WARSZAWA 2008 I
ANALIZA EFEKTYWNOŚCI
EKONOMICZNEJ I FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTW ROLNYCH POWSTAŁYCH NA BAZIE
MAJĄTKU WRSP
ANALIZA EFEKTYWNOŚCI
EKONOMICZNEJ I FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTW ROLNYCH POWSTAŁYCH NA BAZIE
MAJĄTKU WRSP
WARSZAWA 2008
Praca zbiorowa pod kierunkiem prof. dr. hab. Jacka Kulawika
Autorzy:
W badaniach uczestniczyły:
Tomasz Czekaj Wacław Guzewicz Adam Kagan Jacek Kulawik Joanna Nargiełło Justyna Ziółkowska
Ewa Gac
Maria Zdzieborska mgr
dr mgr prof. dr hab.
mgr mgr
mgr
ISBN 978-83-60798-50-8
Nakład: 100 egz.
Druk: Dział Wydawnictw IERiGŻ-PIB
00-950 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) 50 54 444
faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl
Praca powstała w wyniku badań współfinansowanych przez Agencję Nieruchomości Rolnych
Opracowanie komputerowe Ewa Gac
Korekta
Krystyna Mirkowska Krzysztof Kossakowski
Redakcja techniczna Leszek Ślipski
Wstęp
Prezentowane opracowanie powstało w wyniku umowy zawartej 31.08.2007 r.
między ANR a IERiGŻ-PIB, która to z kolei była konkretyzacją porozumienia pomię- dzy tymi instytucjami podpisanego 3.11.1993 r. W przywołanej powyżej umowie ANR oczekiwała, iż analiza dostarczy jej informacji z zakresu zarządzania gospodarstwami, organizacji produkcji rolniczej i innej działalności gospodarczej, intensywności gospo- darowania i wykorzystania czynników produkcji oraz wyników produkcyjno- -ekonomicznych oraz finansowych. Wszystkie te problemy naświetlono bardzo szeroko przede wszystkim w pierwszej części pt. „Analiza efektywności finansowej”, odwołując się do danych, generalnie z roku 2006, dla całego sektora (sprawozdawczość GUS), jak i do dwóch populacji próbnych od wielu lat badanych przez IERiGŻ-PIB, tj. tzw. „pró- by IERiGŻ-PIB” oraz „próby rankingowej”. W ten sposób Agencja dysponuje bardzo aktualnymi informacjami o położeniu ekonomiczno-finansowym, procesach zarząd- czych, produkcyjnych i inwestycyjnych, mechanizmach dostosowawczych oraz stałym poszukiwaniu nowych równowag ekonomiczno-organizacyjnych w jednostkach bezpo- średnio jej podległych (spółki jednoosobowe) oraz wśród dzierżawców. W konsekwen- cji Agencja może powyższego typu informacje wykorzystywać w bezpośrednim nadzo- rze korporacyjnym, w pracach nad systemami motywowania zarządów spółek jedno- osobowych i podnoszenia ich wartości, a także w oddziaływaniu bezpośrednim i po- średnim na efektywność i racjonalność wykorzystania mienia oddanego w dzierżawę.
Wyniki analizy dają również zobiektywizowaną wiedzę nt. efektywności dotychczaso- wych procesów prywatyzacyjno-restrukturyzacyjnych w sektorze popegeerowskim i solidne podstawy do optymalizacji dalszych przekształceń.
Autorzy opracowania mają też nadzieję, że druga jego część – poświęcona anali- zie efektywności ekonomicznej i produktywności – stanowić będzie cenne źródło wie- dzy i inspiracji dla ANR. Zaprezentowano w niej bowiem złożoność i wieloaspekto- wość pomiaru i oceny efektywności oraz produktywności, jak i czynników na nie wpływających. W tym kontekście wręcz frapującym zagadnieniem staje się np. wyja- śnienie mechanizmu, który powoduje, że spółki jednoosobowe są najbardziej efektywne technicznie, ale gdzieś tracą tę swoją przewagę nad gospodarstwami zakupionymi i dzierżawionymi, gdy analizuje się efektywność finansową. Tym samym otwiera się pole do poszukiwania instrumentów poprawy efektywności, a to jest kluczowy warunek przetrwania i rozwoju wszelkich przedsiębiorstw wielkotowarowych.
W 2007 roku ukazała się praca zbiorowa pracowników IERiGŻ-PIB poświęcona najważniejszym aspektom efektywności gospodarowania w rolnictwie zilustrowana materiałem empirycznym z przedsiębiorstw wielkoobszarowych powstałych w oparciu o majątek Skarbu Państwa1. Publikację tą traktowano w dużym stopniu jako wprowa- dzenie do bardzo złożonego problemu pomiaru różnych rodzajów efektywności oraz
1 Analiza efektywności gospodarowania i funkcjonowania przedsiębiorstw rolniczych po- wstałych na bazie majątku Skarbu Państwa, red. J. Kulawik, W. Józwiak, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2007.
identyfikacji czynników ją determinujących. Jako jedną z trzech hipotez badawczych przyjęto wtedy, iż nie istnieje jeden uznany system (standard) mierzenia i oceniania efektywności, aczkolwiek od dokładnie pięćdziesięciu lat w powszechnym zastosowa- niu znajduje się koncepcja zaproponowana w 1957 roku przez J.M. Farrella, później znacznie rozbudowana. Obok niej rozwijano także stochastyczne funkcje odległości.
Niestety, w Polsce metodologia powyższa jest jeszcze słabo znana i rozpowszechniona.
Naszym długookresowym celem jest wypełnienie tej luki, co samo w sobie jest poważ- nym wyzwaniem, jeśli równocześnie chce się rozpoznawać najbardziej aktualny, ogromny dorobek teoretyczny i empiryczny, krajowy oraz zagraniczny w zakresie efek- tywności w rolnictwie.
W publikacji wymienionej w przypisie pierwszym cały czas starano się szukać iunctim między podejściem zapoczątkowanym przez Farrella a powszechnie stosowaną w Polsce wskaźnikową metodą pomiaru efektywności. Uzyskano wtedy, że wprawdzie wskaźniki są zdecydowanie rzadziej preferowane, ale nie powinny być tym samym lek- ceważone i z góry dyskwalifikowane. Wynika to z tego, że żadna z metod pomiaru efektywności technicznej, alokacyjnej i ekonomicznej nie orzeka nic o opłacalności lub rentowności całych gospodarstw, nie mówiąc już o poszczególnych działalnościach2. Na gruncie ogólnie rozumianej równowagi ekonomicznej nie ma żadnych wątpliwości, że w okresie długim na rynku mogą się utrzymywać jedynie efektywne gospodarstwa i przedsiębiorstwa rolnicze. Jednak w okresie krótkim albo na skutek podjętych inter- wencji władz publicznych efektywność i opłacalność (rentowność) mogą się różnić.
Całkiem prosta do wyobrażenia jest zatem sytuacja, że przy rozległym subsydiowaniu rentowne mogą być przedsiębiorstwa nieefektywne. Jeśli natomiast prowadzimy analizę w ujęciu przestrzennym i w celach określenia konkurencyjności międzynarodowej, przedsiębiorstwa efektywne w ujęciu lokalnym mogą być całkowicie nieopłacalne w perspektywie globalnej.
Uzasadnieniem dla zajmowania się klasyczną analizą wskaźnikową efektywności jest bez wątpienia i to, że jest ona nadal jednym z kluczowych narzędzi oceny postępu przedsiębiorstwa w zakresie maksymalizowania jego wartości, a więc współcześnie za- sadniczego celu ich funkcjonowania.
W powyższym kontekście wydaje nam się zatem dobrze podbudowane dążenie do szukania głębszej syntezy klasycznego już paradygmatu pomiaru efektywności z tradycyjną analizą wskaźnikową. To jeden z podstawowych celów niniejszej publika- cji. Kolejnym celem jest ustalenie czynników wpływających na efektywność finansową i ekonomiczną. Wreszcie trzecim celem jest prezentacja najnowszego krajowego i za- granicznego dorobku, teoretycznego, ale głównie empirycznego, w zakresie efektywno- ści w rolnictwie.
2 G. Filler, M. Odening, S. Seeger, J. Hahn, Zur Effizienz von Biogasanlagen, Berichte über Landwirtschaft, tom 85, 2007.
