Krzysztof Amielańczuk
Twórcza interpretacja «legis
Corneliae de sicariis et veneficis»
przez Hadriana i jurysprudencje
cesarską
Studia Prawnoustrojowe nr 7, 23-40
2007 K r z y s z t o f A m i e l a ń c z y k L u b lin
T w órcza in te r p r e ta c ja
le g is C o r n e lia e d e s i c a r i i s e t ve n e ficis
p rzez H a d ria n a i ju r y sp r u d e n c ję c e s a r sk ą
W c z a sa c h H a d ria n a , j a k i - szerzej u jm u ją c - w o k re sie d ziała ln o śc i ju ry s p ru d e n c ji k lasy cz n ej II i III w ie k u n .e., zarów no leges C o rn elia e1, j a k i u z u p e łn ia ją c e je leges lu lia e 2, w y k a zy w ały n a d a l m oc o bo w iązu jącą, cho ciaż tra d y c y jn y s y s te m ordo iu d ic io r u m p u b lic o r u m 3 o p ie ra ją c y się n a rz y m sk ic h u s ta w a c h k a rn y c h , p rz ech o d z ił ju ż w ów czas do la m u s a h isto rii.
H a d r ia n p o p rzez tw ó rc z ą in te rp re ta c ję , d o k o n y w a n ą p o p rzez sw oje r e sk ry p ty , w p ły w a ł n a z m ia n y obow iązującego n a p o d sta w ie leges p ra w a k a r nego i k s z ta łto w a ł n a now o z n a m io n a z n a n y c h c rim in a o rd in a ria . T ą s a m ą d ro g ą, z re s z tą , decydow ał o now ym z n a c z e n iu istn ie ją c y c h ju ż c r im in a extra o rd in a r ia i o w y z n a c z e n iu zn a m io n d la n ow ych p rz e s tę p s tw 4. P r a k t y kę t a k ą u m o żliw iał try b cognitio extra o r d in e m 5.
1 P r z e g lą d u s ta w S u lli z a w ie r a a r ty k u ł: K. A m iela ń cz y k , U s ta w o d a w s tw o K o r n e liu s z a
S u l li n a rzecz r e sta u ra c ji r e p u b lik i i z a p r o w a d z e n ia p o r z ą d k u p u b lic z n e g o , A n n a le s U M C S,
S ectio G, 38 (1991), s. 1 -1 4 .
2 N a te n te m a t por. z w łasz c za : H .-D . Z iegler, U n te r s u c h u n g e n z u r S tra fre c h tsg e se tzg e -
b u n g d es A u g u s tu s , M ü n c h e n 1964, s. 5 i n . W ięk szo ść leges Iu lia e j e s t p ra w d o p o d o b n ie
a u to r s tw a A u g u s ta , a le s ą w ś ró d n ic h n a p ew n o u s ta w y w y d a n e p rz e z C e z a r a (n p . le x I u lia
r e p e tu n d a r u m z 59 r. p .n .e .). O w ą tp liw o ś c ia c h co do a u to r s tw a p o sz c ze g ó ln y c h u s ta w :
B. S a n ta lu c ia , D ir itto e p ro ce sso p e n a le n e ll’a n tic a R o m a , M ilan o 1989, s. 9 1 - 9 7 (por. ta k ż e h a sło : C r im in a l L a w a n d P ro ced u re, O C D , s. 587).
3 Q u a e stio n es p e r p e tu a e n a p ew n o n ie d z ia ła ły ju ż w c z a s a c h P a u lu s a ( I I/III w. n .e), por. D .4 8 ,1 ,8 .
4 O czyw iście c h o d zi tu n ie ty le o ś c ig a n ie ja k ic h ś n o w y ch z a c h o w a ń , lecz o tw o rz e n ie n ow ych, j a k to n ie g d y ś u jm o w ał U . B ra s ie llo , „fig u r k r y m in a ln y c h ”. P or.: U . B ra s ie llo , N o te
in tr o d u ttiv e a llo s tu d io d ei c r im in i r o m a n i, S D H I 12 (1946), s. 171 i n.
5 W ra m a c h ordo iu d ic io r u m ta k ie z m ia n y n ie b y ły m ożliw e a n i w z a k re s ie tw o rz e n ia now ych ty p ó w p rz e stę p stw , a n i z m ia n y z a k r e s u ich z n a m io n , czy o k re ś la n ia now ych k a r. N a m ożliw ość su p p lere, corrigere i a d iu v a r e w s p ra w a c h k a rn y c h , j a k ą stw o rzy ł sy s te m cognitio
extra o r d in e m , w s k az y w a ł U. B ra siello , L e p e n e n e l ca m p o c rim in a le e la loro e v o lu zio n e ,
L e x C ornelia d e sic a riis et veneficis (81 r. p .n .e.), bodaj n a jw a ż n ie js z a z u s ta w S u lli, m ia ła w o k re sie sc h y łk u re p u b lik i rz y m sk iej dość szczególne zn a cze n ie . P ie rw o tn y m , re p u b lik a ń s k im celem u s ta w y było z a p e w n ie n ie b e z p ie c z e ń s tw a i p o rz ą d k u p ublicznego . U s ta w a w y m ie rz o n a b y ła głów nie przeciw ko sk ryto b ó jczy m d z ia ła n io m zaw odow ych b a n d y tó w i g a n g ste ró w sta n o w ią c y c h z a g ro że n ie d la ła d u społecznego6: q u i c u m telo a m b u la v e r it h o m in is n e c a n d i fu r tiv e fa c ie n d i causa, h o m in e m v e occiderit, c u iu sv e id dolo m a lo fa c tu m e rit (U lp. Coll. 1, 3,1). K a ra n i z a te m n a jej p o d sta w ie m ie li być n o ż o w n ic y (sic a rii), tj. ci, k tó rz y k r ą ż y li z b r o n i ą w r ę k u z z a m ia re m z a b ic ia b ąd ź o k ra d z e n ia kogoś (h o m in is o ccid en d i fu r tiv e f a c ie n d i cau sa ), ale ta k ż e p o d p alac ze (in ce n d ia rii), tru c ic ie le (venefici), j a k ró w n ie ż k r ą g osób s p is k u ją c y c h w ce lu p o z b a w ie n ia ży c ia n ie w in n e g o o sk a rżo n eg o 7. B ard z o m ożliw e, że p ie rw o tn ie w u s ta w ie S u lli w ogóle b r a k było n o rm y p rzeciw ko z a b ó jstw u ja k o ta k ie m u 8.
W o k resie p ry n c y p a tu lex C ornelia d o z n a ła je d n a k s p e k ta k u la rn e j t r a n s form acji: z u s ta w y p om yślanej p ierw o tn ie ja k o śro d e k słu żący za p o b ieg an iu a k to m „g a n g ste ry z m u ” szerzący m się u sch y łk u re p u b lik i, p rz e k sz ta łc o n a z o sta ła w pow szechne „praw o o zabó jstw ie”9. W o k resie p a n o w a n ia T ra ja n a i H a d r ia n a te zm ia n y odnotow ać m o żn a n a w e t w ję z y k u p raw niczy m . N a o k re śle n ie za b ó jstw a zaczęto p ow szechnie uży w ać te rm in u h o m ic id iu m 10.
L icz ący się w k ła d do te j tra n s f o rm a c ji w n io sła d z ia ła ln o ś ć s e n a tu rz y m sk ieg o , k tó ry d o k o n ał tw órczej (ro zszerzają cej) in te rp re ta c ji u s ta w o w ych p rz ep isó w dotyczących v e n e fic iu m . Po p ierw sze, k a r ą re le g acji objęty z o sta ł czyn p o leg ający n a niecelow ym (bez złego z a m ia ru ) z a a p lik o w a n iu
6 Por.: W . K u n k e l, U n te r s u c h u n g e n z u r E n w ic k lu n g d e r rö m is c h e n K r im in a lv e r fa h r e n s
in v o r s u lla n is c h e r Z e it, M ü n c h e n 1962, s. 6 4 —67; J .D . C lo u d , T h e p r im a r y P u rp o se o f the L e x C o rn elia d e sic a riis , ZSS 86 (1969), s. 2 5 8 —286.
7 Por.: K. A m iela ń cz y k , L e x C o rn e lia d e s ic a r iis et v en e fic is, A n n a le s U M C S , S ec tio G., 43 (1996), s. 2 8 6 —293; S y s te m a ty k a lex C o rn e lia d e s ic a r iis et ven e fic is [w:] P ra w o i sow re-
m ie n n o s t, M iń s k 1998, s. 196—201; T h e P o sitio n o f I n c e n d iu m in th e L e g is la tu r e o f C o rn e liu s S u l la L e x C o rn elia d e s ic a r iis e t v en e fic is, O rb is I u r i s R o m an i, J o u r n a l o f A n c ie n t L aw
S tu d ie s , 5 (1999), s. 6—19; I n iu d ic io c o n ven ire (circu m ven ire): iu d ic ia l c rim e s a c co r d in g to
th e lex C o rn elia d e s ic a r iis et v en eficis, P o m o e riu m , 2 (1996), s. 5 9 —70.
8 T ak: W . R ein , D a s K r im in a lr e c h t d e r R ö m e r vo n R o m u lu s b is a u f J u s tin ia n u s , A a le n 1962, s. 7 6 5 -7 6 8 ; W . K u n k e l, Q u a e stio , R E , 2 4,1, k o l. 739; B. S a n ta lu c ia , D ir itto e p ro cesso
p e n a le ..., s. 72. D y s k u s ja o obecności słów h o m in e m o c cid erit w p ie rw o tn y m te k ś c ie u s ta w y
S u lli w: R. B a u m a n , L eg e s iu d ic io r u m p u b lic o r u m a n d th e ir In te r p r e ta tio n in th e R e p u b lic ,
P r in c ip a te a n d L a te r E m p ir e , A N RW II,1 3 (1980), s. 1 2 1 -1 2 3 .
