Spis treści
Wstęp 11
1. Teoria powieści autobiograficznej 19
1.1. Kilka słów o autobiografizmie 19
1.2. Historia kształtowania się poczucia własnej tożsamości i czasu rozu-
mianego w sposób nowożytny 22
1.3. Historia rozwoju powieści autobiograficznej i motywacje autorów do
sięgania po ten gatunek literacki 27
1.4. Tradycyjne gatunki literatury dokumentu osobistego (dziennik, wspo-
mnienia, pamiętnik, autobiografia) 31
1.5. Pakt autobiograficzny 34
1.6. Autobiografia a prawda 37
1.7. Powieść autobiograficzna a teoria paktu autobiograficznego 39 1.8. Typy narracji w powieści autobiograficznej 42 1.9. Czas w powieści autobiograficznej 46 1.10. Fabuła w powieści autobiograficznej 46 1.11. Motywy charakterystyczne dla powieści autobiograficznej 49 1.12. Teoria powieści autobiograficznej – podsumowanie 50
2. Powieść autobiograficzna a biografia twórcy 55
2.1. Rainer Maria Rilke – biografia 56
2.2. Mieczysław Jastrun – biografia 71
2.3. Biografie Rainera Marii Rilkego i Mieczysława Jastruna
(podsumowanie) 86
6
Spis treści
3. Miejsca 94
3.1. Miejsca – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge 94
3.1.1. Miasto 94
3.1.2. Mieszkanie 98
3.1.3. Inne miejsca związane z przestrzenią miejską 102
3.1.4. Miejsca niezwiązane z Paryżem 104
3.2. Miejsca – Piękna choroba 106
3.2.1. Miasto 106
3.2.2. Mieszkanie 110
3.2.3. Inne miejsca związane z przestrzenią miejską 111
3.2.4. Miejsca niezwiązane z Krakowem 113
3.3. Miejsca – Pamiętniki… i Piękna choroba (podsumowanie) 115
4. Sztuka 119
4.1. Sztuka – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge 119
4.1.1. Poezja 119
4.1.2. Dramat 127
4.1.3. Muzyka 129
4.2. Sztuka – Piękna choroba 130
4.2.1. Poezja 130
4.2.2. Malarstwo 136
4.2.3. Muzyka 139
4.3. Sztuka – Pamiętniki… i Piękna choroba (podsumowanie) 140
5. Samotność wśród ludzi 146
5.1. Samotność wśród ludzi – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge 146
5.1.1. Rodzice 146
5.1.2. Miłość 150
5.1.3. Inni ludzie 152
5.1.4. Maski 156
5.2. Samotność wśród ludzi – Piękna choroba 159
5.2.1. Rodzice 159
5.2.2. Maski 162
5.2.3. Miłość 164
5.2.4. Inni ludzie 168
5.3. Samotność wśród ludzi – Pamiętniki… i Piękna choroba
(podsumowanie) 172
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 6 12.12.2016 08:33:53
Spis treści
6. Choroba 178
6.1. Choroba – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge 178 6.2. Choroba – Piękna choroba 184 6.3. Choroba – Pamiętniki… i Piękna choroba (podsumowanie) 191
7. Śmierć 195
7.1. Śmierć – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge 195 7.2. Śmierć – Piękna choroba 206 7.3. Śmierć – Pamiętniki… i Piękna choroba (podsumowanie) 215
8. Czas / Bóg 218
8.1. Czas / Bóg – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge 218
8.1.1. Czas 218
8.1.2. Bóg 221
8.2. Czas / Bóg – Piękna choroba 223
8.2.1. Czas 223
8.2.2. Bóg 230
8.3. Czas / Bóg – Pamiętniki… i Piękna choroba (podsumowanie) 232
9. Rzeczy / lustra 237
9.1. Rzeczy / lustra – Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge 237
9.1.1. Rzeczy 237
9.1.2. Lustra 241
9.2. Rzeczy / lustra – Piękna choroba 247
9.2.1. Rzeczy 247
9.2.2. Lustra 250
9.3. Rzeczy / lustra – Pamiętniki… i Piękna choroba (podsumowanie) 254
Dwa teksty (zakończenie) 258
Bibliografia 262
I. Literatura podmiotu 262
II. Literatura przedmiotu 262
Indeks nazwisk 269
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 8 12.12.2016 08:33:53
W spaniałemu P romotorowi –
J anowi Z ielińskiemu
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 10 12.12.2016 08:33:53
Wstęp
Niniejsza książka stanowi interpretację porównawczą dwóch powieści autobiograficznych: Pamiętników Malte-Lauridsa Brigge pióra Rainera Marii Rilkego oraz Pięknej choroby Mieczysława Jastruna. Istotne zbież- ności między wymienionymi dziełami jako pierwszy dostrzegł Tymon Terlecki
1. Krytyk już w niespełna rok od wydania powieści Jastruna sygnalizował w sugestywnie zatytułowanym szkicu Polski Malte: „Jest to dość osobliwe uczucie, gdy w twarzy jakiegoś nowego utworu poznaje się rysy innego, znanego dawniej. To jest tak jakby się w synu spotkało przedłużone istnienie ojca. Świeżo przeżyłem taką przygodę z książ- ką Mieczysława Jastruna Piękna choroba. Wywodzi się ona z książki Rainera Marii Rilkego Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge”
2. Znamien- na jest też odpowiedź polskiego poety: „Szkic Tymona Terleckiego o Pięknej chorobie […] nadmiernie uzależnia tę książkę od powieści Rilkego – a raczej – z przesadą wskazuje jako na prawzór, gdyż zdaje sobie sprawę z odrębności mojej książki”
3.
