ZESZYTY N A U K O W E POLITECHNIKI ŚL ISKIEJ Seria: G Ó R N I C T W O z. 119
______ 1983
Nr kol, 7'1'
Piotr T R Z C IO N KA
K R Y T E R I A T E C H N I C Z N O - E K O N O M I C Z N E W OCEN IE S TRAT Z ASOBÓW WĘGLA K AM IE N N E G O
S t r e s z o z e n i e . W a r t y k ul e przedst aw i on o dot yc h oz ■ sowo poglądy związano z ooeną strat w za sobach zlóż kopalin. Omówione ekonomicz
ne skutki strat w za so ba c h w ę g l a kamiennego. Zaproponowano metodo ooeny strat o p a r tą na rac hu nk u ekonoraioznym, polecającą na wartościo
w ej w y oe ni e sku tk ów ekonomio zn yc h wy ni k a j ą c y o h z pozostaw ie ni a z a s ob ów węgla w zlotu.
1. W S T Ę P
Za straty z a s o bó w w ę g l a k am i en ne go w procesie oksploatacji. górniczej u waża się tę c z ę ś ć zas ob ów bilansowyoh, k tóra pozostaje w złotu jako nie- w y b r a n a i nie nada j e się do w y k o r z y s t a n i a w przyszłości. Występowanie strat w z asobaoh z ło ta p ow od u j e ok re ś l o n e następ s tw a gospodarcze:
- z mn ie j sz a ilość r o z po zn a ny oh i u d ok um e nt ow an y ch zasobów, - skraca Ż yw ot n oś ć p oziomów i kopalń,
- a n g a tu je nakłady na roboty rozpoznawoze, udostępniające, p rz y gotowawcze i wy bi e r k o w e ni ez będne dl a za pe wn i e n i a planowanej w ie l ko śc i produkcji, - w pł yw a na w i e l k o ś ć kosz tó w produkoji i cen zbytu węgla,
Rozp at r uj ąo z na c zenie strat w skali zakładu g ór n ic ze go m ożna dzięki ich pozosta w ie ni u u z ys k ać pewien wzrost w ydajności pracy, zraniojszenie kos z tów w ł a s n y o h itp. T a k i e r o zu m ow an ie p r owadzić mote do n i e r a c j o n a l n v o h wnio
sków. Wł a śc i w a o oe na o el o wości pozosta w ie ni a strat w złotu u w zg lę d n i a ć po
w i n n a w s z y s t k i e ich sk u tk i, za r ów no te, które u j a w ni a ją się w działalności zakładu górniozego, Jak i te, kt ór e ponosi g os p o d a r k a narodowa.
Ponitej sch ar a kt er yz o wa no n i e k tó re poglądy na kr yteria ooeny strat w zasobaoh k o p al in ora z pr zedstawiono m et o dę w a r to śc io w ej oceny strat w z a sobach w ę g l a kamiennego.
2. K R Y T ER I A TE C HN IC ZN O - E K O N O M I C Z N E W O C E N IE STRAT KOPALIN
Szeroko d y s k ut ow an y m mi e rn ik ie m geologiozno -e k on om ic z ne i oceny złota jest "wartość z ł o t a ” r o zu miana jako warto ść kopaliny w zlotu.
W gospodarce s oojalistyoznej wart oś ć ta określać powinna p rzydatność zło
ta d l a zasp ok o je ni a potrzeb społeczeństwa. W gospodaroe ka p it ałistycz oj
62 P. Trzoionka
o cena z łoża p olega na określeniu Jego wa rtośoi sprzedażnej, opartej na w i e l k o ś c i spodziew an eg o zysku,
V w a r u n k ac h gospoda r ki s oo J al istyozneJ kr yt er i um ooeny złoża nie mo że być w y ł ą c zn ie zysk zakładu górniczego, ale mu s i ono u wz ględniać interesy i wy
mogi rozwo ju g o sp od ar k i narodowej.
G eo lo g i o z n o - e k o n o m i o z n e m e to dy ooeny zasobów złoża nie dają podstawy d la ooeny strat, u w zg lę d n i a j ą b o w i e m z du ży m pr z yb li że n ie m tylko niektóre (przewidywane) nakłady i wyniki.
V l i c z n y c h prao ao h auto ró w r ad zieckiob flj , C2 ] » [**] wskazuje się na po
t rzebę s t o s o w a n ś a w ocenie strat kopaliny kr yt eriów ekonomioznyoh, takich Jak: zysk, koszt w łasny produkoji, koszty amortyzacji, renta górnicza.
P os tu lu j e się równi eż [6] w p r ow ad ze n ie systemu podatku za złoże, który przedsięb io r st wo g ó r n i c z e powinno odprow a dz ić do budż et u państwa.
