O wolności

■

*

o

W O L N O Ś C I .

d r u k a r n i E. W i n i a r z a.

1864.

w

J AX STUART MILL.

O

O L I N F O Ś C I

przełożył z angielskiego

J u l i u s z S t a r k e l .

LWOW.

M D C C C L X I V .

Główny skład w księgarni Karola Wilda.

- - *J f' '■ 3 K f A U W K S1 E S

M m m . : : ^ s c h m i d t a

WE L WO Wi E

X

Ukochanym i opłakiwanym cieniom Tej, która była natchnieniem a w części autorem wszystkiego, co jest najlepszem w mycli pismach — przyjaciółce i gonie, której wzniosłe pocstlcie prcmdy i słuszności było dla mnie najsilniejszym bodźcem, a uznanie najwyższą nagrodą,— poświęcam to dziełko. Należy ond, podobnie jak fossystko cokolwiek przed laty pisałem, zarówno do Niej jak do mnie; lecz tak, jak je niniejszem podaję, doznało ono tylko iv bardzo niedokładnym stopniu nie­

ocenionej korzyści Jej przepatrzenia; niejeden najważniej­

szy ustęp nie zostanie już nigdy staranniej obrobiony.

Gdybym był w stanie objawić światu jedną tylko połowę tych wielkich myśli i szlachetnych uczuć, które w Jej grobie złożono: byłbym pośrednikiem większego dlań pożytku niż ten, który przynieść mogę kiedykolwiek, pisząc niezachęcony i niepoparty jej nieporównaną wiedzą.

..--

O W O L N O Ś C I .

R o zd zia ł I.

' W

t

Przedmiotem niniejszej pracy nie jest tak zwana " Wo l na W o l a — którą źle nazwanej nauce o f i l o z o f i c z n e j K o n i e c z n o ś c i nie­

stosownie przeciwstawiano — lecz o b y w a t e l s k a czyli s p o ł e c z e ń s k a W o l n o ś ć : natura i gra­

nice władzy, którą społeczeństwo nad o s o b n i ­ k i e m * ) prawowicie wykonywać może. Kwestja ta, rzadko poruszana i mało kiedy rozpatrywana w obszernych zarysach, wpływa niezmiernie taje- mnem swem istnieniem na praktyczne zawikłania naszego wieku, i może dać się niezadługo p o ­ znać jako żywotna kwestja przyszłości. M e jest ona wcale n ow ą; owszem, w pewnem znaczeniu

*) Jedynie dla niewygody w odmienianiu obcego i n d y w i d u u m zastępuję go używanym ju ż przez wielu innych pisarzy wyrazem.

1*

pojęta, waśniła ona ród ludzki od najdawniej­

szych. czasów; lecz dziś, na tym szczeblu postępu, na którym najbardziej w cywilizacji posunięte gromady ludzkości stanęły, przedstawia się ona pod nowemi warunkami, wymagając tem samem odmiennego i gruntowniejszego rozpoznania.

Walka W o l n o ś c i z W ł a d z ą , jest najwy­

bitniejszym rysem owych kart historji, z któremi najwcześniej się zaznajamiamy; przedewszystkiem historji Grecji, Rzymu i Anglii. Lecz w dawnych czasach istniał ten bój pomiędzy poddanymi lub pewną klasą poddanych a rządem. Pod w ol­

nością rozumiano opiekę przed tyraństwem poli­

tycznych władzców, których (wyjąwszy niektóre ludowe rządy Grecyi) nie pojmowano inaczej, jak tylko w koniecznym antagonizmie do ludu, którym rządzili. Rząd składał się albo z jednego panującego, albo ze szczepu lub kasty, która przyszła do władzy drogą dziedzictwa lub za­

boru ; na wszelki wypadek rząd taki nie w yko­

nywał władzy ku przyjemności poddanych, lecz przewagi jego nie odważano się a może i nie chciano łamać, jakkolwiek środki ostrożności przeciw naciskowi m ogły być podejmowane. W ła­

dzę panujących uważano za potrzebną, lecz nie mniej ża bardzo niebezpieczną; była to broń , której oni mogli używać tak dobrze przeciwko własnym poddanym jak i przeciw zewnętrznemu

— 5

nieprzyjacielowi. Chcąc ochronić słabszych człon­

ków towarzystwa przed żarłocznością niezliczo­

nych sępów, ukazała się, potrzeba jednego zwie­

rzęcia-, z większą od tamtych żarłocznością, któreby ich poskramiać umiało. Lecz ponieważ i sam król sępów polował między trzodą nie mniej gorliwie jak owe mniejsze harpje, więc było rzeczą nieuniknioną mieć się na ciągłej ostro­

żności przed jego dziobem i szponami. Otóż jedynem dążeniem patriotów było postawienie g r a n i c władzy, którąby m ógł panujący znośnie nad ogółem wykonywać, i p od tem o g r a n i ­ c z a n i e m właśnie rozumiano wolność.