9 Por. ty lk o o s ta tn io : E. H ö b e n re ic h , rec. k s ią ż k i J . E r m a n n , S tr a fp r o z e s s ö ffe n tlic h e s
In te r e s se u n d p r iv a te S tr a fv e r fo lg u n g . U n te r s u c h u n g e n z u m S tr a fr e c h t d e r rö m is c h e n R e p u b lik , B ö h la u , K ö ln -W e im a r-W ie n 200 0 , Z SS 120 (2003), s. 291 i n.
10 P or.: A. W iliń sk i, B e m e r k u n g e n z u r T erm in o lo g ie d es T o tsc h la g s im rö m is c h e n S tr a -
fr e c h t vor K o n s ta n tin d e m G ro sse n , Z es zy ty N a u k o w e U J 73 (1976), s. 184; A. S ta n k ie w ic z , D e h o m ic id io in iu re p o e n a li r o m a n o , R o m ae 1981, s. 29 i n . J e s z c z e p rz e d H a d r ia n e m
p rz e p is y S u lla ń s k ie j u s ta w y ro z sz e rz o n e z o s ta ły u s ta w ą J u l i u s z a C e z a r a (lex I u lia d e p ecu -
n iis r e p e tu n d is z 59 r. p .n .e .) n a p r z y p a d k i k o ru p c ji, p ro w a d z ą c e n ie ty lk o do w y ro k u
śm ie rc i, lecz ta k ż e w y ro k u u n ie w in n ia ją c e g o , j a k te ż p rz y p a d k i w y d a n ia w y ro k u s k a z u ją c e go pow o d o w an eg o g n ie w em sę d zieg o (D .48,11,3; D .4 8 ,1 1 ,7 p r.; D .48 ,1 1 ,7 ,3 ).
le k a r s tw a , k tó re o k az ało się w yw ołać zg u b n y s k u te k w p o s ta c i śm ierci. W te n sposób s e n a t, w b re w o ry g in aln e j k oncepcji od po w ied zialn o ści w y łącz n ie z a d o lu s m a lu s (a n im u s occidend i), k o n s e k w e n tn ie zrealizo w a n ej w o ry g in aln e j u s ta w ie p rz ez S u llę 11, p rz e w id z ia ł ta k ż e od po w ied zialn o ść za d z ia ła n ia n ie u m y śln e . P o n a d to d la S u lli v e n e n u m w z a ło ż e n iu było m a- l u m 12 i o znaczało ściśle tru c iz n ę , tj. śro d e k słu żąc y do z a d a w a n ia śm ierci, d la k lasy czn eg o u sta w o d a w c y v e n e n u m m a lu m to ta k ż e ś ro d e k k o ncepcy j ny, j a k ró w n ież śro d e k sp ę d z a ją c y płód, a n a w e t a fro d y z ja k 13.
O d pow yższej ak ty w n o śc i p ra w o d aw c zej, k tó re j e fe k te m sta ło się ro z sz e rz e n ie z a k re s u p rzed m io to w eg o poszczegó lny ch p rz e s tę p s tw , od ró żnić n a le ż y in n ą jeszcze ak ty w n o ść s e n a tu p o le g a ją c ą n a ro z ciąg n ięc iu k a r y z u s ta w y S u lli - p o e n a legis C orneliae n a now e p rz e s tę p s tw a . K a r a z tej u s ta w y g ro z iła z a k o lejn e czyny, m n iej lu b b a rd z ie j p rz y p o m in a ją c e te p rz e w id z ia n e w jej o ry g in a ln y m b rz m ie n iu .
I ta k , n a p o d sta w ie s e n a tu s c o n s u ltu m k a r a n y k a r ą z u s ta w y S u lli był sp ra w c a , k tó reg o ro d z in a z a jego w ie d z ą po d n o si b ro ń , ab y u z y sk a ć lu b od zy sk ać p o sia d a n ie , j a k ró w n ież te n , k to w z n ie ca b u n t, te n k to u k ry w a sz c z ą tk i rozbitego s ta tk u , te n k to s k ła d a fałszyw e z e z n a n ia albo p o leca je złożyć, b y dop ro w ad zić do s k a z a n ia n iew in n eg o , a ta k ż e te n , kto k a s tr u je in n ą osobę d la ro z ry w k i lu b z y s k u 14. Z w y m ien io n y ch s ta n ó w fa k ty c zn y ch d w a były p rz e d m io te m b e z p o ś re d n ic h re g u la c ji w k o n s ty tu c ja c h H a d r ia n a 15. In n e jeszc ze se n a tu s c o n s u ltu m p rz ew id y w ało , że je ś li sp isk o w i s ą d o w e m u n a życie o sk arżo n eg o to w arzy szy ły d z ia ła n ia k o ru p c y jn e , p o legające n a w y m u s z a n iu od kogoś łap ó w k i w z a m ia n za o s k a rż e n ie kogoś albo p o w strz y m a n ie się od o s k a rż e n ia , j a k te ż w z a m ia n za złożenie albo p o w s trz y m a n ie się od zło że n ia ze z n a ń , ró w n ież w c h o d ziła w g rę odpo w ie d zialn o ść z ty tu łu u s ta w y S u lli16.
11 N a t e m a t te j k o n c e p c ji o d p o w ie d z ialn o śc i: K. A m iela ń cz y k : D o lu s m a lu s - a n im u s
o ccid en d i: T h e P ro b le m o f G u ilt in th e lex C o rn e lia d e s ic a r iis et v e n e fic is, [w:] A u - d elà d es fro n tiè re s. M é la n g e s d e d r o it r o m a in o ffe rts à W ito ld W o ło d kiew ic z, W a rs z a w a 2000,
s. 1 -1 5 .
12 Por. U. B ra s ie llo , L a rep ressio n e p e n a le in d ir itto ro m a n o , N a p o li 1937, s. 236. 13 D .4 8 ,1 9 ,3 8 ,5 = P S . 5 ,2 3 ,1 4 . Z godzie się tr z e b a z B .S a n ta lu c ią , że tr u d n o tu m ów ić o w łą c z e n iu p rz e z u s ta w o d a w c ę o k re s u p ry n c y p a tu ab o rcji ja k o ty p u p r z e s tę p s tw a do u s t a w y S u lli. A b o rcja k a r a n a b y ła ja k o sa m o d z ie ln e p rz e s tę p s tw o z a S ew eró w i K a r a k a lli. Por. B. S a n ta lu c ia , D ir itto e p ro cesso p e n a le ..., s. 120. R aczej chodziło w ięc o p rz e s tę p s tw o w y m ie rz o n e p rz ec iw k o ży ciu kobiety .
14 D .4 8 ,8 ,3 ,4 ( M a r c ia n u s ) . P o r. t a k ż e t e k s t D .4 8 ,8 ,8 ( U lp ia n u s ) d o ty c z ą c y a b o rc ji. O p r z e s tę p s tw a c h ty ch , k tó r e n ie k ie d y „ p rz y p o m in a ją z a b ó jstw o ” p a tr z : U . B ra s ie llo , S u lla
r ic o n s tr u z io n e d ei c r im in i in d ir itto ro m a n o - c en n i s u lla evo lu zio n e d e ll’o m ic id io , S D H I 42
(1976), s. 2 5 8 -2 5 9 ; B. S a n ta lu c ia , O m ic id io , [w:] S t u d i d i d ir itto p e n a le r o m a n o , R o m a 1994, s. 124 i n.
15 Por.: D .4 7 ,9 ,7 (k ra d z ie ż s z c zą tk ó w s ta tk ó w a rm a to ro m ), D .4 8 ,8 ,4 ,2 (p rz e s tę p s tw o k a s tra c ji).
Z a s a d n ic z ą rolę, ja k o w n io sk o d aw c a pow yższych u c h w a ł w sen a cie, m ó gł o d e g ra ć s a m H a d r i a n 17. J e d n a k n a jb a r d z ie j d o n io s łą in g e re n c ję w re p u b lik a ń s k ie b rz m ie n ie legis C orneliae p rz y n io sły re s k ry p ty c e s a rz a i one b ę d ą p rz e d m io te m n in iejszeg o k ró tk ieg o o p ra co w an ia . H a d r ia n ro z c ią g n ą ł u s ta w ę S u lli rów nież n a p rz y p a d k i u siło w a n ia z a b ó jstw a i p rz y p a d k i d o k o n a n ia z a b ó jstw a n ie u m y śln e g o (przy pad kow eg o). P ro b le m a ty k a t a od d a w n a j e s t p rz e d m io te m em ocjonującej d y sk u sji w n au c e. Z u w a g i n a jej rozległość z o sta n ie tu zaled w ie z a s y g n a liz o w a n a 18.
E fe k te m H a d ria ń s k ie j in te rp re ta c ji p ra w a j e s t ta k ż e r e s k r y p t fo rm u łu ją c y n a g ru n c ie u s ta w y S u lli k o n tra ty p ob ro n y k on iecznej.
R e k ry p ty w s p ra w a c h k a rn y c h dotyczących za b ó jstw z n a n e s ą d zięk i p rz e k a z o m ju ry s tó w k la sy c z n y c h d z ia ła ją c y c h dopiero ja k iś czas po H a d ria - n ie, a za m ieszczo n y ch w p o k lasy cz n y ch o p ra c o w a n ia c h , ta k ic h j a k C ollatio i P a u li S e n te n tia e , a ta k ż e w D ig e s ta c h J u s ty n ia n a .
1. P o w s z e c h n y za k a z z a b ija n ia
W z a sa d z ie u s ta w a S u lli n ie k a r a ła b e z p o śred n io z a b ó jstw a n ie w o ln i k a , t a k j a k n ie k a r a ła w p ro st z a b ó jstw a człow ieka w olnego. S łow a u sta w y : ...q u i c u m telo a m b u la v e r it h o m in is n e c a n d i fu r tiv e fa c ie n d i causa, ho m in e- m v e occiderit, c u iu sv e id dolo m a lo fa c tu m e rit (U lp.C oll.1,3,1) od n o siły się g e n e ra ln ie do za g ro że n ia , ja k ie s tw a r z a li sk ry to b ó jcy d la b e z p ie c z e ń stw a
17 D .4 8 ,8 ,3 ,2 -3 . Co do p o w y ższy ch u c h w a ł s e n a tu p a tr z p rz e d e w s z y s tk im : E. H ö b e n re - ich, D u e s e n a to c o n s u lti in te m a d i v en e ficio (M a rc ia n 14 in s t. D .4 8 ,8 ,3 ,2 e 3), A rch iv o G iu- rid iz io F ilip p o S e ra fin i 208 (1988), s. 7 5 -9 7 . A. P e rn ic e , C. F e r r in i, T. M o m m se n , E . V olter- r a , E . N a r d i , B . d ’O r g e v a l d a to w a l i u c h w a ły w o k r e s i e p a n o w a n i a H a d r i a n a (z a : H ö b e n re ic h , D u e s e n a to c o n s u lti in te m a d i ven eficio , s. 96. A u to r k a p o d c h o d zi do te j h ip o te zy, z b r a k u je d n o z n a c z n y c h dow odów , o stro ż n ie ).
