ic z n y m p ra w o było s iln ie z w ią z a n e z w ie rz e n ia m i R z y m ia n . R e lig ijn y c h a r a k t e r n o rm p r a w n y c h d a w a ł g w a ra n c ję s ta b iln o ś c i s y s te m u p ra w e g o . N a s tr a ż y te g o s y s te m u s ta li k a p ła n i, z n a w c y k a le n d a r z a , fo rm u ł p ro ceso w y ch . O n i te ż u d z ie la li p o r a d p ra w n y c h . T en s y s te m p r a w a z w a n y b y ł iu s q u ir itiu m lu b iu s c iv ile 24.

R z y m ia n ie od sa m e g o p o c z ą tk u w y k a z y w a li zd o ln o ść do o tw a r c ia się n a n o w e p ro b lem y . W p ły w n a to m ia ł rozw ój te r y to r ia ln y i d e m o g ra fic z n y p a ń ­

22 O k s z ta łto w a n iu się p o d z ia łu m ieszk ań có w m un icy p ió w zob. B. S itek , Lex coloniae Genetivae luliae seu Ursonensis i lex Irnitana. Ustawy municypalne antycznego Rzymu. Tekst, tłumaczenie i komentarz, P o z n a ń 2008, s. 64 i n.

23 Ś w iadom ość is tn ie n ia podw ójnego o b y w a te lstw a m ia ł ju ż C yceron, k tó ry w de leg. 2,2,5 p isał: [...] Ego mehercule et illi et omnibus municipibus duas esse censeo patrias, unam naturae, alteram civitatis: ut ille Cato, quom esset Tusculi natus, in populi Romani civitatem susceptus est.

24 W ięcej o k s z ta łto w a n iu się p r a w a rz y m s k ie g o w o k re s ie a rc h a ic z n y m zob. Zob. M. B re to n e , I fondamenti del diritto Romano. Le cose e la natura, R om a - B a ri 1999, s. 3 i n.

s tw a . W ra z z p o d b o je m n o w y c h te ry to rió w R z y m s ta w a ł się c e n tr u m ó w cze­ sn e g o ś w ia ta , k tó r e p rz y c ią g a ło do sie b ie p rz e d e w s z y s tk im k upców . P ie r w o t­ n a g o s p o d a rk a ro ln o -to w a ro w a z o s ta ła z a s tą p io n a p rz e z h a n d e l i rz e m io sło . W obec ty c h p r z e m ia n k o n ie c z n e s ta ło się ro z b u d o w a n ie s y s te m u p r a w a i o rg a n ó w o c h ro n y p r a w n e j. I ta k , w 367 r. p r z e d C h r. z o s ta ł u tw o rz o n y u r z ą d p r a e to r u r b a n u s do r o z s tr z y g a n ia sp o ró w p o m ię d z y o b y w a te la m i rz y m ­ s k im i. P o d s ta w o w y m in s t r u m e n t e m p r e to r a m ie jsk ie g o b y ł e d y k t, k tó r y m m ó g ł w s p ie ra ć , u z u p e łn ia ć , a n a w e t k o ry g o w a ć d a w n e p ra w o k w iry tó w . W k o n s e k w e n c ji d z ia ła ln o ś c i te g o o r g a n u p o w s ta ła m a s a p rz e p is ó w p r a w a z w a n y c h p r a w e m p r e to r s k im (iu s h o n o r a r iu m )2 5. W 2 4 2 r. p r z e d C hr. z o s ta ł p o w o ła n y u r z ą d p r e to r a d la obcokrajow ców , z a d a n ie m k tó re g o by ło ro z s tr z y g a n ie p o w s ta ły c h sp o ró w p o m ię d z y p rz y b y ­ s z a m i, k tó r z y n ie m o g li k o r z y s ta ć z u r z ą d z e ń p r a w n y c h d o s tę p n y c h d la o b y ­ w a te li rz y m s k ic h . W ty m p r z y p a d k u p r e to r s to s o w a ł a n a lo g ic z n ie p ra w o r z y m s k ie lu b s ię g a ł do d o ś w ia d c z e ń in n y c h n a ro d ó w , tw o rz ą c w t e n sp o só b n o w ą g r u p ę n o rm p ra w n y c h z w a n y c h iu s g e n tiu m .