CZĘŚĆ I. ANALIZA EFEKTYWNOŚCI FINANSOWEJ 1. Istota efektywności finansowej
Praktycznie nie sposób znaleźć w literaturze krajowej i zagranicznej defi- nicji powyższego pojęcia. Najczęściej z kontekstu wynika, że większość auto- rów, przede wszystkim hołdujących tradycyjnej analizie finansowej, przez efek- tywność finansową rozumie po prostu różne rodzaje rentowności. Niewątpliwie wskaźniki rentowności są miarami efektywności bardzo popularnymi, głównie z uwagi na prostotę ich konstrukcji i interpretacji. Mają jednak liczne słabości oraz ograniczenia:
• są miarami księgowymi, a więc kształtowanymi przez politykę rachunko- wości, niekiedy też celowo manipulowanymi,
• koncentrują się na przeszłości, a z racji ujmowania w ich formułach kate- gorii zysku zawężają obszar analizy czynników wpływających na osiąga- nie celów monetarnych organizacji do sfery działań operacyjnych,
• pomijają ryzyko, politykę dywidendową przedsiębiorstwa, zmiany warto- ści pieniądza w czasie i nakłady inwestycyjne. To wszystko w połączeniu z polityką rachunkowości może prowadzić do zawyżania stóp zwrotów,
• nie uwzględniają wpływu struktury i pełnego kosztu kapitału3.
Bardzo często w krajowym piśmiennictwie utożsamia się rentowność z efektywnością ekonomiczną albo efektywnością funkcjonowania organizacji.
W kontekście współczesnej wiedzy postępowanie takie nie jest właściwe. Sta- wianie znaku równości między rentownością a efektywnością ekonomiczną nie ma również uzasadnienia na gruncie najnowszych tendencji w nauce o finansach przedsiębiorstwa. Chodzi tu przede wszystkim o zaprezentowaną po raz pierw- szy w połowie lat 80. ubiegłego wieku koncepcję zarządzania wartością przed- siębiorstwa lub zarządzania przez wartość (ang. Value Based Management, VBM), bardzo intensywnie później rozwijaną i wzbogacaną. Rzeczą niezmienną w tej koncepcji jest cały czas przyjęcie założenia, że podstawowym celem współczesnego przedsiębiorstwa jest dążenie do maksymalizacji jego wartości.
Cel ten integruje wszystkie obszary i pozostałe cele oraz strategie cząstkowe w przedsiębiorstwie. W ten sposób powstaje hierarchia celów, które przedsta- wiono na schemacie 1. Ich pomiar musi być procesem systematycznym i zawie- rać narzędzia finansowe i niefinansowe, odnoszące się do poziomu strategiczne-
3 Analiza finansowa w zarządzaniu przedsiębiorstwem, red. M. Walczak, Difin, Warszawa 2003; G. Gołębiowski, P. Szczepankowski, Analiza wartości przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2007.
go i operacyjnego. W niniejszej pracy zajmować się będziemy jedynie pomiarem finansowym na poziomie operacyjnym. Trzeba w tym miejscu jeszcze dodać, że maksymalizacja wartości przedsiębiorstwa nie stoi w sprzeczności z celem w po- staci maksymalizacji zysku ani też nie musi przynosić uszczuplenia korzyści po- zostałym interesariuszom. Rzeczą ważną jest natomiast to, że mierzenie skutecz- ności osiągania celów monetarnych i niemonetarnych powinno być zintegrowane z łańcuchem tworzenia wartości w firmie.
Schemat 1 Hierarchia celów współczesnego przedsiębiorstwa
Źródło: B. Pomykalska, P. Pomykalski, Analiza finansowa przedsiębiorstw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Interesującym ujęciem współczesnego rozumienia efektywności finanso- wej może być propozycja E. A. Helferta. Autor ten pisze, że podstawowym eko- nomicznym celem racjonalnego zarządzania jest „(...) gospodarowanie wybra- nymi zasobami na szczeblu strategicznym w taki sposób, by z biegiem czasu wytworzyć wartość ekonomiczną zapewniając nie tylko pokrycie, ale i godziwy zwrot z poniesionych nakładów, nie przekraczając jednocześnie poziomu ryzyka akceptowanego przez właścicieli”4. Jak widać, definicja powyższa istotnie różni się od tradycyjnego rozumienia rentowności. Jest to normalne, jeśli odwołamy
4 A.E. Helfert, Techniki analizy finansowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004.
Strategiczne cele biznesowe, tj. budowa przewagi konkurencyjnej (identyfikacja zasobów strategicznych w kontekście
osiągnięcia przewagi na rynku)
Satysfakcja wszystkich grup interesu i maksymalizacja wartości dla właścicieli
(tworzenie wartości poprzez inwestycje, fuzje i przejęcia, restrukturyzacje)
Przetrwanie, wzrost i rozwój biznesu
(realizacja przepływów pieniężnych, płynność, rentowność, bieżąca wartość udziałów lub akcji, dywidenda)
Działania operacyjne
(istotną rolę pełnią klienci, umiejętności personelu i ich wiedza, pieniądze, wyposażenie, zaopatrzenie, relacje zachodzące w otoczeniu)
się do zastawienia 1, w którym zaprezentowano historyczny rozwój poglądów na temat efektywności finansowej oraz jej pomiaru.
Zestawienie 1 Historyczne ujęcie metod pomiaru efektywności finansowej
i istoty wartości przedsiębiorstwa
Wiek XX
Lata 20. Lata 70. Lata 80. Lata 90.
Początek XXI wieku
• model Du Ponta współzależności mierników rentow- ności
• stopa zwrotu z aktywów (ROA)
• stopa zwrotu z zainwestowanych kapitałów (ROIC)
• zysk na jedną akcję (EPS)
• wartość rynkowa do wartości księ- gowej (MV/BV) lub inaczej wskaź- nik Q-Tobina
• stopa zwrotu z kapitału własnego (ROE)
• wolne przepływy pieniężne (FCF)
• zysk ekono- miczny (ekono- miczna wartość dodana EVA TM)
• rynkowa wartość dodana (MVA)
• gotówkowy zwrot z inwesty- cji (CFROI) oraz gotówkowa war- tość dodana (CVA)
• całkowity zwrot dla akcjonariu- szy (TSR)
• wartość dodana dla właścicieli (SVA)
• zrównoważona karta wyników (BSC)
• indeks tworzenia wartości (VCI)
• mierniki kapitału intelektualnego (np. miernik war- tości dodanej ka- pitału intelektu- alnego − VAIC)
Pomiar wartości oparty na katego- riach finansowo-księgowych
Pomiar wartości oparty na katego- riach finansowo- księgowych, rynko- wych i pieniężnych
Pomiar wartości oparty na finanso- wych i niefinan- sowych katego- riach rynkowych oraz pieniężnych
Pomiar wartości oparty na katego- riach niefinanso- wych
Źródło: G. Gołębiowski, P. Szczepankowski, op. cit.
Uwzględniając współczesne realia funkcjonowania przedsiębiorstw, pro- ponujemy następującą definicję efektywności finansowej przedsiębiorstwa. Jest to zadany (najczęściej przez właścicieli) stopień realizacji celów monetarnych przedsiębiorstwa, ze szczególnym uprzywilejowaniem jednak maksymalizacji jego wartości, odzwierciedlanej zazwyczaj przez maksymalizację korzyści z za- angażowania kapitału własnego w aktywa, wyrażony w liczbach bezwzględnych (zysk, dochód itp.), jak i w wielkościach relatywnych, czyli wskaźnikach.
Z definicji powyższej jasno wynika, że kluczową obecnie sprawą w sys- temie pomiaru efektywności finansowej jest określenie kosztu całkowitego za- angażowanego kapitału, a więc kapitału obcego, jak i własnego. Poza tym sys- tem pomiaru musi zawierać mierniki (wielkości absolutne) oraz wskaźniki a ca- łość musi być podporządkowana adekwatnej ocenie poziomu realizacji podsta- wowego celu finansowego firmy (wzrostu jej wartości). Dobrze jest też, gdy pomiar ma charakter retro- i prospektywny, a niektóre mierniki i wskaźniki mo- gą stanowić pomost między poziomem operacyjnym a strategicznym w przed- siębiorstwie. System pomiaru, w ujęciu ideowym, powinien być zatem zinte- growany w sposób, który przedstawiono na schemacie 2.
Schemat 2 System pomiaru efektywności finansowej zorientowany na tworzenie wartości
przedsiębiorstwa
Źródło: G. Gołębiowski, P. Szczepankowski, op. cit.
Łatwo się zorientować, że w systemie tym preferuje się mierniki i wskaźniki oparte o przypływy pieniądza, ale nawet i one mają pewne mankamenty. Zazwyczaj pisze się o następujących:
• większość z dotychczasowych propozycji powstała w firmach konsultingo- wych, które bardzo agresywnie je reklamowały, kreując niekiedy wręcz okre- sowe mody;
• przy bliższym spojrzeniu okazuje się, że sporo koncepcji reklamowanych jako
„super nowości” znanych było z grubsza już dużo wcześniej, tylko pod innymi nazwami;
• zdecydowana większość obecnie stosowanych narzędzi służy jedynie do po- miaru dokonań krótkookresowych, a więc niewiele wyjaśnia determinanty two- rzenia wartości, który to proces ma wybitnie charakter długookresowy;
Mierniki rynku kapitałowego
(rynkowe)
Mierniki oparte na zysku eko-
nomicznym Mierniki tradycyjne
(księgowe)
Mierniki gotówkowe
Mierniki wartości
• fakt, iż jakaś firma lub firmy poprawiły swoją efektywność i konkurencyjność oraz zwiększyły wartość po wdrożeniu określonej koncepcji ich mierzenia, nie oznacza automatycznie, że to ta właśnie koncepcja była przyczyną tych pozy- tywnych zmian5.