18 K w es tio m n a le ż ą c y m do p ro b le m a ty k i z a w in ie n ia , ta k ż e w z w ią z k u z p ra w o d a w s tw e m H a d r ia n a , p o św ięco n o w ie le u w a g i w l it e r a t u r z e ro m a n is ty c z n e j, por. zw ła szc za : A. L e b ig re , Q u e lq u e s A s p e c ts d e la R e s p o n s a b ilite p e n a le e d r o it r o m a in c la s s iq u e , P a r is 1967; J.-D . G e n in , L a R é p r e s sio n d es A c te s d e T e n ta tiv e en D r o it C r im in e l R o m a in , Lyon 1968; G. P o la r a , M a rc ia n o e l ’e le m e n to so g g etivo d e l reato. D e lin q u itu r a u t p ro p o s ito a u t
im p e tu a u t ca su , B ID R 77 (1974), s. 94 i n.; G. G io ffred i, L ’e le m e n to in te n z io n a le n e l d ir itto p e n a le r o m a n o , S tu d i in o n o re d i G. G ro s s o I I I , T o rin o 1 9 7 0 , s. 35 i n .; A. W ack e, F a h r lä s s ig e V ergehen im rö m is c h e n S tr a fr e c h t, R ID A 26 (1979), s. 505 i n.; G. M u ciaccia, S u l l ’u so d e l te r m in e c a s u s n e l d ir itto p e n a le r o m a n o , M ila n o 1980, M. B a lz a r in i, A p p u n ti s u lla rix a n e l d ir itto c r im in a le r o m a n o , L ab e o 28 (1982), s. 29 i n., E . H ö b e n re ic h , Ü berle g u n g e n z u r V erfo lg u n g u n b e a b s ic h tig e r T ö tu n g e n v o n S u lla b is H a d r ia n , ZSS 107 (1990),
s. 249 i n.; G. R izelli, O pe c o n silio d o lo m a lo , B ID R 9 6 - 9 7 (1 9 9 3 -1 9 9 4 ); A. W acke, P ö n a li
s ie r u n g d es u n ta u g lic h e n V ersu ch s?, [w:] C o lla tio I u r is R o m a n i. E tu d e s d é d ie é s à H a n s A n k u m , A m s te rd a m 1995, s. 593 i n.; V. G iu ffre, L a rep ressio n e c r im in a le n e ll’e sp e rien z a ro m a n a , N a p o li 1998, s. 145 i n.; K. A m ie la ń cz y k , T h e G u ilt o f th e P er p etra to r, L ab eo 46, 1
(2000), s. 82 i n.; id em , W in a j a k o p r z e s ła n k a o d p o w ie d z ia ln o śc i k a r n e j w p r a w o d a w s tw ie
c esa rza H a d r ia n a , [w:] P rze z tys ią clecia : p a ń s tw o — p r a w o — je d n o s tk a , K a to w ice 200 1 , s. 20
i n.; L. G aro falo , P ojęcia i ży w o tn o ś ć rz y m s k ie g o p r a w a k a rn e g o , Z es zy ty P ra w n ic z e U K SW 3.1 (2003), s. 17 i n.
publicznego. P o n ie w aż b y ła u s ta w ą „ s ta n u w y jątk o w eg o ”, k a r a n o za k a ż d e s tw a rz a ją c e z a g ro że n ie k rą ż e n ie z b ro n ią w r ę k u z z a m ia re m za b ó jstw a , a z a te m p ra w d o p o d o b n ie n ie z a le ż n ie od tego, czy z a m ia r dotyczył osoby w olnej, czy n ie w o ln ik a 19. W o k re sie p ry n c y p a tu , gd y z p ew n o śc ią ro z u m ia no u s ta w ę S u lli ja k o p ra w o przeciw k o za b ó jstw u , p o w s ta ła p o trz e b a do- o k re śle n ia , czy z a b ro n io n e j e s t ta k ż e z a b ija n ie niew olników . Ta p o trz e b a do ty czy ła zw ła szcz a z a b ó jstw a w ła sn y c h niew olników , bo z a b ija n ia cu d zy ch je d n o z n a c z n ie z a b r a n ia ła od d a w n a lex A q u ilia 20. P o n a d to p ra w o k a r n e obow iązujące w c z a sa c h G a iu s a , k tó ry za p ew n e d z ia ła ł ju ż za H a d r ia n a 21, u z n a ło n a d ro dze ro z szerz ając ej in te rp re ta c ji, że z a k a z z a b ija n ia cu d zych n iew o ln ik ó w w y n ik a w p ro s t z u s ta w y S u lli i sta n o w i crim e n c a p ita lis 22.
H a d ria n , je ś li idzie o te n k ie ru n e k in te rp re ta c ji z n a c z e n ia ustaw y , m a ta k ż e sw e z a słu g i. J e s t p ra w d o p o d o b n ie a u to re m p ierw szeg o w h is to rii rz y m sk ieg o p ra w a k a rn e g o z a k a z u z a b ija n ia w ła sn y c h n iew o ln ik ó w 23. Z a k a z te n p rz e k a z a n y z o s ta ł p rz ez b io g ra fa jego ży ciorysu w S c rip to res H isto - riae A u g u sta e :
S.H.A. Had.18.7 ...servos a dominis occidi vetuit eosque iussit damnari per iudi-ces, si digni essent.
C e sa rz w sw ej k o n sty tu c ji z a k a z a ł z a te m w łaścicielom z a b ija n ia sw ych niew o ln ik ó w pod g ro ź b ą s k a z a n ia p rzez sąd , j a k n a le ż y do m n iem y w ać, za p rz e s tę p s tw o h o m ic id iu m , tj. n a p o d s ta w ie leg is C o rn elia e d e s ic a r iis et veneficis. P ow yższy z a k a z u z u p e łn ia ł w sposób n a t u r a ln y in n y p rz e p is
19 A. W iliń sk i, in te r p r e tu ją c n o rm ę d o ty cz ąc ą sic arii z n a n ą z D .48,8,1pr. i U lp .C o ll.1,3,1, w y ra z ił słu s z n y p o g ląd , że u s ta w a S u lli b r a ła w o c h ro n ę je d y n ie życie w o lnego c zło w iek a. N ie sto i w sp rz ec z n o śc i z ty m p o g ląd e m te z a , że ch o ciaż słow o h o m o w w y ra ż e n iu h o m in e m
o c cid erit o z n aczało „człow iek w o ln y ”, to j e d n a k w zw ro cie h o m in is n e c a n d i c a u sa c u m telo a m b u la v e r it d otyczyło k a ż d e g o czło w iek a , ta k ż e n ie w o ln ik a . Tylko t a k a b o w iem k o n s t r u k
cja n o rm y d a w a ła n a d z ie ję n a o d b u d o w ę b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic z n eg o . P or. A. W iliń sk i, Z u r
F ra g e d e r T ö tu n g vo n S k la v e n in d e r lex C o rn elia d e s ic a r iis et v en e fic is, A c ta C o n v e n tu s
X I E ire n e , 1972, s. 233.
20 Por. M. M ig lie tta , S e r v u s d o lo occisus. C o n tr ib u to a llo s tu d io d e l concorso tr a actio
leg is A q u ilia e e iu d ic iu m ex lege C o rn elia d e s ic a riis , N a p o li 200 1 , s. 30 i n. Zob. ta k ż e rec.
tej p ra cy : A. B u rd e s e , IU R A 52 (2001), s. 3 0 7 -3 2 1 .
21 T ak: W. W ołodkiew icz, P ra w o r z y m s k ie . S ło w n ik e n c y k lo p e d y c zn y , W a rs z a w a 1986, s. 162.
22 O tw a r ta z o s ta ła w te n sposób sw o is ta d w u to ro w o ść p o s tę p o w a n ia w sy tu a c ji, gdy doszło do z a b ó js tw a cu d zeg o n ie w o ln ik a . W ła śc ic iel z a b iteg o n ie w o ln ik a m ia ł a lte rn a ty w ę : alb o m ógł dochodzić o d sz k o d o w a n ia z a po m o cą a ctio leg is A q u ilia e , alb o zw rócić się z accu-
s a tio do iu d ic iu m p u b lic u m n a p o d s ta w ie lex C o rn e lia d e sic. et v e n . A lte r n a ty w a t a j e s t
p o św ia d c zo n a d la czasó w G a iu s a w e fra g m e n c ie jeg o I n s ty tu c ji - G. 3, 213: C u iu s a u te m
s e rv u s o ccissu s est, is lib e r u m a r b itr iu m h a b e t vel c a p ita li c r im in e re u m fa ce re e u m , q u i o cciderit, vel h a c lege d a m n u m p e rse q u i.
23 N a le ż y są d z ić , że z a k a z te n s ta ł się p ierw o w zo re m d la re g u la c ji A n to n in a P iu s a , z a k a z u ją c e j z n ę c a n ia się n a d n ie w o ln ik a m i, a z w ła s z c z a ich z a b ija n ia , d o b rz e z n a n e j z licz n y ch ź ró d eł p ra w n ic z y c h : G. 1, 53; I. 1, 8,2; D .1 ,6 ,1 ,2 . Por. te ż C oll. 3,3,5.
d o ty czą cy s p rz e d a w a n ia n ie w o ln ik ó w w łaśc ic ielo m szk ó ł g la d ia to rs k ic h w ce lu p o sy ła n ia ich do w a lk i n a a re n ie . T a p ra k ty k a , j a k m o ż n a z góry założyć, p ro w a d z iła do ich częstej śm ie rc i24.