N a jw a ż n ie js z y m je d n a k m o m e n te m by ło d o p u sz c z e n ie osób św ie c k ic h do z n a jo m o śc i p r a w a . S ta ło się to m o ż liw e d z ię k i n a jw y ż s z e m u k a p ła n o w i Tybe- r iu s z o w i K o ru n k a n iu s z o w i (p o n tife x M a x im u s ), k tó r y w 2 8 0 r. p r z e d C hr. ro z p o c z ą ł p u b lic z n e n a u c z a n ie p r a w a2 6. W a ż n e d la ro z w o ju s y s te m u p r a w a rz y m s k ie g o by ło c ią g łe d o s to s o w y w a n ie n o r m p r a w n y c h do c o ra z n o w sz y c h w ym ogów ek o n o m ii, a n ie z a ś s y s te m u p o lity c z n e g o2 7. To w ła ś n ie s ta ło się p o d s ta w ą s tw o r z e n ia p o n a d c z a so w e g o s y s te m u n o rm p ra w n y c h2 8.

I s to tn y d la k o n s tr u k c ji s y s te m u p r a w a rz y m s k ie g o b y ł sp o só b „ p ro d u k ­ cji” a k tó w p r a w n y c h w p o sz c z e g ó ln y c h o k r e s a c h je g o ro zw o ju . W e d łu g G aiu - s a p ra w o rz y m s k ie s k ła d a się z u s ta w , u c h w a ł z g ro m a d z e ń p le b e js k ic h , u c h w a ł s e n a tu , k o n s ty tu c ji c e sa rz y , e d y k tó w i ju r y s p r u d e n c ji2 9. K o lejn o ść p o sz c z e g ó ln y c h fo rm tw o r z e n ia n o rm p r a w a rz y m s k ie g o n ie j e s t p rz y p a d k o ­ w a. O d p o w ia d a o n a n ie ty lk o ro zw o jo w i in s ty tu c ji o d p o w ie d z ia ln y c h z a tw o ­ rz e n ie p r a w a , a le ró w n ie ż ro zw o jo w i e k o n o m ic z n e m u , a d o p ie ro n a k o ń c u p o lity c z n e m u . D y n a m ik a tw o r z e n ia n o r m p r a w n y c h w a n ty c z n y m R zy m ie b y ła z a te m fu n k c ją z m ie n n ą , n a k t ó r ą w p ły w m ia ła p rz e d e w s z y s tk im e k o n o ­ m ia , p o trz e b y sp o łe c z n e , a d o p ie ro w d a ls z e j k o le jn o śc i p r z e s ła n k i id e o lo g icz­

25 Zob. M. B re to n e , Techniche e idologie dei giuristi romani, N ap o li 1984, s. 103 i n. 26 Zob. W. O such o w sk i, Rzymskie prawo prywatne, W a rsz a w a 1985, s. 35.

27 W h is to rii a n ty czn eg o R zy m u b y ły c z te ry fo rm y ustro jó w : k ró le w sk i, re p u b lik a ń s k i, p ry n c y p a t i d o m in a t. K a ż d y z n ic h w ja k im ś sto p n iu w p ły w ał n a k s z ta łt ty ch n o rm , je d n a k ich n ie d e te rm in o w a ł. P rz y k ła d e m tego m oże być s to s u n e k c es arz y c h rz e śc ija ń sk ic h do całkow itego z a k a z u rozw odów w teologii ch rze śc ija ń sk iej. Pom im o ogrom nej p re s ji Ojców K ościoła, ż ad e n z c es arz y n ie w p ro w ad ził c ałkow itego z a k a z u rozwodów.

28 B łęd n e j e s t m ów ienie o p o nadczasow ości s y s te m u p ra w a rzy m sk ieg o . N ie w szy stk ie bow iem n o rm y p ra w n e w ów czas istn ie ją c e m ia ły ta k i c h a ra k te r.

29 G. 1.2: Constant autem iura populi Romani ex legibus, plebiscitis, senatusconsultis, constitutionibus principum, edictis eorum, qui ius edicendi habend, responsie prudentium.

n e czy p o lity c z n e . C h o d ziło o re g u lo w a n ie is tn ie ją c e j rz e c z y w isto śc i, n ie zaś je j tw o rz e n ie . B y ły to z a te m n o rm y b a rd z ie j o c h a r a k te r z e d e k la r a to r y jn y m n iż k o n s ty tu ty w n y m . To rz e c z y w isto ść z m u s z a ła u s ta w o d a w c ę do p o d e jm o ­ w a n ia d z ia ła ń n o rm o tw ó rc z y c h .