Słabości miar oceny bazujących na przepływach pieniężnych wydają się mimo wszystko jednak czymś naturalnym, jeśli zważymy, że chyba nie zdoła się stworzyć całościowego systemu pomiaru dokonań i efektywności finansowej przedsiębiorstw, który odzwierciedlałby ich różnorodność oraz mnogość i złożoność mechanizmów kształtowania tej efektywności i tworzenia wartości. Prawdziwy zatem jest wniosek, że do różnych celów potrzebne są różne mierniki i wskaźniki.
Korzystając ze schematu 2, przyjęto, że zastosowany w niniejszej pracy system pomiaru efektywności finansowej obejmował będzie następujące trzy składniki:
Dwa wskaźniki opłacalności oraz wskaźnik rentowności kapitału własnego i wskaźnik wartości dodanej:
I. Opłacalności ogółem
Przychody ogółem
Koszty ogółem x 100
Przychody ogółem są sumą przychodów ze sprzedaży i zrównanych z nimi, po- zostałych przychodów operacyjnych oraz przychodów finansowych. Natomiast koszty ogółem obejmują koszty działalności operacyjnej, pozostałe koszty ope- racyjne i koszty finansowe.
II. Opłacalności sprzedaży
Przychody ze sprzedaży
Koszty działalności operacyjnej x 100 III. Rentowność kapitału własnego
Zysk/strata netto
Średni stan kapitału własnego x 100 IV. Wskaźnik wartości dodanej
Wartość dodana
Przychody ogółem x 100
5 T. Dudycz, Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005; B. Pomykalska, P. Pomykalski, Analiza finansowa przedsiębiorstwa, Wy- dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Przy czym wartość dodana jest sumą: zysku lub straty netto, amortyzacji, podatków i opłat zaliczanych w koszty operacyjne, odsetek, czynszów, wynagrodzeń wraz ze świadczeniami dla pracowników oraz obowiązkowych obciążeń wyniku finansowego.
Miary oparte na wartości (zysku ekonomicznym)
Zaprezentuje się tu ekonomiczną wartość dodaną (EVA), którą przybliży się da- lej w tej części pracy. Ponadto koncepcja EVA zostanie zaprezentowana rów- nież w konwencji indeksu tworzenia wartości (VCI).
Miary gotówkowe
Będzie to tylko gotówkowy wariant ekonomicznej wartości dodanej.
Z uwagi na to, że przedsiębiorstwa rolnicze powstałe na bazie majątku Skarbu Państwa nie są spółkami publicznymi, w pracy nie można określić wskaźników rynku kapitałowego, zaznaczonych na schemacie 2. Pewne odniesienie do tegoż rynku w pracy jednak się znajdzie, gdy prezentowana będzie procedura oblicza- nia ekonomicznej wartości dodanej.
2. Efektywność gospodarowania przedsiębiorstw rolniczych według danych GUS w latach 2004-2006
Problematyka tej części publikacji dotyka efektywności finansowej specy- ficznej grupy gospodarstw rolniczych w Polsce, jakimi są przedsiębiorstwa.
W odróżnieniu od tradycyjnych gospodarstw, określanych mianem indywidual- nych, których właścicielami są osoby fizyczne, przedsiębiorstwa rolnicze są wła- snością osób prawnych. Pomimo różnych form prawno-organizacyjnych cechą wspólną tych jednostek jest wykorzystanie w procesie produkcji wyłącznie pra- cowników najemnych, a w stosunku do populacji gospodarstw indywidualnych charakteryzują się one między innymi większą skalą działalności i niemal całkowi- tą towarowością rolniczej produkcji końcowej (brak spożycia wewnętrznego) 6.
Przedmiotem analizy w tym rozdziale jest grupa jednostek zatrudniają- cych powyżej dziewięciu osób i tylko w stosunku do niej w dalszej części roz- działu stosowano pojęcie przedsiębiorstwo rolnicze. Przyjęty poziom zatrudnie- nia jako kryterium zawężające zakres badanych gospodarstw wynikał z faktu wykorzystania danych opracowanych na podstawie sprawozdania statystyczne- go (formularz F01/I-01). Obowiązek prawny sporządzania i przesyłania do Głównego Urzędu Statystycznego danych finansowych dotyczy bowiem tylko przedsiębiorstw, w których przeciętne zatrudnienie na koniec poprzedniego okresu sprawozdawczego wynosi co najmniej dziesięciu pracowników. W opra-
6 W. Józwiak, Działka rolna a gospodarstwo i przedsiębiorstwo rolnicze, Ekspertyza dla KZRKiOR, Warszawa 2002.
cowaniu pominięto więc mniejsze jednostki, tzw. mikroprzedsiębiorstwa, uzy- skując jednocześnie wyniki dla całej tak scharakteryzowanej populacji.
Przedsiębiorstwa rolnicze, pomimo wspólnych cech nie stanowiły grupy homogenicznej. Różniła je bowiem między innymi: wielkość i skala prowadze- nia działalności gospodarczej, poziom zatrudnienia pracowników, forma prawna użytkowanej ziemi.
Forma własności ziemi pozwala na wyodrębnienie przedsiębiorstw będą- cych: posiadaczami samoistnymi, gdy użytkowana ziemia stanowiła ich wła- sność posiadaczami zależnymi w przypadku, gdy ziemia stanowiła przedmiot dzierżawy oraz o mieszanej formie, kiedy w przeważającej części nie była ona własnością ani przedmiotem dzierżawy.
Innym ważnym kryterium różnicującym badaną grupę była forma prawna właścicieli. W obrębie analizowanej populacji można było na tej podstawie wy- dzielić dwie zasadnicze zbiorowości:
spółdzielnie produkcji rolniczej obejmującej rolnicze spółdzielnie produk- cyjne (RSP), nieliczną grupę spółdzielni kółek rolniczych (SKR) i inne.
spółki (bez spółek prawa cywilnego, które są zaliczane są do gospodarstw indywidualnych), w których dominowały spółki kapitałowe z ograniczoną odpowiedzialnością wspólników (spółki z o.o.).
Podział przedsiębiorstw w prezentowanym rozdziale dokonano jednak na podstawie ukierunkowania działalności rolniczej z wyodrębnieniem grup i klas (zestawienie 2). Przemawiała za tym specyfika produkcji, zakres materiałów badawczych, a co za tym idzie możliwość interpretacji uzyskanych wyników.
Jedynie w odniesieniu do przedsiębiorstw bez ukierunkowania działalności rol- niczej na roślinną lub zwierzęcą, czyli o tzw. produkcji mieszanej (grupa PKD 0.13), zweryfikowano założenie, czy zmienność wyników nie jest spowodowana formą prawną właścicieli.
W stosunku do badań z 2006 r. dokonano „oczyszczenia” materiału empi- rycznego eliminując z populacji wyniki jednostek wchodzących w skład Zasobu Własności Skarbu Państwa, a przedkładanych przez Agencję Nieruchomości Rolnych (ANR)7. Agencja, będąc państwową jednostką organizacyjną, zarządza bowiem nietypowymi gospodarstwami i obiektami rolniczymi, tj. takimi, w sto- sunku do których nie powiodła się próba restrukturyzacji. Wyniki finansowe ANR uzyskane z prowadzenia działalności rolniczej, lub tylko z utrzymania obiektów, były więc całkowicie nietypowe, choć ważące na wskaźnikach finan-
7 A. Kagan, Efektywność gospodarowania według danych GUS w latach 2004-2005, [w:]
Analiza efektywności gospodarowania i funkcjonowania przedsiębiorstw rolniczych powsta- łych na bazie majątku skarbu państwa, red. J. Kulawik, W. Józwiak, IERIGŻ-PIB, Warszawa 2007.
sowych badanej zbiorowości8. Wydzielenie zatem danych ANR (jednej obser- wacji) pozwoliło precyzyjniej interpretować wyniki przeprowadzonej analizy.
Zestawienie 2 Podział analizowanych przedsiębiorstw rolniczych w zależności od ukierunkowania
produkcji rolniczej według Polskiej Kwalifikacji Działalności Nazwa grupy i jej kod nu-
meryczny Nazwa klasy i jej kod numeryczny 01.11 Uprawa zbóż i pozostałych upraw rolnych, gdzie indziej niesklasyfikowanych
01.12 Warzywnicze i ogrodnicze Przedsiębiorstwa ukierunkowane
na produkcję rośliną:
01.1 Uprawy rolne; ogrodnictwo,
włączając warzywnictwo 01.13 Uprawa drzew owocowych, roślin jagodowych (sadownicze) 01.21 Chów i hodowla bydła
01.22 Chów i hodowla owiec, kóz, koni 01.23 Chów i hodowla świń
01.24 Chów i hodowla drobiu Przedsiębiorstwa ukierunkowane
na produkcję zwierzęcą:
01.2 Chów i hodowla zwierząt
01.25 Chów i hodowla zwierząt pozostałych
Przedsiębiorstwa o braku wyraźnego ukierunkowania na produkcję roślinną lub zwierzęcą:
01.3 (01.30) Produkcja mieszana – uprawy rolne połączone z chowem i hodowlą zwierząt Źródło:www.stat.gov.pl/klasyfikacje/PKD/schemat_klasyfikacji.doc.