Z a k a z H a d r ia n a , p o w tó rz o n y w k o n s ty tu c ji A n to n in a P iu s a w espó ł z p rz e p is a m i legis A q u ilia e , pozw olił ju ry s to m : M arcian o w i i U lp ian o w i w ypow iedzieć, zgodnie z o b o w iąz u ją cą od czasów H a d r ia n a ro z s z e rz a ją c ą w y k ła d n ią u s ta w y S u lla ń sk ie j, n a s tę p u ją c e g e n e ra liz u ją c e z d a n ia :
D. 48.8.1.2. Marcianus libro quarto decimo institutionum. E t qui hominem occi- derit, p unitur non habita differentia, cuius condicionis hominem interemit. Coll. 1.3.2 Ulpianus libro V II de officio proconsulis sub titulo de sicariis et veneficis. Relatis verbis legis modo ipse loquitur Ulpianus: haec lex non omnem, qui cum telo ambulaverit, p u n it, sed eum tantum , qui hominis necandi furtive faciendi causa telum gerit, coercet. Compescit item eum, qui hominem occidit, nec adiecit cuius condicionis hominem, ut et ad servum et peregrinum pertinere haec lex videatur.
W te n sposób re g u la c je c e s a rs k ie w p ra k ty c e p o zb aw iły w łaśc ic iela odw iecznego iu s vita e necisq u e w obec sw ego n ie w o ln ik a 25.
U z n a ć m o żn a, że to w ła śn ie od H a d r ia n a zabójstw o n ie ty lk o cudzego n ie w o ln ik a , ale i w łasn eg o u z n a n e zostało za h o m ic id iu m , a lex C ornelia de s ic a riis et ven eficis rzeczy w iście u r o s ła do r a n g i „pow szech neg o p ra w a o za b ó jstw ie”.
2. K a ra ln o ść za b ó jstw a n ie u m y śln e g o
N a g ru n c ie ro z w a ż a ń n a d m ożliw ym z a sto so w a n ie m p rz ep isó w legis C orneliae de sic a riis et veneficis w obec p rz y p a d k ó w d o k o n a n ia za b ó jstw a , o k re śla n e g o ja k o h o m ic id iu m 26, z o sta ły w y d a n e trz y w a ż n e re s k ry p ty d o ty czące p ro b le m a ty k i w in y ja k o p rz e sła n k i odpow iedzialności sp raw cy p rz e stę p stw a . D okonał w n ich H a d ria n uściślającej in te rp re ta c ji re p u b lik a ń sk ic h
24 S.H .A . H a d . 18,8 [...] le n o n i et la n is ta e s e r v u m vel a n c illa m v e n d i v e tu it c a u s a n o n
p r a e s tita . P or. ta k ż e : D .4 8 ,8 ,1 1 ,1 -2 (u c h w a ły s e n a tu ).
25 V. M a r o tta u tr z y m u je , że w ła śc ic ie l n ie s tr a c ił z a H a d r i a n a i A n to n in a P iu s a sw ego od w ieczn eg o p r a w a , por.: M a ro tta , M u lta de iu re sa n x it, A s p e tti d e lla p o litic a d e l d ir itto d i
A n to n in o P io, M ilan o 1988, s. 3 0 7 i n . O czyw iście, zgodzie się n ale ży , że fo rm a ln ie nie
z o sta ło ono z n ie sio n e , a le w p ra k ty c e o b o w iązk o w y są d o w y try b p o s tę p o w a n ia u c zy n ił p r a w o w ła ś c ic ie la m a r tw y m , p o z b a w ia ją c go p r a w a do a u to n o m ic z n e j d e cy z ji. A n a lo g ic z n e s k u tk i w yw ołało p ra w o d a w stw o H a d r ia n a w p rzed m io cie z a k re s u w ła d zy ojcow skiej, w k tó re j n ie było ju ż m ie js c a d la p r a w a do z a b ic ia s y n a - p o r. D . 4 8 .9 ,5 .
26 T erm in h o m ic id iu m n a o k re ś le n ie z a b ó js tw a s ta ł się p o w s ze ch n y d o p iero w p ry n cy - p a c ie .
u sta w o w y c h zw rotów , ta k ic h ja k : dolo m alo, o cc id e n d i c a u sa , z n a n y c h z licznych o niej p rz e k a z ó w 27, w p ro w ad ził zró żn ico w an ie o d p o w iedzialno ści ze w z g lę d u n a s to p ie ń z a w in ie n ia , d o p u szc zając k a ra ln o ś ć czynów n ie u m y śln y ch , a ta k ż e p rz e s ą d z ił o odpow ied zialn o ści k a rn e j z a u siło w a n ie zab ó jstw a.
W p raw d zie ż a d e n z ty c h re s k ry p tó w w p ro st n ie odw oływ ał się do u s t a w y S u lli, je d n a k p rzy to czo n e one z o sta ły p rz ez ju ry s tó w k lasy cz n y ch : M ar- c ia n a i U lp ia n a n a k a n w ie ro z w a ż a ń n a te m a t legis C orneliae de sic a riis et veneficis28, a w k o n se k w e n c ji w D ig e s ta c h re la cje te z n a la z ły się w ty tu le pośw ięconym w całości u sta w ie .
P ie rw sz y z re s k ry p tó w u d zielo n y z o s ta ł p ro k o n su lo w i B e tik i (ro d z in n e go m ia s ta H a d ria n a ) Ig n a tiu so w i T au rin u so w i:
Coll. 1.11. 1-4. Ulpianus libro et titulo qui supra: Cum quidam per lasciviam causam mortis praebuisset, conprobatum est factum Taurini Egnati proconsulis Baeticae a divo Hadriano, quod eum in quinquennium relegasset. 2. Verba con- sultationis et rescripti ita se habent: „Inter Claudium, optime imperator, et Eva- ristum cognovi, quod Claudius Lupi filius in convivio, dum sago iactatur, culpa Mari Evaristi ita male acceptus fuerit, ut post diem quintum moreretur”. Atque adparebat nullam inimicitiam cum Evaristo ei fuisse. Tamen cupiditatis cul- pa(m) coercendum credidi, ut ceteri eiusdem aetatis iuvenes emendarentur. Ide- oque Mario Evaristo urbe Italia provincia Baetica in quinquennium interdixi et decrevi, ut impendi causa duo milia patri eius persolveret Evaristus, quod m ani festa eius fuerat paupertas. 3. Verba rescripti: „Poenam Mari Evaristi recte, Tau rine, moderatus es ad modum culpae, refert enim et in maioribus delictis, consul- to aliquid adm ittatur an casu. 4. E t sane in omnibus criminibus distinctio haec poenam aut iustam provocare debet aut temperamentum admittere”29 .
27 O m ó w ie n ie ź ró d eł p ra w n ic z y c h i n ie p ra w n ic z y c h d o ty cz ąc y c h o ry g in a ln e g o b r z m ie n ia u s ta w y w: K. A m ie la ń cz y k , D o lu s m a lu s — a n im u s o ccid en d i... p a s s im .
28 F r a g m e n t p ie rw s z y ósm ego ty tu łu k s ię g i c z te rd z ie s te j ó sm ej D ig e stó w , pośw ięco n eg o u s ta w ie S u lli, p o ch o d zący z c z te r n a s te j k się g i I n s ty tu c ji M a rc ia n a , z a w ie ra ją c y p ie rw sz y r e s k r y p t H a d r ia n a , ro z p o c z y n a r e la c ja o z a w a rto ś c i lex C o rn e lia d e s ia r iis et v en e fic is. P o d o b n ie , re la c je U lp ia n a o obu r e s k r y p ta c h H a d r ia n a p o ch o d zące z C o lla tio , zam iesz c zo n e w k s ię d z e p ierw sz e j teg o z b io ru z a ty tu ło w a n e j: D e s ic a r iis (et h o m ic id is ca su vel v o lu n ta te ), p o c h o d zą z sió d m ej k s ię g i je g o d z ie ła de o fficio p r o c o n s u lis z a w ie ra ją c e j ty tu ł De s ic a r iis et
ven e fic is (por. C o ll.1,3).
29 P or. ta k ż e D. 4 8 ,8 ,4 p r. (M a rc ia n u s ). M a r c ia n u s p o d jął je s z c z e je d n ą p ró b ę z m ie rz e n ia się z p r o b le m a ty k ą z a w in ie n ia spraw cy. Z d a n ie m ju ry s ty , p r z e s tę p s tw a m o ż n a d o k o n ać w tr o ja k i sposób: alb o p ro p o s ito , czyli w z a m ia rz e , alb o im p e tu , czyli w s ta n ie w z b u rz e n ia (w afek cie), alb o c a su , czyli p rz y p a d k o w o (n ie u m y ś ln ie ). J a k o p rz y k ła d y p o d a ł k o lejn o : czyn p o p e łn io n y p rz e z la tr o n e s (b a n d y tó w ), rz u c e n ie się p ija n e g o n a o fia rę z p ię ś c ia m i lu b ż e la zem , zab icie kog o ś z po w o d u c h y b io n e g o s tr z a łu n a p o lo w a n iu (D. 48 ,1 9 ,1 1 ,2 ). W ypow iedź M a rc ia n a , choć p o s z e rz o n a w s to s u n k u do s ta n u d o k try n y w y p ra c o w a n e j p rz ez H a d r ia n a o no w y b y t, ja k im j e s t im p e tu s , św ia d c zy w d a ls z y m c ią g u o p ew n ej b e z ra d n o ś c i R z y m ia n w p o s z u k iw a n iu w ła śc iw y c h ro z w ią z a ń .