B u d o w a U n ii E u r o p e js k ie j w y m a g a ró w n ie ż s tw o r z e n ia s y s te m u p ra w a . J e g o p o c z ą tk i s ię g a ją p ie rw s z y c h tr a k ta tó w . To, co m o że b yć z b ie ż n e z p r a ­ w e m rz y m s k im , to p o tr z e b a r o z w ią z a n ia p ro b le m ó w e k o n o m ic z n y c h i sp o ­ łe c z n y c h z a is tn ia ły c h w E u ro p ie po II w o jn ie św ia to w e j. Z a s a d n ic z ą m a s ę w s p ó ln o to w y c h n o r m p ra w n y c h s ta n o w i je d n a k p ra w o w tó rn e . P ro c e d u ry je g o p o w s ta w a n ia s ą z g o ła o d m ie n n e od te g o , co było w a n ty c z n y m R zy m ie. P ra w o w U n ii tw o rz ą : K o m is ja E u r o p e js k a , P a r l a m e n t E u r o p e js k i o ra z R a d a U n ii E u r o p e js k ie j3 0. I s tn ie je ró w n ie ż d łu g a l i s t a o rg a n ó w i a g e n c ji o c h a r a k ­ te r z e o p in io tw ó rc z y m3 1. N ie w c h o d z ą c w p r o c e d u r a ln e z a w iło śc i, n a le ż y s tw ie rd z ić , że d y n a m ik a tw o r z e n ia p r a w a w sp ó ln o to w e g o j e s t o w iele w ię k ­ s z a n iż p r a w a rz y m s k ie g o . S y s te m p r a w a u n ijn e g o c h a r a k te r y z u je się o g ro m ­ n ą lic z b ą u r e g u lo w a ń , je d n a k c z ę sto o d e rw a n y c h od p o tr z e b s p o łe c z n y c h czy e k o n o m ic z n y c h . J e s t to ty p o w e p ra w o tw o rz o n e z z a b i u r k a p rz e z u rz ę d n ik ó w , k tó rz y n a jc z ę śc ie j n ie s ą p r a w n ik a m i.

P ro w a d z o n e b a d a n ia s ta ty s ty c z n e , z a k tó r e o d p o w ia d a A g e n c ja E u r o s ta t, o ra z k o n s u lta c je m ię d z y in s ty tu c jo n a ln e i sp o łe c z n e w p ro c e sie n o rm o tw ó r- cz y m m ia ły z a p e w n ić n ie ty lk o o b ie k ty w n o ś ć u r e g u lo w a ń u n ijn y c h , a le ró w ­ n ie ż ic h w y s o k ą ja k o ś ć . N a to n a k ł a d a j ą się je s z c z e a s p ir a c je u r z ę d n ik ó w u n ijn y c h do tw o r z e n ia n o w ej rz e c z y w isto śc i, n a w ią z u ją c e ty m s a m y m do id e i o ś w ie c e n ia czy re a ln e g o so c ja liz m u . N o rm y u n ijn e m a ją z a te m n a jc z ę śc iej c h a r a k t e r k o n s ty tu ty w n y . P o trz e b y e k o n o m ic z n e i sp o łe c z n e w d u ż e j m ie rz e s ą u s p r a w ie d liw ie n ie m d la r e a liz a c ji z a ło ż e ń p o lity c z n y c h .

W niosk i

C zy U n ia E u r o p e js k a m o że z o s ta ć u z n a n a z a w s p ó ln ą ojczy zn ę w ie lu n a ro d ó w e u ro p e js k ic h , p o d o b n ie j a k to s ta ło się w p r z y p a d k u a n ty c z n e g o R z y m u ? U rb s R o m a s t a ł a się sy m b o le m i z a r a z e m s y n o n im e m Im p e r iu m R z y m sk ie g o . T a k by ło n a w e t w o k re s ie , g d y ob o k fu n k c jo n o w a ła k o n c e p c ja , w e d łu g k tó re j to w ła ś n ie c e s a r z u o s a b ia im p e r iu m (p rin cep s p a te r p a tr ia e

30 Do p ro c e d u r tw o rz e n ia p ra w a w spólnotow ego z alicza się: tw o rz e n ie p ra w a p rzez sa m ą R ad ę bez u d z ia łu P a r la m e n tu , p ro c e d u ra k o n su lta c ji, p ro c e d u ra w spółpracy, p ro c e d u ra w sp ó ł­ d ecy d o w an ia, p ro c e d u ra zgody. W T ra k ta c ie z L izbony w pro w ad zo n o p o n a d to z w y k łą i szczegól­ n ą p ro c ed u rę p raw o d aw cz ą. W ięcej n a te m a t p ro c ed u r tw o rz e n ia p ra w a w spólnotow ego zob. J . B a rcik , A. W en tk o w sk a, Prawo Unii Europejskiej z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony, W a rsz a w a 2008, s. 149 i n.