Dwojaką drogą dążono do tej wolności.

Popierwsze: uzyskując pewne przywileje, poli- tycznemi wolnościami lub prawami zwane, k tó­

rych przekroczenie ze strony panującego za zła­

manie powinności mu poczytywano, i usprawie­

dliwiano specjalny opór lub ogólny bunt, w razie gdy je przekroczył. Drugim i powszechnie p ó ­ źniejszym środkiem było ustanowienie konstytu­

cyjnych t a m , za pomocą których przyzwolenie ogółu, lub pewnego ciała reprezentować mającego jego interesa, uczyniono koniecznym warunkiem dla najważniejszych czynności panującej władzy.

Pierwszemu sposobowi tych ograniczeń zmuszoną była mniej lub więcej podlegać władza, rządząca większą ilością krajów europejskich. Inaczej dzieje

w razie gdy go już częściowo posiadano, osią­

gnąć go w większej zupełności, stało się wszędzie najgłówniejszem zadaniem miłośników wolności.

I tak długo, jak długo ludzi zadowalniało gro­

mienie jednego wroga zapomocą drugiego, i rządy jednego panującego, oparte na warunkach, za­

bezpieczających skutecznie przed jego tyra li­

st w em : nie wyszli oni poza ten cel z swemi pragnieniami.

Tymczasem nadeszła chwila w postępie spraw ludzkich, gdzie ludzie przestali wierzyć, iż to jest k o n i e c z n o ś c i ą n a t u r y , aby ich panujący piastowali niezawisłą, w interesach swych im samym przeciwstawioną władzę. Wydało im się więc o wiele lepszem, ustanawianie urzędników państwa jako swych najemników lub delegatów, którzyby wedle ich upodobania odwołalnymi być mogli. Sądzili oni, iż tylko na tej drodze mogą mieć zupełną pewność, że panujący władzy nigdy na ich szkodę nadużywać nie będzie. Jakoż żą­

danie o b i e r a l n y c h i c z a s o w y c h władzców stało się stopniowo najważniejszym przedmiotem usiłowań ludowego stronnictwa, gdzie tylko tako­

we istniało; wystąpiono z dążeniami, aby na większą skalę rozwinąć poprzednie ograniczenia władzy panujących. Lecz w czasie gdy jedni walczyli o to, aby rządząca władza była wypływem

perjodycznego obierania panujący cli, poczęli inni myśleć, iż zanadto wiele wagi przywiązywano do samycliże ograniczeń tej władzy; zdawało im się, że w nich leżał tylko pozornie środek zaradczy przeciw panującym, stojącym zwykle w opozycji do narodu. Żądano więc teraz, aby panujący byli i d e n t y f i k o w a n i z narodem, aby przeto ich interesa i wola były interesami i wolą na­

rodu. W takim razie nie potrzebowałby naród być bronionym w obec w ł a s n e j woli, nie mogła powstać obawa, aby naród tyranizował s a m s i e b i e ! Niechajby rządzący byli istotnie odpo­

wiedzialni przed narodem, niech od narodu zależy szybka ich zmiana: wtedy naród będzie m ógł bezpiecznie oddać im do rąk władzę, której uży­

ciem sam będzie rozporządzać. W takim składzie, rzeczy przedstawiała się władza panujących jako władza samegoż narodu, lecz ześrodkowana i we formie odpowiedniej potrzebom wykonywania.

Ten ostatni sposób myślenia a raczej prze­

czuwania był rozpowszechniony między ostatnią generacją liberalizmu europejskiego, a w je g o częściach kontynentalnych widocznie do dziś dnia jeszcze przeważa. Ci, którzy zezwalają na pewne ograniczanie czynności rządowych, — wyjąwszy takie rządy, które wedle ich zdania istnieć nie powinny — stoją jako świecące wyjątki pomiędzy myślicielami kontynentu. Podobne zupełnie uspo-

sobienie m ogło było i w naszym krajn (w Anglji) przyjść ostatniemi czasy do przewagi, gdyby się nie były zmieniły okoliczności, wzrost jego p o ­ pierające.