Z re la c ji U lp ia n a w y n ik a , że p rz y p a d e k dotyczył n iejak ieg o M a r iu s a E v a r is tu s a , k tó ry tr a f ił p rz e d s ą d za to, że d o p ro w ad ził do śm ie rc i C lau d iu - sa , s y n a L u p u sa . Rzecz się z d a rz y ła p rz y o k az ji uczty, po dczas k tó re j doszło do sw aw olnej za b a w y poleg ającej n a ty m , że C la u d iu s b y ł p o d rz u c a n y w górę p rzez u c z e stn ik ó w biesiady, a E v a r is tu s t a k n ieszc zęśliw ie go ła p a ł, że te n d o zn ał ś m ie rte ln y c h o b ra ż e ń i n a p ią ty d z ie ń z m arł. In n y c h szczegó łów tej, j a k się okazało , n ieb ezp ieczn ej m ło dzień czej ro z ry w k i b ra k , p rz y ją ć w sz a k ż e n a le ż y za U lp ia n e m , że k o n k re tn ie E v a r is tu s w in ie n b y ł n ie sz c z ę śliw eg o w y p a d k u , choć u c z e s tn ik ó w z a b a w y b yło w ięcej. W s p ó łu d z ia ł w p rz e s tę p s tw ie kolegów o sk arżo n eg o p ra w d o p o d o b n ie z ja k ic h ś powodów w ogóle n ie by ł b ra n y pod u w a g ę p rz ez sędziego. B yć m oże n ie dało się im p rz y p isa ć żad n ej winy. W k a ż d y m ra z ie H a d r ia n u sto s u n k o w a ć się m ia ł w swojej odpow iedzi je d y n ie do oceny p ra w n e j cz y n u E v a r is tu s a .
M iędzy o fia rą i jej p rz e śla d o w c ą , j a k k o m e n to w a ł U lp ia n , n ie było w rogości, n ie p rz y ja ź n i (in im ic itia e ), n ie m o ż n a z a te m było p o sąd zić E v a ri- s tu s a , że m ia ł z a m ia r sp o w o d o w an ia śm ie rc i sw ego kolegi. C hoć p rz y c z y n ą w y p a d k u były m ło d zień cze n ie p o sk ro m io n e żąd ze (cu lpa c u p id ita tis ), d z ia ła n ie sp ra w cy było n ie u m y ś ln e , p rz y p ad k o w e. S ę d z ia Ig n a tu s T a u r in u s - w ied zio n y za ło żen iem , że k a r a m a sta n o w ić w a lo r w ychow aw czy - zdecydo w a ł o w y m ie rz e n iu o s k a rż o n e m u łag o d n ej kary, n ie z n a n e j u s ta w ie S u lli p ięcio letn ej relegacji.
N a jisto tn ie jsz e j e d n a k s ą za cy to w an e p rz ez j u r y s tę z d a n ia pochodzące z re s k r y p tu H a d r ia n a . C e sa rz w y p o w ia d a re g u łę , że p rz e s tę p s tw a m o żn a do k o n ać zarów no u m y śln ie , tj. z z a m ia re m (consulto), j a k i n ie u m y ś ln ie , tj. p rz y p ad k o w o (casu): et in m a io r ib u s delictis, co n su lto a lią u id a d m itta tu r a n casu. T e rm in ca su s w re s k ry p c ie z o sta ł u ż y ty je d n a k dość m ało p re c y zy jnie - n ie ja k o e k w iw a le n t losow ego z d a rz e n ia , ale b r a k u w y o b ra źn i zw ią zan e j z la s c iv ia 30. N o w a to rsk ie j e s t je d n a k sp o strz e ż e n ie , iż o cen iając s to p ie ń szkodliw ości p rz e s tę p s tw a , n a le ż y m ieć św iadom ość, że n a w e t cięż sze p rz e s tę p s tw a (tu s k u tk u ją c e śm ie rc ią ) n ie m u s z ą p rz e s ą d z a ć o „cięż k ie j” od pow iedzialności, je ś li cz y n u n ie p op ełn io no u m y śln ie . K a r a za ta k i lżejszy g a tu n k o w o czyn p o w in n a ulec złag o d z en iu 31.
O zakresie odpowiedzialności pow inien decydować stopień zaw inien ia - subiektyw ny elem e n t zw iązany z osobą sprawcy, wskazujący, ja k duży ła d u n e k
30 P o r. V. M a r o tta , M u lta d e iu re s a n x it... , s . 2 0 2 .
31 W ydaje się, że n ie m a ra c ji M . B a lz a r in i, gdy k o n cep cję k a r a ln o ś c i p r z e s tę p s tw n ie u m y ś ln y c h o d n o si do czasó w M a r c ia n a i U lp ia n a , a w ięc o k re s u p a n o w a n ia S ew eró w . R e s k r y p t z o s ta ł p rz e z U lp ia n a z a c y to w a n y d o sło w n ie , n ie m a w ą tp liw o ś c i co do decyzji c e s a r z a o „ ła g o d n y m ”, a le j e d n a k u k a r a n i u E v a r is tu s a . M. B a lz a r in i p rz y w ią z a ł z b y t d u ż ą w ag ę do p o d e jr z e n ia o in te r p o la c ję t e k s t u M a r c ia n a z a w ie ra ją c e g o in n y r e s k r y p t H a d r i a n a (D .4 8 ,8 ,1 ,3 ), o k tó ry m b ę d z ie m o w a p o n iże j. W re z u lta c ie , n ie s łu s z n ie , z a m ia s t H a d ria n o w i p rz y p is a ł k o n c ep c ję k a r a ln o ś c i p r z e s tę p s tw a n ie u m y ś ln e g o z a b ó js tw a ju r y ś c ie M a rc ia n u s o - w i, por. M. B a lz a rin i, A p p u n ti s u lla rix a , s. 29 i n.
złej woli to w a rz y sz y ł jego d z ia ła n iu . W ty m k o n te k śc ie z a n a g a n n e i godne p o tę p ie n ia H a d r ia n u z n a ł n ie ty le sam o spo w o do w anie śm ie rc i (bo E v a ri- s tu s spow odow ać jej n ie chciał), ile n ie p o sk ro m io n e żądze, k tó re p rzy w iod ły go do zgu bnej w s k u tk a c h sw aw o li (la scivia )32.
P o w y ższa k w a lifik a c ja n o si cechę o ry g in aln o ści, a re s k ry p to w i n a d a je zn a cze n ie ź ró d ła p ra w a , k tó reg o fu n k c ją j e s t in te r p r e ta c ja ro z sz e rz a ją c a obow iązujących n o rm p ra w a k arn eg o . N iew ątp liw ie, bo t a k w y n ik a i z r e s k ry p tu i k o m e n ta r z a U lp ia n a , czyn (spow o do w anie śm ierci) z o sta ł u z n a n y za p o p ełn io n y p rz y p ad k o w o i bez złego z a m ia ru , a w ięc n ie occid en d i (ne- ca n d i) c a u sa czy dolo m a lo , j a k tego w y m ag a ł r e p u b lik a ń s k i u sta w o d a w c a , a co za ty m idzie fo rm a ln ie n ie m ieścił się w o b sza rze z a sto s o w a n ia r e p u b lik a ń sk ie j legis C orneliae de sic a riis et veneficis.
P rz y p a d e k E v a r is tu s a , ro z p a try w a n y n a g ru n c ie u s ta w y S u lli bez in te rw e n c ji n o rm a ty w n e j H a d ria n a , m u s ia łb y zakończyć się u n ie w in n ie n ie m osk arżo n eg o . H a d r ia n d o strz e g ł je d n a k w d z ia ła n iu s p ra w c y n a g a n n o ś ć w y m a g a ją c ą u k a r a n ia , je d n a k k a r ą zd ecyd ow anie lż e jsz ą niż za zabójstw o u m y śln e . W k o n sek w e n cji z a a k c e p to w a ł ja k o słu sz n y w y ro k z a p ro p o n o w a n y p rz ez p ro k o n s u la I g n a tiu s a T a u r in u s a (p raw d o p o d o b n ie w strz y m a n o je d y n ie jego w y k o n a n ie do c z a s u u d z ie le n ia re s k r y p tu p rz ez H a d r ia n a 33), tz n . re le g a c ji E v a r is tu s a n a 5 l a t p o za g ra n ic e R zy m u , I ta lii i B e tik i z obo w iązk iem zw ro tu k osztów p ro c e su ojcu ofiary.
W ym ierzen ie k a r y E v a ris tu s o w i p o s trz e g a ć n a le ż y ja k o w y ra z re a liz a cji z a m y słu H a d ria n a , by k a r a n ie sta ło się p o c h o d n ą ła d u n k u złej in te n c ji, n a g a n n ie ocen ian eg o n a s ta w ie n ia p sychiczn ego spraw cy. K a ra p o w in n a być a d e k w a tn a i p ro p o rc jo n a ln a do tego s t a n u 34. K a r a 5 l a t re le g a c ji p o w in n a być w ty m k o n k re tn y m p rz y p a d k u u z n a n a za p rz e ja w ła sk a w o śc i c e s a rz a i jego u rz ę d n ik a : łagodno ści (clem en tia) i h u m a n ita s 35.
N a g ru n c ie o m aw ian e g o re s k r y p tu m o ż n a ch y b a sfo rm u ło w ać tezę , że H a d r ia n dopu ścił po ra z p ie rw sz y w rz y m sk im p ra w ie k a r n y m k a ra ln o ś ć czynów p o p ełn io n y ch w sposób n ie z a m ie rz o n y 36. P rz y czym , j a k się zdaje, m ożliw ość k a r a n i a czynów n ie u m y śln y c h o tw ie ra ła się je d n a k w y łączn ie w p rz y p a d k u p rz e s tę p s tw n ajcięższy ch , t a k j a k tu ta j - w p rz y p a d k u spow o d o w a n ia czyjejś śm ie rc i37.
32 E. H ö b e n re ic h , Ü b erlegungen, s. 308, s to s u n e k do sieb ie te rm in ó w cu lp a c u p id ita tis i la sc iv ia o k re ś la s łu sz n ie ja k o zależn o ść ty p u p rz y cz y n a - s k u te k . N ie s ą to w ięc synonim y.