Do oceny sprawności ekonomicznej przedsiębiorstw rolniczych wykorzy- stano liczne wskaźniki i mierniki, spośród których cztery podstawowe zostały omówione w poprzednim rozdziale. W tym miejscu należy nadmienić, że przy obliczaniu wartości dodanej pominięto jej jeden składnik, tj. opłatę czynszów dzierżawnych. Uzyskany materiał empiryczny nie pozwalał bowiem wyodrębnić tej kategorii kosztów z szerszej grupy – „Usługi obce świadczone na rzecz przedsiębiorstw”. Pominięto również wartość majątku dzierżawionego, ograni- czając się do składników bilansowych.
Lepszego wyjaśnienia wymaga użyty w tym rozdziale wskaźnik nazwany stopniem zaangażowania kapitału pracującego (ZKP). Określa on poziom relacji tzw. kapitału pracującego (kapitał zaangażowany netto) do ponoszonych rze- czywistych kosztów produkcji (koszty całkowite pomniejszono o amortyzację):
8 W. Guzewicz, M. Zdzieborska, Przychody i koszty przedsiębiorstw rolnych objętych sprawozdaw- czością finansową, [w:] Stan polskiej gospodarki żywnościowej po przystąpieniu do Unii Europej- skiej, red. R. Urban, Raport Programu Wieloletniego 2005-2009, nr 1, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2005.
Kapitał stały - aktywa trwałe ZKP =
Koszty całkowite (pomniejszone o amortyzację}
Wskaźnik ten pozwala określić stopień finansowania bieżącej działalności gospodarczej przez kapitał o długoterminowym okresie wymagalności (kapitał własny powiększony o zobowiązania długoterminowe). Może on przyjmować zarówno wartości dodatnie, jak i ujemne. W drugim przypadku określa jednak za- kres finansowania majątku trwałego zobowiązaniami krótkoterminowymi (w prak- tyce kredytami) w relacji do ponoszonych kosztów. Zaangażowanie kapitału pracu- jącego informuje więc o strategii przedsiębiorstw w zakresie kształtowania struktury kapitału, a w połączeniu z cyklem konwersji gotówki (z długością cyklu produkcyj- nego, rotacją zobowiązań i należności) o zagrożeniu utraty płynności9.
Warunki funkcjonowania i wyniki ekonomiczne dla całej populacji Przedsiębiorstwa rolnicze funkcjonują w warunkach ustawicznie zmienia- jącego się otoczenia ekonomicznego i przyrodniczego, są więc narażone na po- dwójne ryzyko. Zmienność ta powoduje, że każdy rok spośród ostatnich trzech lat (2004-2006) można uznać za wyjątkowy, a zmianę warunków otoczenia (wa- runków egzogennych) za istotnie oddziałującą na całą populację.10 Nie inaczej było w 2006 roku, kiedy to na wyniki produkcyjne, ale również ekonomiczne badanej grupy, znaczny wpływ wywarły czynniki agrometeorologiczne. Panują- ca susza przyczyniała się do znacznego spadku plonowania większości roślin uprawnych (tabela 1), natomiast intensywne opady w okresie zbioru zbóż i rze- paku pogorszyły jakość plonów.
Warunki pogodowe przyczyniły się do zmiany efektywności technicznej produkcji roślinnej nie tylko w 2006 r. w porównaniu z okresami poprzednimi, ale również do różnicowania się wyników w obrębie badanej populacji. Zmniej- szenie ilości opadów w okresie letnim nie było jednakowe w całym kraju, po- dobnie jak intensywność opadów w okresie żniw. Regionami, które najbardziej ucierpiały w wyniku suszy, były województwa dolnośląskie i lubuskie. Lokali- zacja przedsiębiorstw miała więc znaczenie dla wielkości i wartości wytwarza- nej produkcji roślinnej, a tym samym dla jej opłacalności.
9 G. Gołębiowski, A. Tłaczała. Analiza ekonomiczno-finansowa w ujęciu praktycznym, Difin, Warszawa 2005.
10 W. Ziętara, Specyficzne przyrodnicze, organizacyjne i ekonomiczne cechy rolnictwa, Postę- py Nauk Rolniczych, nr 3, 2004.
Tabela 1 Plony podstawowych roślin uprawnych (dt) w latach 2004-2006*
Lata Rodzaje upraw
2004 2005 2006 2005 = 100 Zboża ogółem 54,7 50,4 39,3 77,9 w tym: pszenica 62,8 56,3 45,6 81,1
kukurydza 58,2 62,1 44,9 72,4
Ziemniaki 345,0 291,0 274,0 94,5 Buraki cukrowe 437,0 446,0 450,0 100,7 Rzepak i rzepik 35,1 30,5 30,1 99,0 Strączkowe jadalne 32,2 25,2 24,4 96,8
*wyniki obejmują zarówno przedsiębiorstwa rolnicze jak i mikroprzedsiębiorstwa Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS 2007.11
Znaczący spadek plonów w 2006 r. był jednak w pełni rekompensowany wzro- stem cen płodów rolnych, jakie uzyskały przedsiębiorstwa rolnicze. Niekorzystne wa- runki pogodowe w kraju, przy zmniejszonej podaży produktów rolnych w Unii Euro- pejskiej i na rynkach światowych, przyczyniły się bowiem do ich zwyżkowania.
Przeciętne ceny skupu produktów roślinnych wzrosły znacząco (o 11,6%) w ujęciu rocznym, pozwalając tym samym osiągnąć lepsze ekonomiczne wyniki sprzedaży z tej produkcji niż w 2005 roku. Większość płodów rolnych była również droższa w stosunku do rekordowego pod względem cen pierwszego roku integracji z Unią Europejską (wyjątek stanowiły buraki cukrowe i liście tytoniu, które staniały oraz większość zbóż, których ceny nie osiągnęły poziomu z 2004 r.). O ile jednak ceny w pierwszym roku integracji z UE były stymulo- wane niezwykle korzystnym dla eksporterów kursem złotego względem euro, co w warunkach wysokich zbiorów wywołało efekt podwyższonego popytu na kra- jowe produkty żywnościowe i surowce rolne, o tyle w 2006 r. relacje tych walut (w stosunku do okresów poprzednich) pogarszały warunki międzynarodowej konkurencji polskich producentów (wykres 1).
Kurs wymiany euro (zwłaszcza w 2004 r.) rzutował na ceny surowców rolnych nie tylko ze względu na opłacalność eksportu, ale na wysokość unijnego systemu wsparcia i interwencji na rynku rolnym opartego o europejską walutę.
Ustalenie w euro, między innymi, cen skupu interwencyjnego części produktów
11 Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w 2006 r., GUS, Warszawa 2007.
rolniczych, a zwłaszcza przetworów mlecznych, buraków cukrowych i zbóż, przekładało się bezpośrednio na ceny oferowane producentom rolnym12.
Wykres 1 Średni kurs złotego wobec euro w ujęciu kwartalnym
od początku 2004 do połowy 2007 roku
3,893,80 3,96 3,85
4,24 4,69
4,43
3,92 3,83 4,02 4,13 4,03 4,78
3,94
3,60 3,80 4,00 4,20 4,40 4,60 4,80
I II III IV I II III IV I II III IV I II
2004 2005 2006 2007
Źródło: Opracowanie na podstawie www.nbp.pl/kursy /internet.xls.
Wzrost cen produktów roślinnych w 2006 r. nastąpił pomimo znacznego spadku kursu wymiany złotego względem euro, a więc zmiany poziomu instrumen- tu istotnego z punktu widzenia oddziaływania na ceny. Wskazuje to na zwiększenie roli pozostałych czynników rynkowych (zwłaszcza o charakterze podażowym) na kształtowanie się cen podstawowych płodów rolnych w Polsce.