¥ w y n i k u w ie lo l e t n i c h prac w ZSRR w y d an o w y t y o z n e Q 5J dla oceny ekono
m i c z n y c h skutków strat kopalin.
I lo śo i o w y m w y r a ż e n i e m o g ó l n og os po d ar cz yc h strat Jest w i e l ko ś ć r ó ż n i c z k o w e j renty górniozej. Na st ę p s t w a strat w rozrachunku w e w n ąt r zz ak ła d ow ym wy
raża ją się z y s k ie m danej kopalni w przeliozeniu na tonę wykorzys ta ny c h za
sobów bilansowych. E k on om i cz ne n as tę ps t wa strat ustala się wg formuły:
E = C - ¥, gdzie:
C - w a r t o ś ć ut ra oonej kopaliny,
V - o bn iż e ni e k o s zt ów w ł a s n y o h dzięki p ozostawieniu strat.
¥ polskiej lite ra t ur ze f achowej stosuje się metody raohunku ek on om i cz nego w ooeni e o el o wośoi w y b i e r a n i a filar ów oohronnyoh. B. Krupiński i A.
L is ow s k i [ó] stosują m e t o dę ooeny opłaoalnoścl e ks p loataoji f i l ar ó w oohron
nyoh o p a r t ą na b i l a n s o w a n i u strat i zysków, do s to sowująo ilość pozyoji b i lansu do w a r u n k ó w i s pe o yfiki filaru. ¥. Kraw cz y k [3] w ooenie oelowośoi w y b i e r a n i a filarów' o oh r on n y c h ujmuje w s z y s tk i e elementy nakładów f i n a n s o wy oh p o no s zo ny oh na pozyskanie kopaliny, prowadząo r aobunek w ujęciu m a kroekonomicznym.
S to sowane w Polsce metody nie pozwalają na ooenę strat zasobów w f o r m ie wartośol ow o -p ia ni ę żn ej .
K r y t er ia e konomiczne stosuje się również d la us ta lenia normatywów strat w z asobaoh [5]. £6J . N or matywy strat ustala się w oparciu o anal iz ę i po ró w
nanie te c hnicznie m o żl iwych wa r ia nt ów eksploataoji okreś lo n ej części zł o ża or az wy bó r wari a nt u optymalnego, odpowiadającego ekstremalnej w artości przyjętego kr yt er i um ooeny. ¥spółozynnik strat odpowiadająoy temu w a r i a n towi uważa się za normatywny. ¥ymogi racjonalnej g ospodarki zasobami w ę g la kamiennego stwarzają potrzebę uwzględnienia w ooenie strat zasobów nie tylko w sk aź n i k ó w ilościowych, ale również skutków ekonomioznyoh pozosta
w ienia niewybranyoh resztek.
Kryteria t eohnlomo-ekonomiozne. .
63
3. E K ON OM IC Z NE SKUTKI S TR AT V ZASOBACH WJ£GLA KA M IE N N E G O
Straty zaso bó w na skut ek braku m oż li wo ś ci ich p óź ni ejszego wy d ob yc ia oraz faktu, te w p rocesie dzia ł al no śc i ge oł o g i o z n e j i g ó rniczej zostały w yd at k ow an e nakłady f i n a n s o w e p o wodują ok r eś lo ne poniżej skutki g o s p o d arcze :
a. Nakłady poniesione na b a d a n i a geołogiozne, rozp o zn an ie złoża i prace d ok um e n t a o y J n e na skutek strat w zasobach nie są w pełni wykorzystane.
Ko szty b a d a ń g e o ł o g i c z n y o h w kategorii C2 i C 1 nie są wli cz an e w c i ę żar k o s z t ó w w ł a s n y c h p r ze d si ęb io r st wa górniczego. Straty z tytułu n i e pełnego w y k o r z y s t a n i a tyoh n akładów ponosi zatem gospod a rk a narodowa.
W y r a ż a j ą się one w i e l k o ś c i ą na kł a dó w konie cz ny c h dla rozp oz n an ia i udo
k um en t o w a n i a nowych zasobów
Kg = * • s.
g d z i e :
K - strata e k o no mi cz n a z tytułu niepe łn eg o w y k o rz ys ta n ia nakładów 6
na b a d an i a g eo ł og i o z n e złoża, zł
w - jednostkowy koszt b a da ń g e o l og io z ny oh i dokumentacyjnych, zł/t, s - ilość u tr ac o ne go węgla, t.
b. Straty w ę g l a kamien ne g o w procesie eksploatacji gór ni c ze j powodują sk r ócenie okres u ż y wo tn oś c i poziomu w y d o by wc ze g o kopalni, pociągając za sobą k o ni ec z n o ś ć w c z e ś ni e js ze go z a go s po da ro w an ia nowych złóż ,b ud o wę no
w y c h poziomów, kopalń.