33 S ę d z ia p ra w d o p o d o b n ie n ie m ógł op ó źn ić r o z p o z n a n ia s p ra w y do c z a s u n a d e jś c ia r e s k r y p tu . G dyby je d n a k w y ro k ro z m ija ł się z jeg o tr e ś c ią , s ta n o w iło b y to b e z w z g lę d n ą p r z e s ła n k ę o d w o ław czą , por. T. H o n o ré , E m p e r o r s a n d L a w y e r s , O x fo rd 1994, s. 39.
34 F. C a s a v o la , C u ltu r a e sc ien z a g iu r id ic a n e l seco n d o secolo d.C . il sen so d e l p a s s a to , A N RW II, 15 (1976), s. 149.
35 R. B a u m a n , C rim e a n d P u n is h m e n t in A n c ie n t R o m e , L o n d o n 1996, s. 155.
36 T ak i p o g lą d p r z e w a ż a w n a u c e . P or. w tej k w e s tii: M. T a la m a n c a , P er la sto r ia d e lla
g iu r is p r u d e n z a R o m a n a , B ID R 80 (1977), s. 286 i n ., k tó r y p o d d a ł k ry ty c e p rz e c iw n y po
g lą d C a sa v o li.
R o zstrzy g n ię cie H a d r ia n a w y d a n e zo stało n a p o d sta w ie u s ta w y S ulli. R e s k ry p t c e s a rz a p o strz e g a ć m o ż n a w isto cie ja k o ro z sz e rz e n ie n o rm a ty w n e p rz ep isó w legis C orneliae n a czyny w sp ółcześn ie k w a lifik o w a n e ja k o „ n ie u m y śln e spow odow anie śm ie rc i” i u zn a ć, że c e sa rz u z u p e łn ił p o d sta w o w ą san k c ję z n a n ą re p u b lik a ń sk ie j u sta w ie , tj. p oen a legis C orneliae p rz e w i d z ia n ą d la p rz e s tę p s tw u m y śln y c h , sa n k c ją ła g o d n ie js z ą - czasow ej re le g a- cji - d la p rz e s tę p s tw n ie u m y śln y c h . L e x C ornelia de sic a riis et veneficis jeszcze p ełn iej s ta ła się te r a z pow szech n y m p ra w e m o za b ó jstw ie38.
R o zró żn ien ie H a d r ia n a p rz y w o ła n e zo stało ta k ż e w ty tu le D e p o e n is D ig estó w J u s t y n ia n a w p o sta c i p o w szech n ie obow iązującej z a sa d y po śró d dw óch in n y c h ró w n ie d o n io sły ch z a s a d p ra w n o k a rn y c h z a c z e rp n ię ty c h z d z ie ła de officio p ro c o n su lis U lp ia n a 39, stan o w iąc y ch , że n ie w olno p ro w a dzić p o stę p o w a n ia k a rn e g o pod nieo becno ść o sk arżo n eg o , i że w ra z ie w ą t pliw ości lepiej w innego u n ie w in n ić , niż n iew in n eg o sk a z a ć 40.
3. K a ra ln o ść u s iło w a n ia za b ó jstw a . Zasada: in m a le fic iis
v o lu n ta s s p e c ta tu r, n o n e x itu s
W ty m p u n k c ie p rz y w o łan e z o s ta n ą d w a k o lejn e re s k ry p ty H a d r ia n a do tyczące odpow ied zialn o ści k a rn e j n a g ru n c ie legis C orneliae de sic a riis et ven eficis.
P ie rw sz y z n ic h p o ru s z a w z a sa d z ie d w a is to tn e z a g a d n ie n ia . N a w s tę p ie o dnosi się ponow nie do kluczow ego ro z ró ż n ie n ia p rz e s tę p s tw n a p o p eł n ia n e z w in y u m y śln ej (k tó ry m to w a rz y sz y a n im u s occidendi, v o lu n ta s) i p o p e łn ia n e n ie u m y ś ln ie , p rz y p ad k o w o (c a s u ), a n a s tę p n ie s ta tu u je de fa cto o dpow iedzialność za u siło w a n ie zab ó jstw a:
Coll. 1.6.1-4. Ulpianus libro V II de officio proconsulis sub titulo de sicariis et veneficis. Distinctionem casus et voluntatis in homicidio servari rescripto Ha- driani confirmatur. Verba rescripti: „Et qui hominem occidit absolvi solet, sed si non occidendi animo id admisit: et qui non occidit, sed voluit occidere, pro homicida damnatur. E re itaque constituendum est: ecquo ferro percussit Epafro- ditus? N am si gladium instrinxit aut telo percussit, quid dubium est, quin occi dendi animo percusserit? Si clave percussit aut cucuma aut, cum forte rixaretur, ferro percussit, sed non occidendi mente. Ergo hoc exquirite et si voluntas occi- dendi fuit, ut homicidam servum supplicio summo iure iubete affici”.
38 Z n a c z e n ie r e s k r y p tu d la ro zw o ju rz y m s k ie g o p r a w a k a rn e g o m u s ia ło być o g ro m n e. S ło w a r e s k r y p tu H a d r ia n a , j e d n a k ju ż bez p o w o ła n ia się n a ich a u to r a , p rz y w o ła n e z o sta ły ta k ż e w D ig e sta ch w k s ię d z e po św ięco n ej k a ro m (De p o e n is ). N ie m a j e d n a k w ą tp liw o ś c i co do ich p o c h o d ze n ia . P or.: D .48, 19, 5, 2; a ta k ż e C o ll.1 ,7 ,1 (= P.S. 5,2 3 ,3 ).
39 Por.: F. W ieack er, T e x tu fe n k la s s ic h e r J u r is te n , G o tin g e n 1960, s. 391. 40 D .4 8 ,1 9 ,5 p r.
R e s k ry p t ro zp o czy n a p rz y p o m n ie n ie p o d z ia łu p rz e s tę p s tw n a z d z ia ła n e u m y śln ie i z d z ia ła n e p rz y p a d k ie m . H a d r ia n s tw ie rd z ił w ięc, że tego, k to człow ieka zabił, d z ia ła ją c bez z a m ia ru za b ó jstw a , a n im u s o cc id e n d i42, p o w inno się u n ie w in n ić , zaś tego k to w p ra w d z ie czło w iek a n ie zabił, ale m ia ł ta k i za m ia r, pow inno się sk a z a ć z a zabójstw o. K luczow ym ja w i się w ięc u s ta le n ie is tn ie n ia z a m ia ru z a b ó jstw a po s tro n ie spraw cy . Z a m ia r j e s t z d a n ie m c e s a rz a is to tą p rz estęp cz eg o cz y n u .
J a k ta k ie g o u s ta le n ia dokonać? H a d r ia n u d z ie lił p y ta ją c e m u sę d z ie m u sw oistej w yty cznej, m ogącej m u pom óc w id e n ty fik a c ji z a w in ie n ia spraw cy, a ty m sam y m w ocenie p rz e stę p n o ś c i czynu. P o w in ie n u s ta lić , ja k im n a r z ę dziem E p a fro d itu s p ozbaw ił życia sw ą o fia rę . J e ś li z a d a ł cios m ieczem albo in n ą b ro n ią , tru d n o p o w ą tp iew ać w z a m ia r za b ó jstw a. In aczej byłoby g d y by s p ra w c a p osłu ży ł się k lu cze m albo p a te ln ią w tra k c ie trw a ją c e j sp rz ecz k i (b ijaty k i?)43. W tedy, chociaż u d e r z a ł „żelazem ”, z a m ia ru z a b ó jstw a nie dałoby się sp ra w c y p rz y p is a ć .
Ł a d u n e k złej w oli ró w n ież ta k ie g o sp ra w cy był j e d n a k d la H a d r ia n a oczyw isty: sp ra w c a ch ciał sw ej ofierze w y rz ąd zić k rz y w d ę, choć n ie k ie ro w ał n im z a m ia r z a b ó jstw a 44. J a k w iado m o z p rz e k a z u M a rc ia n a , m og łab y go w te d y sp o tk a ć lż e jsz a k a r a : L e n ie n d a m p o e n a m eius, q u i in rix a ca su m a g is q u a m v o lu n ta te h o m ic id iu m a d m is it45.
N ie w ą tp liw ą z a s łu g ą H a d r ia n a j e s t stw o rz e n ie n o rm a ty w n e j p o d sta w y p ra w n e j k a ra ln o ś c i p rz e s tę p s tw n ie u m y śln y c h . W ty m celu r e p u b lik a ń s k a lex C o rn elia de s ic a riis et ven eficis z o s ta ła z a sa d n ic z o z m o d y fik o w a n a . W c z a sa c h S u lli z a sto so w a n ie u s ta w y m ożliw e było tylko i w y łączn ie w sy tu a c ja c h , gdy sp ra w c ę cechow ał z a m ia r p o p e łn ie n ia p rz e s tę p s tw a , a w ięc gdy m o ż n a m u było p rz y p isa ć w inę u m y ś ln ą . N a to m ia s t za H a d r ia n a ró w n ież o d p o w ied zialn o ść k a r n a s p ra w c y n ie u m y śln e g o sp o w o d o w an ia śm ierci s ta ła się p ra w o d aw c zy m fa k te m .
41 Por. ta k ż e : D .4 8 .8 .1 .3 (M a rc ia n u s ). N a te m a t n ie k ie d y is to tn y c h ró ż n ic w p r z e k a z a c h U lp ia n a i M a r c ia n a zob. B a lz a rin i, A p p u n ti s u lla rix a , s. 26 i n.
42 T erm in a n im u s o c c id e n d i, p o m im o p o d e jrz e ń o in te rp o la c ję , u z n a ł A. S ta n k ie w ic z z a k lu cz o w y d la k o n c ep c ji z a w in ie n ia p re z e n to w a n e j p rz e z H a d r ia n a , por. S ta n k ie w ic z , D e ho-
m ic id io ... , s. 61 i n.