Jak widać, próba porównania dwóch dzieł literackich z intencją wska- zania zachodzących między nimi zbieżności wiąże się z potencjalnym
1 Jako pierwszy, ale nie jedyny. Podobną zależność uwzględnia Robert Mielhorski w: R. Mielhorski, Mieczysława Jastruna powieść o artyście. (O sposobach realizacji podgatunku w „Pięknej chorobie”), w: Z problemów prozy – powieść o artyście, red.
W. Gutowski i E. Owczarz, Toruń 2006, s. 352-370.
2 T. Terlecki, Polski Malte, „Kultura”, (Paryż) 1962, nr 5/175, s. 145.
12
Wstęp
ryzykiem. Realnym i w zasadzie niemożliwym do całkowitego zniwe- lowania zagrożeniem jest wykazanie zbyt daleko idących, rzekomych inspiracji. Tekst chronologicznie drugi znajduje się wtedy na z góry przegranej pozycji – zwłaszcza jeśli między utworami zachodzi duże, a nieplanowane przez pisarza (przynajmniej teoretycznie) podobień- stwo. W tym konkretnym przypadku sytuacja ulega dodatkowym komplikacjom, ponieważ porównywane dzieła są tekstami autobio- graficznymi. Wykazanie zależności Pięknej choroby od Pamiętników…
zakłada pewną stylizację polskiej powieści, a tym samym w jakimś sensie odbiera jej rys autentyczności i szczerości
4.
Czy w związku z tym zasadne jest porównanie obu dzieł? Będziemy próbowali udowodnić, że tak. Podstawowym celem niniejszej książki jest wykazanie, że Mieczysław Jastrun, pisząc Piękną chorobę, i n s p i- r o w a ł s i ę Pamiętnikami Malte-Lauridsa Brigge. Nie chodzi tu bynaj- mniej o chęć wytknięcia Jastrunowi wtórności względem zagranicznego pisarza. Porównanie obu dzieł ma służyć przede wszystkim pokazaniu, jak duży wpływ na autorską wyobraźnię polskiego twórcy miała wysoko przez niego ceniona i rzeczywiście wyjątkowa powieść Rainera Marii Rilkego.
Do próby porównania obu tekstów skłaniają przede wszystkim trzy wspólne im elementy, zwracające uwagę już przy pierwszym odbiorze:
1) Oba dzieła są klasyfikowane jako powieści autobiograficzne (wspól- nota gatunku literackiego).
2) Występujące w powieściach elementy autobiografizmu wykazują pewne względem siebie podobieństwo. Bohaterami-narratorami Pa- miętników… i Pięknej choroby są początkujący poeci, którzy, poddani wpływom wielkiego, obcego miasta, próbują odnaleźć własną tożsa- mość (wspólnota doświadczeń życiowych).
4 O stylizacji Pięknej choroby szerzej w: T. Burek, Zemsta oszukanej biografii, podrozdz.
w: tegoż, Zamiast powieści, Warszawa 1971, s. 108-117.
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 12 12.12.2016 08:33:53
Wstęp
3) Łączna lektura obu powieści ujawnia podobną wrażliwość artystyczną ich autorów, sięgających po zbliżone, a często wręcz tożsame sceny i motywy (wspólnota wyobraźni artystycznej).
Powyższe punkty, w sposób jednoznaczny potwierdzające zasadność porównania obu powieści, porządkują jednocześnie konstrukcję niniej- szej książki. Została ona podzielona na trzy części, w obrębie których dokonywana jest szczegółowa analiza wyeksponowanych podobieństw.