Drożeniu produktów roślinnych w 2006 r. towarzyszyła znikoma zmiana jednostkowych kosztów nabycia towarów i usług zakupywanych przez gospo- darstwa, a przeznaczanych do bieżącej produkcji – średnio o 0,5% oraz niewiel- ki wzrost cen dóbr o charakterze inwestycyjnym – przeciętnie o 1,9% (w tym maszyn o 2,5%). Analizując dynamikę zmian cen przemysłowych środków pro- dukcji w latach 2004-2006, należy zauważyć, że ich maksymalny przyrost (głównie cen nawozów mineralnych i maszyn) następował w dwóch pierwszych latach. O ile nie dziwi zmiana cen środków produkcji bezpośrednio po integracji z UE, kiedy to wystąpiła wyraźna poprawa rentowności rolnictwa (wzrost cen nawozów o 14,0% i maszyn – przeciętnie o 17,7%), o tyle ich dalsze drożenie w 2005 r. występowało w momencie pogorszenia opłacalności działalności rol-
12 J. Plewa, Znaczenie kursu euro/złoty dla polskiego sektora rolno-spożywczego, Roczniki Naukowe SERiA, tom VII, zeszyt 2, Warszawa 2005.
niczej (wzrost cen nawozów o 7,9% i maszyn – przeciętnie o 10,6%). W 2006 r.
obserwowano zahamowanie tendencji do podnoszenia cen przez dostawców w sy- tuacji, kiedy to ceny surowców rolnych wzrosły. Oznacza to, że siła nabywcza kra- jowych producentów rolnych nie jest głównym czynnikiem sprawczym kształto- wania się cen środków produkcji pochodzenia przemysłowego13.
Wysokie ceny skupu produktów roślinnych przy relatywnie stabilnych ce- nach dóbr nabywanych przez przedsiębiorstwa nie przełożyły się jednak na po- prawę opłacalności sprzedaży całej badanej populacji w 2006 r. (tabela 2).
Przedsiębiorstwa jako grupa odnotowały pogorszenie się relacji przychodów ze sprzedaży w stosunku do podstawowych kosztów operacyjnych. Przyczyną tego stanu był spadek opłacalności sprzedaży produktów zwierzęcych. W 2006 roku nastąpiła bowiem wyraźna obniżka cen skupu żywca wieprzowego i drobiowego.
Spadek wyników na sprzedaży odnotowały również przedsiębiorstwa o innym ukierunkowaniu produkcyjnym (z wyjątkiem ferm zwierząt futerkowych), co nie wynikało jednak ze zmiany uzyskiwanych cen.
Tabela 2 Wskaźniki efektywność finansowej badanej zbiorowości przedsiębiorstw
rolniczych w latach 2004-2006 Lata Wyszczególnienie
2004 2005 2006
Liczba przedsiębiorstw 1195 1130 1115
Zatrudnienie (przeciętnie) a) 29,4 30,4 30,2
Przychody ogółem [tys. zł] b) 6121 6428 7147 Zaangażowanie kapitału
pracującego [%] 30,1 31,9 36,5
Opłacalności sprzedaży [%] 107,2 103,5 102,9 Opłacalności działalności
gospodarczej (ogółem) [%] 112,2 108,6 111,0 Rentowności kapitału własnego [%] 14,5 9,1 11,6
Wskaźnik wartości dodanej [%] 32,8 31,0 31,6 a) przeciętne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty
b) wartość w cenach bieżących
Źródło: Opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS.
Największym wyzwaniem, przed jakim stoją przedsiębiorstwa rolnicze, jest obserwowany dynamiczny wzrost opłaty podstawowego czynnika produkcji, któ- rym jest praca. Niezależnie od kierunku prowadzonej działalności rolniczej, w badanym okresie postępował proces zwiększania kosztów zatrudnienia pra-
13 Rolnictwo w 2006 r., GUS, Warszawa 2007.
cowników (wynagrodzenia brutto wraz z kosztami towarzyszącymi). Przeciętny roczny koszt zatrudnienia w pełnym wymiarze pracy (w tym zarządców przedsię- biorstw) wyniósł w 2006 r. – 30,4 tys. zł, tj. o 8,7% więcej niż w roku poprzed- nim i o 15,9 % więcej w porównaniu do 2004 roku. Wpływ wzrostu kosztów pra- cy na wyniki przedsiębiorstw był neutralizowany poprzez zwiększanie jej wydaj- ności, tj. wartości produkcji w przeliczeniu na zatrudnionego. Przedsiębiorstwa rolnicze systematycznie zwiększały bowiem rozmiary prowadzonej działalności gospodarczej, co przy niewielkim zmniejszeniu zatrudnienia w 2006 roku pozwa- lało im na utrzymanie na jednakowym poziomie relacji: wartość przychodów ze sprzedaży do kosztów pracy. Można zatem utrzymywać, że przedsiębiorstwa rol- nicze dobrze kontrolowały poziom jednostkowych kosztów pracy, a więc nie sty- mulowały inflacji. Wzrost skali produkcji odbywał się więc jedynie dzięki zwięk- szeniu zaangażowania kapitału, czyli skumulowanie działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw, czemu sprzyjało wsparcie w ramach środków z unijnych fundu- szy strukturalnych14. Zwiększenie inwestycji, wyrażone poziomem stopy inwe- stowania, wskazuje na przyspieszenie procesu substytucji pracy kapitałem15.
Badana populacja, pomimo zmniejszenia opłacalności sprzedaży odnoto- wała w 2006 r. poprawę wyniku na całej działalności gospodarczej. Rentowność wzrosła bowiem w stosunku do 2005 r. o 2,4 p.p., głównie za sprawą pozostałej działalności operacyjnej i działalności finansowej. Zwiększenie stawek dotych- czasowych unijnych dopłat obszarowych16, wprowadzenie nowej płatności tzw.
cukrowej (33,9 zł do tony buraków), nowego krajowego instrumentu wsparcia producentów (zwrot akcyzy za paliwo – maksymalnie 38,7 zł na hektar), przy jed- noczesnym zwiększeniu zakresu korzystania przez przedsiębiorstwa z unijnych programów pomocowych – rolnośrodowiskowych (między innymi wyraźne zwiększenie udziału beneficjentów pakietu ochrona gleb i wód) spowodowały poprawę wyników. Udział płatności budżetowych w przychodach ogółem przed- siębiorstw wzrósł z 3,5 % w 2005 r. do 6% w 2006 r. Ważnym składnikiem gene- rowania przychodów przedsiębiorstw były również środki wspierające inwestycje w przedsiębiorstwach, uzyskane z unijnych funduszy strukturalnych. Subwencje
14 W. Guzewicz, A. Kagan, M. Zdzieborska, Procesy dostosowawcze w wielkoobszarowych gospodarstwach popegeerowskich, Raport Programu Wieloletniego 2005-2009, nr 46, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2007.
15 Uproszczona stopa inwestowania stanowi relację nakładów inwestycyjnych do poziomu amortyzacji. W badanej populacji wzrosła ona z poziomu 1,64-1,62 w latach 2004-2005 do 1,87 w 2006 roku.
16 Jednolita płatność obszarowa wzrosła z 225 zł w 2005 r. do 276,28 zł na ha w 2006r., na- tomiast płatność uzupełniająca odpowiednio: z 282,35 zł do 313,45 zł na ha.
i dopłaty obok zmian cen stanowiły więc jeden z głównych czynników zwiększe- nia efektywności finansowej badanej zbiorowości.
Wzrost poziomu opłacalności działalności gospodarczej nastąpił również dzięki redukcji w badanych jednostkach kosztów finansowych. Spadek o prawie 15% obciążeń z tytułu obsługi zadłużenia był spowodowany zmianą struktury kapi- tału w badanych jednostkach, niskim poziomem inflacji, jak również polityką mo- netarną prowadzoną przez Narodowy Bank Polski. W 2006 r. obserwowano bo- wiem najniższy poziom nominalnych stóp procentowych od 1990 r., co przekładało się bezpośrednio na koszty kredytów17. Uśredniona roczna stopa redyskonta we- ksli, która jest podstawą między innymi do ustalania oprocentowania kredytów klę- skowych, preferencyjnych kredytów inwestycyjnych realizowanych z dofinanso- waniem Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, w 2006 r. była niższa o 1,6 p.p. w stosunku do 2005 r. (wykres 2).
Wykres 2 Uśrednione oprocentowanie stopy redyskonta weksli w NBP (lata 2002-2006)
10,32%
6,21%
6,17%
6,01%
4,31%
4,61%
2002 2003 2004 2005 2006 2007
średnioroczna stopa redyskonta weksli
Źródło: Opracowanie własne na podstawie:www.nbp.pl/Dzienne/Stopy_procent.html.
Zmiana kosztu kapitału zewnętrznego (obcego), oprócz wskaźnika opłacal- ności działalności gospodarczej, była również głównym stymulatorem poprawy rentowności kapitału własnego przedsiębiorstw rolniczych. Przedsiębiorstwa ko- rzystały bowiem z dźwigni finansowej, na co wskazuje różnica pomiędzy ren- townością zaangażowanych środków własnych i rentownością kapitału ogółem.
Różnica ta wyniosła bowiem 4,4 p.p. w 2006 r., w stosunku do 3,6 p.p. w 2005 r.