43 T e rm in rix a w o m a w ia n y m k a z u s ie z d a je się zn aczy ć b a rd z ie j „ k łó tn ia ”, „ sp rz e c z k a ” n iż „ b ija ty k a ”. P rz y ję c ie o d m ie n n e g o tłu m a c z e n ia p ro w a d ziło b y do e fe k tu , że d e cy z ja H a - d r i a n a s ta ła b y się n ie z b y t n ie z ro z u m ia ła . N ie tru d n o sobie b o w iem w y o b ra z ić z a d a w a n ie ciosów, z b r a k u in n y c h n a rz ę d z i, c ię ż k ą p a te l n ią w z a m ia rz e p o z b a w ie n ia życia. P e w n o ści co do z ap ro p o n o w a n e g o tłu m a c z e n ia m ie ć j e d n a k n ie m o żn a , zw ażyw szy, iż te r m in rix a w y s tę p u je w ź r ó d ła c h p r a w n ic z y c h t a k ż e w ty m d r u g im z n a c z e n iu , p o r.: D .4 8 .8 .1 7 ; C o ll.1 .7 .2 . Ź ró d ła te o m a w ia B a lz a rin i, A p p u n ti s u lla rix a , s. 35 i n.
44 D z isiaj o k re ślo n o b y te n z a m ia r ja k o „ z a m ia r p o b icia ” P or. ta k ż e d o s trz e ż o n ą a n a lo gię w p ra w ie w ło sk im : N. S c a p in i, D ir itto e p ro c e d u r a p e n a le n e ll’e sp e rien za g iu r id ic a ro
m a n a , P a r m a 1992, s. 51 i n.
N a s tę p n ie w a rto o d n ie ś ć się do te j cz ę śc i c e s a r s k ie j o d p o w ied z i, w k tó rej m ow a j e s t o odpow iedzialności spraw cy, k tó ry w p raw d zie człow ieka n ie zabił, ale poniew aż ch ciał zabić, p ow inien być u z n a n y za zabójcę: q u i n on occidit, sed v o lu it occidere, p ro h o m icid a d a m n a tu r . C zyżby c e sarz był zw o le n n ik ie m k a r a n ia za sam e złe m yśli, za sa m pow zięty z a m ia r zabójstw a? O czyw iście n ie . R zym ianom jeszcze p rzez d łu gi czas nie b y ła w ogóle z n a n a odpow iedzialność za sa m tylko z a m ia r p o p ełn ien ia p rz e s tę p s tw a . N ie znało jej sądow nictw o quaestiones, a n a jej k sz ta łto w a n ie w iększy w pływ zaczęła w yw ierać dopiero d o k try n a c h rz e śc ija ń sk a ze sw ą o d pow iedzialn ością za grzech, k tó ry m o żn a było popełnić m y ślą46. Z a s a d a n ieo d p o w iad a n ia za sam e m yśli z o sta ła z re s z tą najlepiej w y ra ż o n a w sły n n y m k o m e n ta rz u do e d y k tu a u to rs tw a U lp ian a: C og itatio nis p o e n a m nem o p a titu r (D .48.19.18)47.
O czyw iście H a d r ia n n ie p ro p o n o w ał k a r a n i a za sa m z a m ia r (jego r e s k ry p t dotyczył spraw cy, k tó ry p o d jął d z ia ła n ie ), lecz u w a ż a ł, że za u siło w a n ie p o p e łn ie n ia p rz e s tę p s tw a po w inno się o dpo w iad ać t a k sam o , j a k za jego d o k o n an ie. O k a zu je się z a te m , że c e sa rz , chociaż rzeczy n ie n a z y w a w p ro s t po im ie n iu , a m ów i ty lk o że s p ra w c a v o lu it occidere48, ro z ró ż n ia ł fo rm y s ta d ia ln e p rz e s tę p s tw a : d o k o n an ie i u siło w a n ie .
T ak j a k to czyni w spółczesny u staw o d a w ca, ce sarz n ie w id ział d la odpo w iedzialności spraw cy specjalnej różnicy m ięd zy ty m , kto zabił (a w ięc o sią g n ą ł za m ierzo n y sk u tek ), a ty m , kto u siło w ał zabić, ale z jak ieg o ś pow odu s k u tk u n ie zdołał osiągnąć. N a tę ż e n ie złej woli i p sychiczny s ta n w sk azu jący n a d em o ralizację sp raw cy w obu p rz y p a d k a c h s ą przecież jed n ak o w e. N ie z a leżn ie od osiąg n ięteg o s k u tk u sp ra w c a po w in ien pon ieść tę s a m ą k a r ę 49.
R e s k ry p t H a d r ia n a o zn a c z a z a te m k olejn e, is to tn e ro z sz e rz e n ie u s t a w y50. W b rew te m u , co się n ie k ie d y sąd z i, o ry g in a ln a lex C ornelia n ie z a
46 W. W o ło d k iew icz, C o g ita tio v o lu n ta s w r z y m s k im p r a w ie k a r n y m (n a m a r g in e s ie
D .48 ,1 9 ,1 8 : c o g ita tio n is p o e n a m n e m o p a titu r , [w:] C zy p r a w o r z y m s k ie p r z e s ta ło is tn ie ć ?,
Z ak a m y c z e 2 003, s. 371 i n.
47 K o n te k s t w y p o w ied zi U lp ia n a n ie j e s t do k o ń c a zn an y . P or. id em , s. 368 i n . P o d o b n a w y p o w ied ź z o s ta ła s fo rm u ło w a n a p rz e z P a u lu s a : so la c o g ita tio f u r t i fa c ie n d i n o n fa c it
fu r e m (D .4 7 .2 .1 .1 ) N a t e m a t u s iło w a n ia p r z e s tę p s tw a w rz y m s k im p ra w ie k a r n y m o s ta tn io :
G aro falo , P ojęcia i ży w o tn o ść , s. 2 9 - 3 0 . Z p rz e g lą d u l it e r a t u r y z a m iesz c z o n e g o w je g o a r t y k u le w y n ik a , że do d z is ia j p o g ląd y u czo n y ch n a k a r a ln o ś ć u s iło w a n ia w rz y m s k im p ra w ie k a r n y m s ą p o d z ie lo n e .
48 D la d z ia ła n ia p o d jęte g o , a le n ie zak o ń czo n eg o (u s iło w a n ia ) ję z y k ła c iń s k i re z e rw o w a ł słow o c o n a tu s . J e d n a k , j a k w y k a z a ł W. W ołodkiew icz, ta m g d zie w t e k s ta c h p ra w n ic z y c h m o w a j e s t w k o n te k ś c ie czy n u o v o lu n ta s , pod ty m te r m in e m ro z u m ie się z a m ia r, k tó re g o r e a liz a c ja z o s ta ła ju ż p o d ję ta , choć s k u te k n ie z o s ta ł o sią g n ię ty , a w ięc w rz ec zy w is to ś ci c h o d zi o u s iło w a n ie . T a k ie z n a c z e n ie m a te ż v o lu n ta s w te k ś c ie D .4 7 .1 1 .1 p r. ( P a u lu s ), por. W. W ołodkiew icz, C zy p r a w o r z y m s k ie p r z e s ta ło is tn ie ć ?, s. 3 6 9 -3 7 1 .
49 Por. a r t. 14 k .k .: „S ąd w y m ie rz a k a r ę z a u s iło w a n ie w g ra n ic a c h z a g ro ż e n ia p rz e w i d z ia n e g o d la d a n eg o p r z e s tę p s tw a ”.
50 A. S ta n k ie w ic z , U s iło w a n ie z a b ó js tw a w p r a w ie k a r n y m r z y m s k im , P ra w o K a n o n ic z n e 20, 3 - 4 (1977), s. 2 9 5 -2 9 7 . A u to r s łu s z n ie u w a ż a ł, że o r y g in a ln a lex C o rn e lia n ie m ia ła
w ie ra ła bow iem przepisów , n a p o d sta w ie k tó ry c h m o ż n a b y k a r a ć form ę s ta d i a l n ą u s iło w a n ia p r z e s tę p s tw a 51. U k s z ta łto w a n ie o d p o w ied z ia ln o ści k a r n e j z a u s iło w a n ie p o p e łn ie n ia z a b ó js tw a p rz e z H a d r i a n a j e s t w ięc w p e łn i tw órcze i n o w a to rs k ie , n ie było d o tą d t a k w y ra ź n ie w y a rty k u ło w a n e w rz y m sk im p ra w ie k a r n y m 52.
Z tre ś c ią wyżej om ówionego re s k ry p tu dobrze k o re sp o n d u je re s k ry p t kolejny. N ie ste ty nie je s t z n a n y w ty m p rz y p a d k u a n i s ta n fa k ty c zn y sp ra w y p rz ed staw io n ej H a d ria n o w i, a n i szerszy k o n te k s t cesarsk iej w ypow iedzi.
P r z e k a z o re s k ry p c ie o g ra n ic z a się do je d n e g o z d a n ia i p o ch o d zi z d zieła de c o g n itio n ib u s C a llistra tu sa :
D. 48.8.14. Callistratus libro sexto de cognitionibus. Divus Hadrianus in haec verba rescripsit: ,,in maleficiis voluntas spectatur, non exitus”.
C hociaż n ie j e s t z n a n a tre ś ć całego r e s k ry p tu , to z d a n ie w yp o w ied zian e p rz ez c e s a rz a 53 ju ż n a w stę p ie n a s u w a p rz y p u sz c z e n ie , że w y ra żo n y po g ląd m a w a lo r u o g ó ln ie n ia , o d ry w a jący się, to p ew n e, od s t a n u fakty czn ego , k tó ry p rzy szło ce sarz o w i ro z strzy g ać . T en s ta n fa k ty c z n y m o ż n a je d y n ie in tu ic y jn ie o d g ad y w ać. S ty lis ty k a w ypow iedzi s u g e ru je co n a jm n ie j dw ie m ożliw ości, w zależn o ści od tego, czy w rz ecz y w isty m s ta n ie fa k ty c z n y m doszło do sp o w o d o w an ia s k u tk u w p o sta c i czyjejś śm ierci, czy nie. J e ś li
n a celu k a r a n i a fo rm y s ta d ia ln e j z a b ó js tw a . A rg u m e n to w a ł, że g d yby t a k było u s ta w o d a w ca u ż y łb y z p e w n o śc ią o k r e ś le n ia ty p u : q u i h o m in e m occidere te m p ta v e r it, c o n a tu s fu e r it lu b o c c id e r it vel te m p ta v e r it. P o tw ie rd z e m s łu s z n o ś c i tej te z y j e s t w y p o w ied ź C y c e ro n a w Cic. p ro M ilo n e 19: N i s i vero, q u ia p e rfe c ta res n o n est, n o n f u i t p u n ie n d a : p r o in d e q u a s i
e x itu s r e n u s d o le n d u m fu it, re n o n p e rfec ta ; se d p u n ie n d u m certe n ih ilo m in u s . P r z e s tę p
stw o n ie d o k o n a n e n ie było k a r a ln e .