Rozdział pierwszy skupia się na nastręczającej wiele trudności, nawet znawcom zagadnienia, teorii powieści autobiograficznej. Jego celem jest przede wszystkim uporządkowanie wiedzy na temat tego, czym jest autobiografizm i w jaki sposób może realizować się w dziele. Aby jak najrzetelniej wyjaśnić
5specyfikę powieści autobiograficznej, roz- dział został podzielony na podrozdziały, poruszające kwestie takie jak:
ogólnie pojęty autobiografizm; historia kształtowania się indywidualnej tożsamości oraz kategorii czasu; geneza i etapy rozwoju konkretnej, szczególnie interesującej nas odmiany prozy – powieści autobiogra- ficznej; najbardziej popularne motywacje autorów sięgających po ten gatunek literacki; tradycyjne gatunki literatury dokumentu osobistego (dziennik, wspomnienia, pamiętnik, autobiografia); teoria paktu auto- biograficznego; relacja prawdy i fikcji w tekstach autobiograficznych;
analiza charakterystycznych dla powieści autobiograficznej rozwiązań w zakresie narracji, konstrukcji czasu, fabuły oraz użytych motywów.
Rozdział kończy się podsumowaniem części ogólnej i odniesieniem płynących z niej wniosków do porównywanych powieści.
Zgodnie z przyjętą koncepcją książki treść drugiego rozdziału po- święcona została życiorysom Rainera Marii Rilkego i Mieczysława Ja- struna. Bez odwołania się do biografii twórców trudno byłoby dokonać
5 Czy też może rozjaśnić, zważywszy na fakt, że dyskusja na temat statusu i wyznacz- ników powieści autobiograficznej nie zakończyła się ustaleniami ostatecznie porząd-
14
Wstęp
podziału na to, co w obu dziełach fikcyjne (powieść), i to, co zaczerp- nięte z życia („prawda” autorów o nich samych). Innymi słowy – nie- uwzględnienie biografii Rilkego i Jastruna wiązałoby się z zawężeniem perspektywy badawczej, odjęciem od słowa „powieść” przymiotnika
„autobiograficzna” i, co za tym idzie, zignorowaniem swoistej zbież- ności gatunkowej Pamiętników… i Pięknej choroby. A przecież fakt, że obaj pisarze posłużyli się tym właśnie typem powieści, jest dla porów- nania obu tekstów kluczowy. Odwołanie się do konkretnych sytuacji z życia Rilkego i Jastruna ma na celu przede wszystkim przedstawienie ich jako „żywych” ludzi, funkcjonujących w społeczeństwie, dokonu- jących ważnych wyborów, budujących więzi z innymi. Takie podejście daje możliwość głębszego przyjrzenia się autobiografizmowi utajonemu w powieściach. Życiorysy pisarzy zostały przedstawione z myślą o wyeks- ponowaniu wątków najważniejszych dla niniejszej książki. Mamy tu na myśli zbieżności w biografiach Rilkego i Jastruna (tych, jak się okazuje, jest naprawdę dużo) oraz skupienie się na tematach korespondujących z analizowanymi przez nas motywami występującymi w powieściach.
Kolejny rozdział daje początek trzeciej części książki – analizie po- równawczej Pamiętników… i Pięknej choroby. Został on poświęcony miejscom, które miały kluczowe znaczenie dla rozwoju osobowości Maltego Brigge i Edwarda Ostrzenia. Rozpoczęcie analizy od refleksji na temat poszczególnych przestrzeni i ich wpływu na początkujących arty- stów wydaje się w pełni uzasadnione. Miejsca (zwłaszcza miasta: Paryż w Pamiętnikach… i Kraków w Pięknej chorobie) są bowiem swoistymi
„bohaterami”, wpływającymi na Maltego i Edwarda nierzadko silniej niż ludzie. Poza tym fabułę obu powieści otwierają sceny, w których narratorzy próbują odnaleźć się w nowym, nieprzychylnym im, obcym i ponurym świecie. Opisane miejsca stanowią również znaczący trop autobiograficzny.
Zaproponowana metoda porównawcza w tym oraz w każdym ko- lejnym rozdziale polega na początkowym przeanalizowaniu motywu
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 14 12.12.2016 08:33:53
Wstęp
w obrębie jednego tekstu (Pamiętników… w podrozdziale pierwszym i Pięknej choroby w drugim). Podrozdział trzeci podsumowuje wnioski i wyszczególnia znaczące analogie między powieściami.