17 Sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej na rok 2006, Rada Polityki Pienięż- nej, Warszawa 2007.
Wyższy poziom dźwigni finansowej, pomimo poprawy bezpieczeństwa w zakresie płynności finansowej przedsiębiorstw tj. wzrostu stopnia zaangażo- wania kapitału pracującego o 16% w 2006 r. w stosunku do roku poprzedniego, wskazuje na przyrost udziału zobowiązań długoterminowych w strukturze pa- sywów (tabela 2). Poziom finansowania działalności gospodarczej kapitałem własnym uległ wprawdzie zwiększeniu, ale w sposób proporcjonalny do rozmia- rów tej działalności. Zwiększenie zaangażowania kapitału pracującego nastąpiło więc głównie przez wzrost kredytów długoterminowych, zwłaszcza o preferen- cyjnym oprocentowaniu. Koszty obsługi zobowiązań (przeciętnie 5,6%) były bowiem wyraźnie niższe od rentowności kapitału ogółem. Zwrot z kapitału wy- korzystywanego lub potencjalnie zaangażowanego w działalność gospodarczą (niezależnie od jego własności) wyniósł bowiem średnio 7,17%.
Kierunek zmiany wskaźnika społecznej wydajności (wskaźnika wartości dodanej) w badanej populacji przebiegał zgodnie z opłacalnością działalności gospodarczej i rentownością kapitału własnego. W analizowanym okresie uległa zmianie jego struktura, tj. wzrósł wyraźnie udział zysku pozostającego do dys- pozycji przedsiębiorstw przy niewielkim wzroście amortyzacji i niezmienionym poziomie wynagrodzenia pracy w relacji do przychodów ogółem. Odnotowano natomiast spadek kosztów finansowych w kreowaniu wskaźnika wartości dodanej.
Przedsiębiorstwa specjalizujące się w produkcji roślinnej
Grupą przedsiębiorstw, w której najwyraźniej obserwowano zmiany w efektywności technicznej i finansowej, wywołane opisanymi wcześniej wa- runkami zewnętrznymi, były jednostki specjalizujące się w produkcji roślinnej (grupa PKD 01.1). Po okresie ujemnych wyników na sprzedaży, wywołanych spadkiem plonowania i cen w 2005 r. odnotowały one w roku następnym wzrost wartości produkcji towarowej i poprawę poziomu pokrycia podstawowych kosz- tów operacyjnych (tabela 3).
Opłacalność sprzedaży jednostek specjalizujących się w uprawach roślin wzrosła w 2006 r. pomimo pogorszenia relacji wartość produkcji do: amortyzacji (o 2,1%), kosztów pracy (o 1,1%) zużycia materiałów i energii (o 0,2%). Nastąpiła jednak redukcja podatków i opłat dla przedsiębiorstw, które poniosły największe straty spowodowane suszą w 2006 r. Zmniejszenie obciążeń fiskalnych było na tyle wysokie, że zaważyło na wynikach całej zbiorowości, wyniosło bowiem 11%
w przeliczeniu na całą grupę w porównaniu do poziomu podatku z 2005 r.
Wraz ze wzrostem opłacalności sprzedaży następowała poprawa wyniku całej działalności gospodarczej. Głównym stymulatorem poprawy sytuacji finan- sowej przedsiębiorstw nie była jednak opłacalność sprzedaży, a wspomniane wcześniej zwiększenie dopłat budżetowych i ograniczenie kosztów finansowych.
Tabela 3 Wskaźniki efektywność finansowej badanych przedsiębiorstw ukierunkowanych
na produkcję rośliną (PKD 01.1) w latach 2004-2006 Lata
Wyszczególnienie
2004 2005 2006 Liczba przedsiębiorstw 444,0 463,0 463,0
Zatrudnienie (przeciętnie) a) 33,4 33,5 33,5
Przychody ogółem [tys. zł] b) 5846 5650 6222 Zaangażowanie kapitału
pracującego [%] 28,8 30,1 33,8
Opłacalności sprzedaży [%] 105,1 99,6 100,7 Opłacalności działalności
gospodarczej (ogółem) [%] 110,5 106,5 109,9
Rentowności kapitału własnego [%] 12,4 6,8 10,4 Wskaźnik wartości dodanej [%] 34,7 33,8 35,3 a) przeciętne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty
b) wartość w cenach bieżących Źródło: Jak w tabeli 2.
Proces ten nie przebiegał w sposób jednakowy we wszystkich klasach ana- lizowanej grupy (wykres 3). Był on charakterystyczny dla przedsiębiorstw ukie- runkowanych na uprawy polowe – głównie zboża, które stanowiły 85% wszyst- kich jednostek, a tym samym dla klasy, której wyniki w największym stopniu wa- żyły na wskaźnikach grupy. W przedsiębiorstwach ukierunkowanych na produk- cję roślinną – polową, rosło bowiem uzależnienie opłacalności działalności go- spodarczej od wsparcia budżetowego, a tym samym malało oddziaływanie opła- calności sprzedaży. Rola relacji cen produktów i cen czynników produkcji jako głównego wyznacznika efektywności ekonomicznej została znacznie ograniczona poprzez instrumenty nierynkowe. Wskazuje na to fakt ponoszenia przez przedsię- biorstwa od 2005 r. strat na sprzedaży, przy jednoczesnej wysokiej rentowności działalności gospodarczej. Pogłębianie się różnicy pomiędzy wynikami sprzedaży i całej działalności gospodarczej jest wynikiem tego zjawiska (wykres 3).
Różnica pomiędzy wskaźnikami opłacalności wzrosła bowiem z 7,3 p.p w pierwszym roku integracji do 13,1 p.p. w 2006 roku. Na pogłębianie się roz- piętości wskaźników wpływały nie tylko dopłaty i dotacje, ale również koszty i przychody finansowe. Przedsiębiorstwa wyspecjalizowane w uprawach polo- wych odnotowały w 2006 r. zmniejszenie kosztów obsługi zobowiązań o 12%,
co przyczyniało się jednak w bardzo małym stopniu do pogłębiania wspomnia- nych dysproporcji. Wpływ zmiany wyniku na działalności finansowej spowo- dował bowiem zwiększenie się różnicy pomiędzy wskaźnikami opłacalności sprzedaży i ogółem o około 0,44 p.p. Obniżce kosztów finansowych towarzy- szyła natomiast poprawa bezpieczeństwa w zakresie płynności finansowej i to pomimo wzrostu udziału kapitału zewnętrznego w strukturze pasywów. Zaanga- żowanie kapitału pracującego wzrosło bowiem z 39,5% w 2005 r. do 42,8%
w 2006 roku, a to wskutek zwiększenia udziału w strukturze kapitału kredytów o długim terminie wymagalności. Przedsiębiorstwa o ukierunkowaniu polowym kontynuowały strategię zwiększenia wartości środków trwałych zaangażowanych w produkcję poprzez inwestycje (stopa inwestowania w latach 2005-2006 była sta- ła i wyniosła około 1,5), jednak w odróżnieniu od 2005 roku, zmniejszały udział środków własnych w ich finansowaniu na rzecz zobowiązań długoterminowych.
Inaczej zmiany relacji rentowności przebiegały w przedsiębiorstwach spe- cjalizujących się w uprawach warzywniczo-ogrodniczych i sadowniczych.
W pierwszej z wyżej wymienionej zbiorowości jedynym wyznacznikiem sprawności ekonomicznej była efektywność techniczna oraz struktura finanso- wania działalności przedsiębiorstw. Dopłaty budżetowe stanowiły bowiem jedy- nie 0,7% wszystkich przychodów, odgrywały więc niewielką rolę w kształtowa- niu efektywności finansowej tych jednostek. W sytuacji kiedy obciążenie dzia- łalności gospodarczej kosztami finansowymi było nieznaczne, tj. od 2%
w 2005 r. do 1,6% w 2006 r., w jednostkach tych wskaźnik opłacalność sprze- daży praktycznie pokrywał się ze wskaźnikiem opłacalności całej działalności gospodarczej (wykres 3).
Wykres 3 Wskaźnik opłacalności sprzedaży i działalności gospodarczej18 przedsiębiorstw
specjalizujących się w produkcji roślinnej w podziale na klasy w latach 2005-2006 i 2005/2006 -2006/2007 [%]
111,5 111,3
108,6 106,7
110,0 108,7 106,6
104,3 108,5
106,4
94,6 102,5
105,6
99,9 98,2
94,0 96,0 98,0 100,0 102,0 104,0 106,0 108,0 110,0 112,0
2004 2005 2005/2006 2006 2006/2007
Uprawa polowe (ROS) Uprawa polowe (TPR)
Warzywnicze i ogrodnicze (ROS) Warzywnicze i ogrodnicze (TPR)
Sadownicze (ROS) Sadownicze (TPR)
Źródło: Jak w tabeli 2.