Stratę ekóno m ic zn ą dl a g o sp o da rk i narodowej w yn ik a j ą c ą ze skrócenia okre su ek sp loatacji zaso bó w w y ra ża się różni cą zdysko n to wa ny c h do m o m entu oceny nakł a dó w inwestyoyjnyoh
K i = JT “ JT - A T ’
g d z i e :
JT - zdys ko n to wa ne nakłady inwestyoyJne po ozasie T,
Jt - zdys ko nt o wa ne nakłady in we s tycyjne po ozasie skróconym o A T .
o. P o s zc ze gó l ny m f o r m o m go sp o d a r o w a n i a zasobami w ęgla (u d os t ę p n i e n i e ,przy
gotowanie, wybi er a ni e) o dp ow i ad aj ą określone procesy pr odukoyjne finan
sowane ze środków obrotowyoh, w c h o dz ąo e w cięża r kosz tó w wła sn yc h przed
siębiorstwa.
P ozostawienie zasobów powoduje konie cz no ś ć w y d a tk ow an i a doda t ko wy ch n a k ła dó w na te procesy w innych c zę śc ia c h złoża dla zapewnienia p l a n o w a nej wielkości wydobycia. War to ś ć strat ekonomicznyoh " K y" w poszczegól
nych fazach ek sp loatacji wyraz i ć m o ż n a następująco:
gdzie:
ku>kp,kw - jednostkowy koszt własny odpowiednio: udostępnienia, przy
gotowania, wybierania, zł/t,
Su ,Sp ,Sw “ wiellco6°i strat w z a s o b a c h udostępnionyoh, przygotowanych, wybieranyob, t.
Ib w yższa jest faz a eksploataoJi, w kt órej pozostawiono zasoby, tym w i ę ks z e są straty e ko noalozne z tytułu niepełnego wy k or z y s t a n i a ponie- sionyoh n a k ł a d ó w na roboty górnióze.
d. W a r t oś ci produkoji w ę g ł a o k re śl a się iloozynem w i el kości produkcji i ce n zbytu. N a skutek różnioy w war t oś ci sprzedaży realizowanej przy o kr eś l o n y m po ziomie strat p owstaje odchylenie z a rt o ś o l produkcji owieli k o ś o i :
ó o = (o g - ok )s,
gdzie: I
o g - oena zbyta w ę g l a utraoonego, zł/t,
- średnia ko p al n i a n a C e n a zbytu węgla, zł/t, s - i lość n t ra oo ny o h zasobów, t.
Ceny zbyta w ę g l a w y z n ao za s ię na podstawie obowiązuJąoego cennika w z g l ę d n i e w opar c iu o ust a lo ne n o de l e e ko n om et ry o zn e lub analityozne.
O dc hy l en ie w a r t oś ci produkcji ao Ze przyjmować w a r t oś oi do datnie lub u- jemne.
e. O b ni żenie wi el ko śo i strat pooląga za sob ą na ogół wz rost kosz t ów włas- ny oh na ni e kt ó r y c h stan ow is k ao h kopalni, powodająo powstawanie odohy- leń kosztów.
N a w i e l k o ś ć tych odo hy le ń m a j ą wpływ:
- p r ze ds ię w zi ęc ia organizaoyjno-teohniozne, - przeds ię w zi ęc ia inwestycyjne,
- zmiany w a r u n k ó w n a tu ra l ny ch i w yn i ka j ą o e z nioh zmiany wydajnośoi. \ Okre śl a je suma o dc hy l e ń kosz tó w na p os zczególnyoh stanowiskaoh kopal
ni. W i e l k o ś ć odohy le ni a koszt ów w y d o b y o i a ok re ślana jest przez war t oś ć d od at k o w y o h nakł ad ó w przy udostępnienia, pr zygotowaniu i wybieraniu, p o n i es io ny o h d la zm ni e jszenia strat w zasobaoh:
A K = 2 A K t , gdzie:
A K - odohyle ni e koszt ó w w y d o b y ci a na skutek strat, zł,
A K ^ - odchy le ni e k o s zt ó w na p os z czególnyoh stanowiskaoh kopalń, zł.
O a ó w io ne powyżej e ko nomiozne skutki strat w zasobach składają się na w a r tość strat w y r a ż o n ą aastępująoo:
W , = Kg ♦ K t ♦ K r ♦ A c - A K .
64____________________________________________________________ P. Trzolooka
K r y t er ia t e o h n i o z n o - e k o n o m i o z n e . .
Przy ujemn ej w a r t o ś c i atrat p o z o s t aw ie ni e z a so bó w w zlotu uważa się za celowe i e k on o mi cz ni e uzasadnione.