Rozdział czwarty poddaje analizie szeroko rozumiane związki boha- terów-narratorów ze sztuką. Ponieważ i Malte, i Edward są początkują- cymi poetami (trop autobiograficzny), odbierany przez nich świat pełen jest odwołań do twórczości artystycznej, zwłaszcza do poezji, malarstwa, muzyki i dramatu. Kontakt z dziełami sztuki stanowi odskocznię od rzeczywistości, dzięki czemu pomaga bohaterom zapanować nad stra- chem przed otaczającym światem. Uwzględnienie tego wątku ważne jest również dlatego, że pozwala na porównanie wrażliwości artystycznej samych poetów – Rilkego i Jastruna. Jest to możliwe, ponieważ frag- menty traktujące o sztuce nierzadko przeradzają się w monologi samych pisarzy – autorów analizowanych powieści.
Kolejnym wątkiem, w którego obrębie można wykazać Jastrunowe inspiracje powieścią Rilkego, jest sposób kształtowania się związków bohaterów-narratorów z innymi ludźmi. Rozdział piąty rozpoczyna się od refleksji dotyczących rodziców (wątek ściśle autobiograficzny), któ- rzy jako pierwsi mieli wpływ na rozwój osobowości Maltego i Edwarda.
Innymi poruszonymi w tym rozdziale zagadnieniami są: miłość, inni ludzie oraz maski. Miłość rozumiana jest tu zarówno jako uczucie do konkretnej osoby, jak i, zwłaszcza w przypadku Maltego, jako cała głę- boka filozofia życiowa. Analiza związków bohaterów z innymi ludźmi ma na celu wykazanie, w jaki sposób funkcjonują oni w społeczeństwie i dlaczego bardziej niż towarzystwo innych cenią sobie samotność. Mo- tyw masek koresponduje ze sposobem postrzegania kondycji człowieka w świecie i, zarówno w Pamiętnikach…, jak i w Pięknej chorobie, jest przekaźnikiem głębszych refleksji natury egzystencjalnej.
Kolejnym tematem, któremu poświęcony został osobny rozdział, jest
choroba – tytułowy motyw powieści Jastruna. Motyw ów sam w sobie
nie stanowi wątku typowego dla powieści autobiograficznej, jest więc
16
Wstęp
tym istotniejszy dla porównania obu dzieł. Prześledzenie go w powie- ściach pozwala dostrzec podobieństwa wynikające nie tyle z tradycji gatunku, ile przede wszystkim ze wspólnej Rilkemu i Jastrunowi po- trzeby wyrażenia nieprzystosowania do świata jednostek wrażliwych, poszukujących sensu istnienia.
Rozdział siódmy, ściśle korespondujący z poprzednim, skupia się na motywie śmierci. Motyw ów, podobnie jak choroba, nie jest charaktery- styczny dla analizowanego typu powieści. Dzięki temu w nim również przejawia się podobieństwo obu tekstów niezależne od jakiejkolwiek konwencji.
Rozdział ósmy powraca do tematów charakterystycznych dla po- wieści autobiograficznej. Traktuje on o czasie – motywie centralnym zwłaszcza dla Pięknej choroby. W tym fragmencie książki zawiera się także komentarz dotyczący stosunku bohaterów do Boga i wiary.
Kończący analizę porównawczą Pamiętników… i Pięknej choroby rozdział dziewiąty łączy w sobie rozważania na temat rzeczy i luster.
Na pierwszy rzut oka zaproponowane rozwiązanie mogłoby budzić pewne wątpliwości – w końcu zwierciadło również jest przedmiotem.
Taki podział ma jednak swoje uzasadnienie. Przede wszystkim – o ile motyw lustra jest charakterystyczny dla powieści autobiograficznej, o tyle rozbudowana fenomenologia rzeczy (które swoją drogą nie muszą być wyłącznie przedmiotami) nie należy do wątków typowych dla tego gatunku. A jednak, choć w różnym stopniu, motyw czujących rzeczy, przepełnionych cierpliwym trwaniem, realizuje się w obu tekstach.
Lustro służy natomiast wyeksponowaniu innych treści: wprowadza element tajemnicy, jest swoistym łącznikiem między światem żywych i umarłych, a także wyraźnie koresponduje z motywem sobowtóra.
Niniejsza książka powstała na podstawie pracy magisterskiej napi- sanej przeze mnie pod opieką prof. UKSW dr. hab. Jana Zielińskiego na Wydziale Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Kardynała Stefa- na Wyszyńskiego w Warszawie. Wydanie rozprawy magisterskiej jako
2016 - Borucka - Zaraźliwe piękno.indd 16 12.12.2016 08:33:53
Wstęp