51 W szczeg ó ln o ści n ie w y ra ż a k a r a ln o ś c i u s iło w a n ia z a b ó js tw a n o r m a c u m telo a m b u -
la ve rit. S ta n o w iła o n a ra c z e j sa m o d z ie ln y ty p p r z e s tę p s tw a z a g ro ż e n ia b e z p ie c z e ń s tw a p u
bliczn eg o , j a k i s tw a rz a ło k r ą ż e n ie z b r o n ią o c cid en d i fu r tiv e fa c ie n d i c a u sa . T ak: S. C o n d a - n a ri-M ic h le r, Ü ber S c h u ld u n d S c h a d e n in d e r A n ti k e , S c r itti F e r r in i 3, M ila n o 1948, s. 51 i 70; W iliń sk i, Z u r F ra g e d e r T ö tu n g , s. 233. Por. ta k ż e k o n cep cję c zy n n o ści p rz y g o to w a w czej („ V o r b e r e itu n g s h a n d lu n g ”) ja k o sa m o d z ie ln e g o p r z e s tę p s tw a („ V o r b e r e itu n g s d e lik t”) w r a m a c h lex C o rn elia : D. N ö rr, C a u sa m o r tis , M ü n c h e n 1986, s. 98; por. te ż re c e n z je tej p ra cy : W. L ite w s k i, S D H I 53 (1987); W . W a ld s te in , L ab eo 3 4 ,2 (1988); O. B e h re n d s , G n o m o n 6 1(1989); K. A m ie la ń c z y k , C P H , X L I,1 (1989). W cześn ie j o d m ie n n ie , ja k o u s iło w a n ie z ab ó js tw a , p o s trz e g a li n o rm ę c u m telo a m b u la v e r it: E . C o s ta , I l co n a to c rim o n o so n e l d ir it-
to ro m a n o , B ID R 31 (1921), s. 20, id em , C r im in ie p e n e , s. 65; F a lc h i, D ir itto p e n a le r o m a n o , s. 188; G e n in , L a R e p r e s s io n d e s A c te s d e T e n ta tiv e , s. 8 5 -1 2 1 . J .D . G e n in n ie w y k a z a ł
j e d n a k z d ec y d o w a n ia , w id z ąc w n iej ta k ż e p rz y g o to w a n ie z a b ó js tw a (s. 97 i 106). Por. je s z cze: C. G io ffred i, I p r in c ip i d e l d ir itto p e n a le ro m a n o , T orino 1970, s. 102 i n.; U. B ra sie llo ,
T e n ta tiv o , d ir itto r o m a n o , N a p o li 1971, s. 7. Z d ec y d o w an y p o g ląd , że rz y m s k ie p ra w o k a r n e
(n a w e t ju s ty n ia ń s k ie ) n ie z n a ło p o jęc ia u s iło w a n ia p r z e s tę p s tw a , głosił C. F e r r in i, D ir itto
p e n a le ro m a n o E s p o sizio n e sto ric a e d o ttr in a le , R o m a 1902 (1976), s. 97 i n.
52 P rz e ciw n e g o z d a n ia j e s t j e d n a k G iu ffrè, L a rep ressio n e c rim in a le , s. 140 i n., k tó ry z a w y ją tk ie m k a r a n i a u s iło w a n ia sa m o b ó js tw a w rz y m s k im p ra w ie w ojsk o w y m n ie d o s tr z e g a k a r a ln o ś c i u s iło w a n ia w o k re s ie p r a w a k las y cz n eg o .
doszło, odpow iedź z o s ta ła n ajp e w n ie j u d z ie lo n a w sy tu a c ji, gd y s p ra w c a n ie c h ciał zabić, ale zabił. W ted y re s k r y p t w y ra ż a ł d la losów o sk arżo n eg o z b a w ie n n e p rz e sła n ie : sę d z ia m u s ia ł uw o ln ić o sk arżo n eg o od z a r z u tu u m y ś ln e go za b ó jstw a , a je ś li chciałb y go sk az ać, to zaled w ie z a n ie u m y ś ln e spow o d o w a n ie śm ie rc i n a ła g o d n ie js z ą k a rę .
A lte rn a ty w n ie , je śli w p rz ed staw io n y m H a d ria n o w i s ta n ie fak ty czn y m do p o zb a w ien ia życia ofiary n ie doszło, odpow iedź c e sa rz a m o gła pow stać w sytu acji, gdy sp ra w c a u siło w ał zabić, ale s k u tk u z pow odu n ie z n a n e j p rz e szkody nie osiąg n ął. W ted y z kolei re s k ry p t niósłby d la oskarżo neg o zgubne k o n sekw encje procesow e: sędzia, pom im o że do efektyw nego za b ó jstw a nie doszło, p o w in ien go sk a z a ć ta k , ja k b y do śm ierteln eg o s k u tk u doprow adził.
N ie z a le ż n ie je d n a k od okoliczności fa k ty c zn y ch , w ja k ic h z o s ta ła w ypo w ie d z ia n a , z a s a d a in m a le fic iis v o lu n ta s spectatur, n o n e x itu s s ta n o w i te o re ty c z n ą re g u łę k s z ta łtu ją c ą rz y m s k ą n a u k ę o p rz e s tę p s tw ie 54. Z d a n ie z r e s k r y p t u H a d r i a n a m o g ło b y p o s łu ż y ć ja k o m y ś l p r z e w o d n ia , m o tto zb u d o w an ej p rz ez c e s a rz a p o lity k i p ra w n o k a rn e j. W tej la p id a rn e j w ypo w iedzi k ry ją się bow iem głów ne jej elem en ty . Po p ierw sze, w s k a z a n a j e s t is to ta p rz e s tę p s tw a , tj. n a s ta w ie n ie psy ch iczn e sp ra w cy cz y n u z a b ro n io n e go do tego czynu, k tó re w y ra żo n e j e s t ty m , że s p ra w c a ch ciał jego p o p e łn ie n ia . To n a s ta w ie n ie sp ra w c y do cz y n u j e s t p o d s ta w ą o d p ow iedzialn ości k a rn e j. S k u te k d z ia ła n ia j e s t w ty m se n sie d ru g o rzęd n y , że n ie decyduje o o d pow iedzialności, a sp ra w c a , chociażby cz y n u się do puścił, m oże tej od p o w ied zialn o ści u n ik n ą ć .
Je sz c z e ra z s ta je się oczyw iste, że d la R z y m ia n v o lu n ta s (z a m ia r p rz e stępczy, w o la p o p e łn ie n ia czynu) j e s t k ry te r iu m o d n ie s ie n ia do bud ow y k o n s tru k c ji w in y n ie u m y śln e j. W pojęciu ty m — o k re śla n y m j a k ju ż b y ła o ty m m ow a, te rm in e m ca su s — m ieściły się zarów n o czyny p o p ełn io n e n a s k u te k n ieszczęśliw ego zb ieg u okoliczności, j a k te ż czyny, w k tó ry c h do strz e c m o ż n a n ie d b a ls tw o b ą d ź lek k o m y śln o ść sp ra w cy 55.
53 F. C a s a v o la , G iu r is ti A d r ia n e i, N a p o li 1980, s. 3 3 -3 9 , d o sz u k iw a ł się zn aczą ce g o w p ły w u n a sfo rm u ło w a n ie z a s a d y w y ra ż o n e j w ty m z d a n iu ju r y s tó w epoki: C a e c iliu s a A fri- c a n u s a , J u l i a n a , C e ls u s a , k tó rz y w y p o w ia d a li się co do p o jęc ia w in y n a g ru n c ie U s ta w y X II T ab lic i leg is A q u ilia e .
54 F. C a s a v o la , C u ltu r a e sc ien z a g iu r id ic a , s. 149 i n ., u w a ż a s łu s z n ie z a s a d ę in m a le-
fic iis v o lu n ta s sp e c ta tu r n o n e x itu s z a e fe k t w y tę żo n e j pracy, w id o czn ej ta k ż e w w ie lu in
n y c h r e s k r y p ta c h H a d r ia n a . J e j o d d z ia ły w a n ie , ja k o „ p u n k t w y jś c ia ” d la p ó ź n ie jszy c h po g ląd ó w ju r y s p r u d e n c ji, j e s t e w id e n tn e . R. B o n in i, I lib r i d e c o g n itio n ib u s d i C a llistra to .
R ic e r c h e s u l l ’e la b o r a z io n e g iu r is p r u d e n z ia le d e lla c o g n itio e x tr a o r d in e m , M ila n o 1964,
s. 107, p o s ta w ił dość p ra w d o p o d o b n ą h ip o te z ę , że C a ll i s t r a t u s celow o o dizolow ał c y to w a n ą p a r e m ię od o ry g in a ln e g o k o n te k s tu , b y j ą u c zy n ić je d n y m z głó w n y ch p u n k tó w sw ego „sy s te m u p r a w a k a r n e g o ”. Z ręb y teg o w ą tp liw e j w a rto ś c i s y s te m u , o b e jm u jąc e „sposoby p o p e ł n i a n i a p r z e s tę p s tw ” i „okoliczności c z y n u ”, z a w ie r a p rz e k a z D .4 8 .1 9 .1 6 . Z h ip o te z ą B o n in ie - go zg o d ził się ta k ż e M a r o tta , M u lta d e iu re s a n x it, s. 187.
55 Por. te ż w n io s k i G. M u c iaccia, S u l l ’u so d e l te r m in e c a su s, s. 353 i n . i N. S c a p in i,