Przedsiębiorstwa warzywnicze, podobnie jak łącznie cała analizowana grupa jednostek wyspecjalizowanych w produkcji roślinnej, odnotowały popra- wę wyników w 2006 r. Zwiększenie wskaźnika opłacalności sprzedaży nastąpiło dzięki zwyżce cen warzyw, co warunkowało poprawę wyniku na całej działal- ności gospodarczej. Na podkreślenie zasługuje fakt, że jednostki zaliczane do przedsiębiorstw warzywniczych wykazywały najwyższy wskaźnik opłacalności sprzedaży w całej grupie i jako jedyne osiągnęły stałą poprawę wyników dzia- łalności gospodarczej od r.g. 2005/2006.
Niezależnie od opłacalności sprzedaży i działalności gospodarczej, przed- siębiorstwa powyższe systematycznie od pierwszego roku integracji zwiększały poziom bezpieczeństwa finansowego. O ile stopień zaangażowania kapitału pra- cującego wynosił w nich jedynie 6% w 2004 r., to w roku następnym – 8%, na-
18 ROS – oznacza opłacalność sprzedaży, TPR – opłacalność działalności gospodarczej.
tomiast na koniec 2006 r. wzrósł do poziomu 13%. Przedsiębiorstwa warzywni- cze, w odróżnieniu od tych, które specjalizują się w uprawach polowych, pro- wadziły jednak politykę systematycznego zwiększania udziału kapitału własne- go w finansowaniu działalności gospodarczej. Poprawa płynności, pomimo wyższego poziomu inwestowania (stopa inwestowania wzrosła z 1,59 w 2005 r.
do 1,87 w 2006 r.), następowała bowiem nie tylko przez zwiększenie udziału kredytów długoterminowych, ale również udziału kwoty zysku reinwestowane- go w tych jednostkach.
Przedsiębiorstwa sadownicze, będąc najmniej liczną klasą podmiotów ukierunkowanych na działalność roślinną, w niewielkim stopniu oddziaływały na wyniki grupy. Stanowiły bowiem tylko 2% analizowanych jednostek wyspe- cjalizowanych w produkcji roślinnej, jednak na tyle specyficznych, ze względu na wytwarzane produkty, jak również strategie finansowania działalności go- spodarczej oraz osiągane wyniki finansowe, że postanowiono je opisać bardziej szczegółowo. Przedsiębiorstwa te cechowała najgorsza sprawność ekonomiczna.
Również dynamika zmiany wskaźników określających wyniki ekonomiczne przebiegała odmiennie od pozostałych podmiotów. Przedsiębiorstwa sadowni- cze odnotowały w 2005 r. znaczną poprawę rentowności sprzedaży i działalno- ści gospodarczej, po stratach z pierwszego roku integracji z UE wywołanych bardzo niskimi cenami tzw. owoców miękkich oraz słabymi zbiorami jabłek.
Wzrost efektywności w 2005 r. w odróżnieniu od pozostałych jednostek anali- zowanej grupy następował nie na skutek zwiększenia wielkości sprzedaży, ale redukcji kosztów zużycia materiałów i energii oraz zwiększenia wydajności pra- cy. Najwyższą opłacalność sprzedaży i działalności gospodarczej przedsiębior- stwa te osiągnęły w pierwszej połowie 2006 r. (przełożyło się to zwłaszcza na wyniki w roku gospodarczym 2005/2006). Wpłynęły na to zmniejszanie się oprocentowania kredytów i zwiększanie transferu środków budżetowych, głów- ne dzięki dotacjom do inwestycji realizowanym w ramach funduszy struktural- nych. Stwierdzono również w tym okresie zawężanie się relacji opłacalność sprzedaży – opłacalność działalności gospodarczej. Pogorszenie wyników na sprzedaży w pierwszej połowie 2007 r. w tych przedsiębiorstwach było konse- kwencją wzrostu kosztów operacyjnych, w tym zwłaszcza kosztów pracy, jak również obsługi zobowiązań finansowych.
Przedsiębiorstwa sadownicze prowadziły ryzykowaną strategię w zakresie finansowania działalności gospodarczej. Pomimo niskiej stopy inwestowania (ujemnej reprodukcji majątku) systematycznie ograniczały bowiem udział kapita- łu własnego w strukturze pasywów, zwiększając za to poziom zobowiązań krót- koterminowych. Zaangażowanie kapitału pracującego zmniejszyło się w tych jednostkach z 11,1% w 2004 do 10,2% w 2005 r., aby na koniec 2006 r. przyjąć
wartość ujemną (-13,4%). Jednostki te miały na koniec 2006 r. wyraźne kłopoty z utrzymaniem płynności finansowej, co powodowało między innymi zwiększe- nie uzależnienia wyników finansowych od poziomu stóp procentowych.
Grupa przedsiębiorstw ukierunkowanych na produkcję roślinną w latach 2004-2006 wykazywała również zróżnicowanie pod względem zwrotu z zaan- gażowanych środków własnych i wskaźnika wartości dodanej.
Wyznacznikiem zmiany rentowności kapitału własnego, poza opłacalno- ścią działalności gospodarczej, była struktura finansowania majątku, w tym udział zobowiązań (mnożnik kapitału własnego). Ze względu na omówioną po- wyżej fluktuację obu parametrów, w przedsiębiorstwach „roślinnych” następo- wał proces zmiany rentowności kapitału własnego, zarówno w przekroju piono- wym (w obrębie poszczególnych klas), jak również w przekroju poziomym, tj. w analizowanych okresach (wykres 4).
Najniższy poziom rentowności kapitału własnego cała grupa zanotowała w 2005 r. Nie było to jedynie konsekwencją pogorszenia opłacalności działalności gospodarczej, ale wynikało również ze zwiększenia zaangażowania środków wła- snych zarówno w finansowaniu działalności bieżącej przedsiębiorstw, na skutek ograniczenia dostępu do preferencyjnych kredytów19, jak i działalności inwestycyj- nej. Niższy mnożnik kapitału własnego uwidocznił się w przedsiębiorstwach o ukierunkowaniu polowym, ponieważ nastąpił w nich znacznie głębszy spadek analizowanego wskaźnika – prawie o połowę w stosunku do 2004 r., natomiast w relacji do przedsiębiorstw warzywniczych zmniejszenie to wyniosło około 35%.
Zmiany te były niewspółmierne do spadku opłacalności działalności gospodarczej przedsiębiorstw ukierunkowanych na uprawy polowe i pozwoliło przedsiębior- stwom warzywniczym zwiększyć przewagę w zakresie rentowności kapitału wła- snego (wykresy 3 i 4).
W 2006 r. wszystkie przedsiębiorstwa „roślinne” wykazały poprawę wskaźnika zwrotu z zainwestowanych środków własnych, chociaż na poziomie niższym niż w bardzo korzystnym pierwszym roku integracji z UE. Po raz pierwszy jednak naj- liczniejsza klasa, tzn. przedsiębiorstwa wyspecjalizowane w produkcji roślin polo- wych, odnotowała najwyższą rentowność kapitału, w tym kapitału własnego.
19 W 2004 r. po raz ostatni przyznawano preferencyjne kredyty na zakup rzeczowych środków do produkcji rolnej. Przedsiębiorstwa rolnicze, podobnie jak inne gospodarstwa, po wejściu do UE miały jedynie możliwość prolongować o jeden rok spłatę wcześniej zaciągniętych kredytów z dofinansowaniem ARiMR lub, w wyjątkowych sytuacjach, mogły skorzystać z tzw. kredytu klęskowego.
Wykres 4 Wskaźnik rentowności kapitału własnego badanych przedsiębiorstw
specjalizujących się w produkcji roślinnej w podziale na klasy w latach 2004-2006 i 2005/2006, 2006/2007
6,4
9,5 10,9
8,6
-3,2
4,4 9,8
-1,1
-16,4 12,5 10,8
9,0 5,2
8,6
13,312,5 12,8
10,4 11,2
6,8
-17 -13 -9 -5 -1 3 7 11 15
2004 2005 2005/2006 2006 2006/2007
Lata
%
sadownicze uprawa zbóż i innych polowych
warzywnicze i ogrodnicze łącznie gospodarstwa (PKD 01.1)
Źródło: Jak w tabeli 2.
Poprawie rentowności i opłacalności działalności gospodarczej w 2006 r.
towarzyszył wzrost społecznej wydajności przedsiębiorstw roślinnych. Wskaźnik wartości dodanej osiągnął bowiem najwyższy poziom, głównie za sprawą wzrostu udziału kosztów pracy i amortyzacji.
Przedsiębiorstwa specjalizujące się w chowie i hodowli zwierząt Przedsiębiorstwa ukierunkowane na produkcję zwierzęcą stanowiły naj- mniej liczną grupę jednostek w populacji przedsiębiorstw rolniczych. W 2006 r.
jedynie 13,3% podmiotów w całej badanej zbiorowości specjalizowało się w cho- wie i hodowli zwierząt. Była to jednak jedna z bardziej zróżnicowanych grup nie tylko ze względu na kierunek produkcji, ale również pod względem poziomu i dynamiki zmian podstawowych wskaźników efektywności finansowej.