31 Zob. M. S itek , Instytucje i organy Unii Europejskiej w świetle postanowień Traktatu Lizbońskiego, Józefów 2010, s. 19 i n.

est). R z y m ia n o m u d a ło się stw o rz y ć p a ń s tw o w ie lo k u ltu ro w e o d a le k o p o s u ­ n ię te j to le r a n c ji w obec ró ż n o ro d n o śc i ś w ia to p o g lą d o w e j. P o d s ta w ą fu n k c jo n o ­ w a n ia t a k z o rg a n iz o w a n e g o p a ń s tw a b y ł s y s te m p r a w a o tw a rte g o n a now e r o z w ią z a n ia w y p ra c o w a n e w in n y c h s y s te m a c h p r a w n y c h (iu s g e n tiu m ) lu b s tw o rz o n y c h a d h oc p rz e z ju r y s p r u d e n c ję czy p r e to r a . D z ię k i te m u s ta ło się m o żliw e n i e u s t a n n e d o s to s o w y w a n ie n o r m p r a w n y c h do z m ie n ia ją c y c h się u w a r u n k o w a ń , z w ła sz c z a e k o n o m ic z n y c h . Z w ią z e k p r a w a i e k o n o m ii s p ra w ił, że to w ła ś n ie R z y m ia n ie ja k o p ie r w s i p ro w a d z ili e k o n o m ic z n ą a n a liz ę p ra w a , d o p ro w a d z a ją c do u tw o r z e n ia s y s te m u n o rm p r a w n y c h o c h a r a k te r z e p o n a d ­ czaso w y m .

U n ia E u r o p e js k a od p e w n e g o c z a s u , z w ła sz c z a od T r a k t a t u z M a a s tr ic h t (1992) i K a r ty P r a w P o d s ta w o w y c h (2 0 0 0 ), o d c h o d zi fa k ty c z n ie od w ielo k u l- tu ro w o ś c i n a rz e c z je d n e j s łu s z n e j d o k try n y , c e c h ą k tó re j j e s t tzw . to le r a n c ja w e d łu g s c h e m a tó w z g ó ry n a rz u c o n y c h . W efe k c ie w U n ii n a s i l a j ą się te n d e n ­ cje s e p a r a ty s ty c z n e . N a jw ię k s z e o b a w y ro d z i je d n a k s y s te m p r a w a w s p ó ln o ­ tow ego, a w ła śc iw ie tw o rz e n ie n o r m p ra w n y c h o c h a r a k te r z e k r e a ty w n y m . W y d aje się p rz y w ó d c y U n ii w ie d z ą le p ie j, ja k ie p o s ta w y i z a c h o w a n ia o b y w a ­ te li s ą s łu s z n e . T y m s a m y m z a rz u c o n a z o s ta ła id e a o jc ó w -zało ży cieli b u d o w a ­ n ia w s p ó ln o ty e u ro p e js k ie j w okół e k o n o m ii z je d n o c z e s n y m z a c h o w a n ie m d a le k o id ą c e j to le r a n c ji w s fe rz e św ia to p o g lą d o w e j. M oje o b a w y n ie p r z e k r e ś la ją je d n a k n a d z ie i n a z b u d o w a n ie w sp ó ln e g o d o m u e u ro p e js k ie g o , o k tó r y m ty le m ó w io n o p r z y o k a z ji t r a k t a t u z M a ­ a s tr ic h t. W ó w czas, c z e r p ią c ze w zo ró w g re c k ic h , stw o rz o n o k o n c e p c ję U n ii o p a r te j n a tr z e c h f ila r a c h p o k ry ty c h w sp ó ln y m d a c h e m . M u s i u p ły n ą ć je sz c z e w ie le c z a s u z a n im b ę d z ie m o ż n a p o w ie d z ie ć E U R O P A C O M M U N IS N O S T R A P A T R IA E S T .