Dodatnia w a rt oś ć strat o z n a cz a k o r z y ś ć e ko no mi c zn ą w y n i k a j ą c ą z po djęoia eksp l oa ta cj i an al iz o w a n e j ozęśoi złota.
k. PO DS UM O W A N I E
W oo enie strat jak r ó w ni e t przy u s ta la ni u iob n o rm at y wó w b i e r z e się pod uwagę g ł ów ni e w z g l ę d y t e o h n o lo g ic zn e i względy be zp i e o z e ń s t w a praoy.
Ra o jo n a l n a g o s p o d a r k a z ło t em w y m a g a u zu pe ł n i e n i a iotfc r a o h u n k i e m ekonomi
cznym.
W a r t o ś c i o w a ooena strat stan ow i próbę zas t os ow an i a r a o b u nk u ekonomic zn eg o w sferze g o s p o d a r o w a n i a z asobami węgla. Mote ona b y ć p rz ydatna dla p o d e j m o w a n i a deo yz j i o w y b i e r a n i u b ą d ź z a n ie eh a ni u e ks pl oataoji ozęśo i pokładu jak r ó w ni et przy d o k o n y w a n i u w y b or u systemu eks pl o at ao ji w określ o ne j ozęśoi złota.
L I T E R A T U R A
[ 1] Agoszkow M.J.: T e o h n i k o - e k o n o m i o z e s k a j a o o j e nk a izwlieoz en ij a poliez- nyoh iskopajemyoh. Izd. "Niedra", M o s k w a 197**.
[2] Bi es i ed in W . F . : W i s j a s z o z i e w A . W . : Ooje nk a p o t ie r ugla w n i e d r a c h . K i jew 1975.
[3] K ra wo z y k W.: M e t o d a o k r e ś l a n i a e f e k t ó w ekonomio mn yo h prow ad z en ia e k s pl o at ao ji w f i l a r a c h oobronnyoh. Zeszyty N a u k o w e ACM, Gó rn ic tw o z **3, K r a k ó w 1973.
[**] K ru pi ń s k i B . , L i s ow s ki A.: Zasady pr oj e k t o w a n i a kopalń, oz. III, WGH, K a t o w i o e 1959.
[5] Sbornik r u k o w o d i a s z o z i o h m a t e r i a ł ó w po oc hr a ni e niedr. Niedra, M o s kw a 1973.
[6] S i no pa ln i ko w K . G . : 0 no r ma t i w a o h p o t i e r i płatie za swierohn o rm at iw n y- je potieri. Gó rnyj Z u rn ał 1973» nr 11.
T r z o i o n k a P. : U s t a l en ie k r y t e r i ó w o o e n y strat w zas ob a oh złót w ę g l a k a miennego. P ra oa d o k t o r s k a (niepublikowana). G l i wi oe 1976.
R e o e n z e n t : Dr int. Jerzy Jureozkc
Wpły nę ł o do Red ak o ji 2 2 . 0 2. 82 r.
66
P. Tr z oi on kaTEXHHK0-3K0H0MHliECKHE KPH1EPHH OltfSHKH IIOTEP PECyPCOB KAMEHHOrO y rjw
P e
3 ¡0m e
B H a o T o a m e i l C T a T b e n p e f l c i a B J i e H u n p e a t H n e B s r J iH ^ h i c B H 3 a H H n e c c m e H ic o a n o - T e p b p e c y p o o B M e c i o p o H w e H H a n o ji e 3 H H X H C K o n a e M n x . E a r n p a c c M O i p e H H s k o h o m h - t i e c K H e n o c j i e f l C T B M n o T e p b p e c y p o o B K a M e H H o ro y r j i a . E tu i n p e jy iO K e H M e l o n o u e H - KH B O i e p b OCHOBaHHHg H a 3K 0H 0M H H 6CK 0M p a C H e l e , C O C TO H aw a B p a o a e H K e 3 K 0 H 0 - MHHeOKHX n O C J ie ^ C T B H a HBJIHIOIUHXCH p e 3 y J Ib T a T O M O C TaB JieH H H p e c y p o o B y r j I H B M e c -
TOpOXAeHHH.T EC HN O - E C O N O M I C CRI TE RI A U S E D IN T H E ES TI M A T I O N OF L O S S E S IN C O A L RE SOURCES
S u m m a r y
T h e artlo le presents hitherto e x isting opinions oonneoted w i t h the esti
m ation of losses in coal resources of mineral deposits.
E conomio effects of losses in coal re so uroes are disoussed. A method estimating losses is proposed. The m e th od is based on an eoonomio aooount and consists is the a ssessment of eoonomio effects resulting f r o m leaving ooal re so urces in a deposit.