Zmiany wyników ekonomicznych dla całej analizowanej grupy przedsię- biorstw „zwierzęcych”, przebiegały jednak w sposób zgodny z przebiegiem tego zjawiska w jednostkach ukierunkowanych na produkcję roślinną (tabela 4).
Tabela 4 Wskaźniki efektywność ekonomicznej przedsiębiorstw specjalizujących się
w chowie i hodowli zwierząt (PKD 01.2) w latach 2004-2006 Lata
Wyszczególnienie
2004 2005 2006
Liczba przedsiębiorstw 159,0 147 148
Zatrudnienie (przeciętnie) a) 45,8 46,7 45,9
Przychody ogółem [tys. zł] b) 9501 10417 10750 Zaangażowanie kapitału
pracującego [%] 18,6 19,9 24,6
Opłacalności sprzedaży [%] 102,3 104,6 103,0 Opłacalności działalności
gospodarczej (ogółem) [%] 106,7 106,6 107,9 Rentowności kapitału własnego [%] 8,8 7,7 8,4
Wskaźnik wartości dodanej [%] 26,6 27,5 28,6 a) przeciętne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty
b) wartość w cenach bieżących Źródło: Jak w tabeli 2.
Wyjątek stanowił jedynie wskaźnik opłacalności sprzedaży, który w analizo- wanej grupie obniżył się w 2006 r. w stosunku do roku poprzedniego. Pogorszenie tej opłacalności dotknęło niemal wszystkie klasy ukierunkowane na produkcję zwie- rzęcą (wykres 5). Wyjątkiem była tu jedynie klasa, obejmująca przedsiębiorstwa nie utrzymujące tradycyjnych gatunków zwierząt gospodarskich (stąd jej nazwa –„chów i hodowla pozostałych”). Obejmowała ona głównie duże fermy zwierząt futerko- wych, które od roku integracji z UE, dzięki zwyżce cen skupu utrzymywanych zwie- rząt, odnotowywały stałą poprawę wyników finansowych.
Największy wpływ na kształtowanie się wskaźnika opłacalności sprzedaży przedsiębiorstw ukierunkowanych na produkcję zwierzęcą miał duży udział tych z nich, które zajmują się chowem i hodowlą trzody chlewnej oraz drobiarstwem.
Przedsiębiorstwa te stanowiły bowiem ponad połowę jednostek analizowanej gru- py. Produkcja w nich opierała się głównie o pasze z zakupu, które były jednym z ważniejszych składników kosztów operacyjnych. Opłacalność sprzedaży w anali- zowanych przedsiębiorstwach uzależniona była więc nie tylko od wartości produk- cji, cen środków produkcji pochodzenia przemysłowego, ale również pochodzenia rolniczego – głównie cen zbóż.
Wykres 5 Wskaźnik opłacalności sprzedaży przedsiębiorstw specjalizujących się
w chowie i hodowli zwierząt w podziale na klasy w latach 2004-2006 i 2005/2006, 2006/2007
102,3 104,6 105,6 103,0 101,0
98,4 99,5 100,6
97,3 94,9
89,4 86,7 83,6 83,4 81,7
110,4 110,0 109,6 105,1 102,4
104,0 106,0 107,6 105,7 104,4
96,1 113,2 124,6 125,1 123,3
0% 100%
2004 2005 2005/2006 2006 2006/2007
łącznie gospodarstwa (PKD 01.2) chów i hodowla bydła chów i hodowla koni i owiec chów i hodowla świń
chów i hodowla drobiu chów i hodowla pozostałych Źródło: Jak w tabeli 2.
Rynek żywca wieprzowego, ze względu na cykliczne wahania podaży, cha- rakteryzuje się niestabilnością cen uzyskiwanych przez producentów. Po okresie spadku pogłowia zwierząt, które wywołuje wzrost cen surowca, następuje faza odbudowywania stada, a tym samym zwiększanie podaży żywca. W analizowa- nym okresie, w r.g. 2004/2005 obserwowano etap zwiększania pogłowia trzody chlewnej przy korzystnych cenach skupu. W ostatnim okresie, tj. r.g. 2006/2007, nastąpiło rozpoczęcie fazy schyłkowej z ograniczaniem stada podstawowego i spadkiem cen żywca. Zgodnie z dotychczasowym przebiegiem zmian produkcji, cykle świńskie w Polsce trwają zazwyczaj trzy lata, w r.g. 2007/2008 powinno zatem nastąpić zamknięcie ostatniego jego etapu i od tego momentu rozpocząć się powinna ponowna zwyżka cen żywca.
Przedsiębiorstwom z chowem i hodowlą trzody chlewnej udało się w 2005 r. utrzymać wysoką i stabilną rentowność sprzedaży z okresu poprzednie- go (wykres 5), pomimo niewielkiego spadku cen żywca. Było to możliwe dzięki poprawie efektywności produkcyjnej i zmniejszeniu cen zbóż (głównego składni- ka pasz). Przedsiębiorstwa te systematycznie poprawiały bowiem mięsność żyw- ca, plenność oraz ilość prosiąt odchowanych od maciory rocznie, jednocześnie zmniejszały zużycie paszy na jednostkę przyrostu zwierząt.
Pogorszenie opłacalności sprzedaży w 2006 r. wynikało natomiast z nało- żenia się dwóch zjawisk: zahamowania spadku cen pasz (pasze podrożały na
skutek słabych zbiorów zbóż podczas żniw 2006 r.), a tym samym zwyżki kosztów produkcji w drugiej połowie roku oraz wspominanej głębszej redukcji cen żywca wynikającej z fazy cyklu świńskiego, tj. o 7% w ujęciu średniorocznym. Dodatkowo wzrost przeciętnego wynagrodzenia pracowników przy zmniejszeniu wartości pro- dukcji przyczynił się do zmniejszenia wydajności pracy, tj. pogorszenia relacji: kosz- ty praca – wartość sprzedaży.
Zmiany na rynku żywca wieprzowego z około półrocznym opóźnieniem od- działywały na rynek drobiu. Wynikało to z faktu substytucji tych produktów, a tym samym zbliżonym kierunkiem zmian cen skupu. Przedsiębiorstwa drobiarskie, po- mimo zmniejszenia cen o 12% w 2006 r., były więc jeszcze na etapie zwiększania rozmiarów prowadzonej działalności gospodarczej. Odnotowały natomiast relatyw- nie niższy spadek opłacalności sprzedaży w r.g. 2006/2007, co związane było z nie- wielkim wzrostem cen drobiu w pierwszym półroczu 2007 r.
Przedsiębiorstwa ukierunkowane na bydło jak również konie i owce, czyli zwierzęta żywione głównie paszami objętościowymi, niemal w całym analizowa- nym okresie ponosiły straty na podstawowej działalności operacyjnej. Jednostki te odnotowały również dalsze pogorszenie wskaźnika opłacalności sprzedaży w 2006 r.
Wynikało to przede wszystkim ze wzrostu nakładów inwestycyjnych na środki trwa- łe mające poprawić standardy produkcji, w drugiej kolejności ze zwiększenia kosz- tów pracy. Przedsiębiorstwa charakteryzowanych klas musiały bowiem przeprowa- dzić inwestycje, które nie przyczyniały się do zwiększenia rozmiarów prowadzonej działalności lub substytucji pracy, a wynikało to z przyjęcia przez Polskę prawodaw- stwa unijnego. Inwestycje te pogarszały wyniki analizowanych jednostek, ponieważ udział kwoty amortyzacji w przychodach przedsiębiorstw wyspecjalizowanych w utrzymaniu bydła wzrósł w 2006 r. w stosunku do 2005 r. o 14%, natomiast pracy o 2%, zaś w przedsiębiorstwach z końmi i owcami odpowiednio o 7% i 3%.
O ile jednak sytuację przedsiębiorstw ukierunkowanych na utrzymanie bydła można uznać za przejściową, (w perspektywie 2007 r. oczekiwana jest poprawa opłacalności sprzedaży, za sprawą podwyżek cen mleka), o tyle pogłębiające się stra- ty przedsiębiorstw drugiej analizowanej tu klasy są niepokojące. Nadal pozostaje przecież nierozwiązana kwestia przyszłości organizowania wyścigów konnych w Polsce, co nie rokuje dobrze dla całej branży końskiej. Postępująca aprecjacja zło- tego i brak sygnałów o wzroście cen baraniny na rynku europejskim i światowym nie wskazują również na szybką poprawę rentowności przedsiębiorstw owczarskich.
Łącznie przedsiębiorstwa ukierunkowane na produkcję zwierzęcą uzyskały w 2006 r. dodatni wynik na całej działalności gospodarczej. Jednostkom tym, z wy- jątkiem przedsiębiorstw utrzymujących trzodę chlewną, udało się nawet poprawić wskaźnik opłacalność całej działalności gospodarczej w stosunku do 2005 r. (wykres 6).