S u m m ary

C a n E u ro p e b e a c k n o w le d g e d a s a c o m m o n h o m e la n d o f m a n y E u r o p e a n n a tio n s , s im ila r ly a s i t h a p p e n e d in c a s e o f th e A n c ie n t R om e. U rbs R o m a b e c a m e a sy m b o l, a n d a t th e s a m e tim e , a s y n o n y m o f th e R o m a n E m p ir e . T h a t w a s lik e th is , e v e n a t th e tim e , w h e n b e s id e , th e r e w a s f u n c tio n in g th e c o n c e p tio n , a c c o rd in g to w h ic h , e x a c tly th e e m p e r o r p e rs o n ifie d th e e m p ire (p rin c e p s p a te r p a tr ia e est). T h e R o m a n s w e re a b le to c r e a te th e m u ltic u ltu ­ r a l s t a t e w ith a d v a n c e d to le ra n c e in r e la tio n to th e w o rld v ie w d iv e rsity . T h e b a s is o f fu n c tio n in g s u c h th e o rg a n iz e d s ta te , w a s c r e a tin g th e s y s te m of la w w h ic h w a s o p e n to th e n e w s o lu tio n s , w o rk e d o u t in th e o th e r le g a l s y s te m s (iu s g e n tiu m ) o r c r e a te d a d h oc b y t h e ju r is p r u d e n c e o r th e p ra e to r. O w in g to t h a t fa c t, i t b e c a m e p o ssib le , th e c o n tin u o u s a d ju s tin g o f th e le g a l r u le s to th e c h a n g in g c o n d itio n s , c h ie fly th e e c o n o m ic o n e s. T h e c o m b in a tio n o f la w

a n d e c o n o m ics w a s th e r e a s o n t h a t e x a c tly th e R o m a n s , a s f ir s t, c a r r ie d o u t t h e e co n o m ic a n a ly s is o f law , le a d in g to c r e a tin g th e s y s te m o f th e le g a l n o rm s w h ic h h a v e th e tim e le s s c h a ra c te r.

T h e E u r o p e a n U n io n fo r so m e tim e , i n p a r t i c u l a r sin c e th e M a a s tr ic h t T r e a ty (1992) a n d t h e C h a r t e r o f F u n d a m e n ta l R ig h ts (2000), h a s b e e n p r a c tic a lly le a v in g its m u lti c u l t u r a l c h a r a c te r in th e i n t e r e s t o f o n e r e a s o n a ­ b le d o c trin e , w h ic h is d is tin g u is h e d b y th e so c a lle d to le ra n c e , a c c o rd in g to th e p a t t e r n s , im p o s e d fro m ab ove. A s a r e s u lt, th e s e p a r a t i s t te n d e n c ie s in th e U n io n a r e e s c a la tin g . H o w ev e r, th e b ig g e s t a n x ie tie s a r e c a u s e d b y th e c o m m u n ity s y s te m o f law , a n d p ra c tic a lly , fo rm a tio n th e le g a l n o rm s h a v in g t h e c r e a tiv e c h a r a c te r . I t s e e m s t h a t th e le a d e r s o f th e U n io n k n o w b e t t e r w h a t a t t i t u d e s a n d w a y s o f b e h a v io r th e c itiz e n s s h o u ld r e p r e s e n t in t h e i r liv e s. H o w ev er, e v e n th e m o re s e rio u s a n x ie tie s a r e c a u s e d b y s e p a r a tio n of t h e s y s te m o f th e c o m m u n ity la w fro m th e eco n o m y a n d th e so cial d e m a n ­ d in g s. T h e le g a l n o rm s , w h ic h a r e b e in g fo r m u la te d , h a v e m a in ly th e c r e a t i ­ v e c h a r a c te r . C o n se q u e n tly , th e r e w a s g iv e n u p th e id e a o f th e F o u n d in g F a t h e r s , w h o p o s tu la te d to b u ild th e E u r o p e a n C o m m u n ity a r o u n d th e eco ­ n o m ic s, a n d a t t h e s a m e tim e , to m a i n t a i n th e w id e - r a n g in g to le r a n c e a t t h e w o rld v ie w s p h e re .

H o w e v er, m y a n x ie tie s do n o t s h a t t e r th e h o p e to b u ild th e c o m m o n E u r o p e a n h o m e , a b o u t w h ic h th e y ta lk e d so m u c h a t th e o p p o r tu n ity o f th e M a a s tr ic h t T rea ty . T h e n th e r e w a s c r e a te d th e U n io n c o n c e p t o f th r e e p illa r s co v e re d b y th e co m m o n roof. I t n e e d s to p a s s a lo n g tim e u n t i l w e c a n say: E U R O P A C O M M U N IS N O S T R A PA T R IA E S T (E u ro p e o u r co m m o n h o m e ­ la n d ).