Lecz jak u pojedynczych osób, tak w poli­

tycznych i filozoficznych teorjach wykrywa p o ­ wodzenie wiele błędów i słabości, które w razie niepowodzeń m ogły ujść oka obserwacji. Mnie­

manie, że lud nie potrzebuje niczem ograniczać władzy wykonywanej nad sobą, m ogło się w y­

dawać aksiomatem, gdy ludowe rządy były jeszcze marzeniami, lub gdy czytano o nich, jako istniały w oddalonych perjodach przeszłości. Mniemania tego nie obaliły nawet chwilowe zbłąkania fran- cuzkiej rewolucji; gdyż najstraszniejsze ich objawy -były dziełem kilku uzurpatorów, należały więc niejako do nagłego i konwulsyjnego wybuchu przeciw monarchizmowi i arystokratycznemu de­

spotyzm owi, nie zaś do ciągłego oddziaływania ludowych instytucji. Atoli mniemanie to uległo pewnym zmianóm, gdy demokratyczna rzeczpo­

spolita zapanowała z czasem nad znaczną częścią ziemi, i dała się poznać jako jedno z najsilniej­

szych ogniw w łańcuchu narodów ; obieralny i odpowiedzialny rząd stał się przedmiotem obserwacji i krytyki, które towarzyszą zwykle wielkim, istniejącym faktom. Jakoż spostrzeżono niebawem, iż takie nazwy jak » s a m o r z ą d « i

■ w ł a d z a l u d u n a d s a m y m s obą< nie ma­

lowały prawdziwego stanu rzeczy. »Lud< (naród) wykonywający władzę, nie jest zawsze tym samym ludem, nad którym władza jest wykonywana;

samorząd zaś nie jest rządem każdego nad sobą samym, lecz rządem każdego nad resztą. Co więcej, wola narodu, praktycznie pojęta, oznacza właściwie wolę najliczniejszej lub najczynniejszej ć z ę ś c i narodu; w i ę k s z o ś ć , czyli ci, którzy starają się być przyjęci jako większość, a w kon­

sekwencji naród, m o ż e zapragnąć ucisku jednej części z pośród siebie; środki ostrożności są więc potrzebne tak przeciwko tym jak i prze­

ciw innym nadużyciom władzy. Jakoż ogra­

niczenie władzy rządowej nad osobnikami nie traci zupełnie na swej ważności tam nawet, gdzie piastuny władzy zdają z niej ściśle sprawę ogółowi, tj. największej tegoż części.

Ten pogląd na rzeczy nie napotyka żadnej trudności w utrzymaniu s i ę , odpowiadając za­

równo inteligencji myślicieli, jak i skłonności owych znacznych klas europejskiego społeczeń­

stwa, których istotnym lub mniemanym intere­

som demokracja się sprzeciwia. W politycznych zaś spekulacjach zamyka się - t y r a n j ę ' w i ę ­ k s z o ś c i - w szereg owego złego, przed którem społeczeństwo musi się mieć zawsze na ostro­

żności.

Podobnie jak inne tyranje była z początku i jest jeszcze powszechnie przedmiotem strachu tyranja większości, głównie o tyle, o ile działa aktami publicznych urzędów. Lecz przezorne osoby przewidziały, iż jeżeli społeczeństwo — tj. społeczeństwo zbiorowo nad każdym składa­

jącym je osobnikiem — jest samo dla siebie tyranem: to jego środki tyranizowania nie ogra­

niczają się na aktach, wydawanych przez poli­

tyczne organa. Społeczeństwo może wykonywać i wykonywa własne swe mandaty: a jeśli w y­

daje niesłuszne mandaty zamiast słusznych, lub w ogóle mandaty w rzeczach, do których mie­

szać się nie powinno, — wykonywa tem samem społeczeńską tyranję, straszniejszą od wszelkiego innego ucisku politycznego, gdyż wnikając o wiele głębiej w szczegóły życia i ujarzmiając nawet samą duszę, pozostawia tylko niewiele środków wyjścia, choć się zazwyczaj nie posłu­

guje zbyt surowemi karami. Jakoż, opieka prze­

ciw tyraństwu urzędów nie wystarcza w tym ra zie: potrzeba tu opieki przeciw przeważającej opinji i usposobieniu, przeciwko społeczeństwu, które w drodze innych środków jak cywilne kary stara się narzucie swe własne ideje i zw y­

czaje jako przewodnie reguły różniącym się od niego — które się stara spętać rozwój, lub, jeśli można, zapobiedz powstaniu jakiejkolwiek indy­

1 1 —

widualności nie harmonizującej z jego celami, i zmusić wszystkie charaktery do rozwijania się wedle wzoru, który ono samo postawiło. Jest pewna prawowita granica, której nie może prze­

kroczyć zbiorowa opinja, mieszając się do nie­

podległości indywidualnej; wynaleźć tę granicę i ostać się przy niej w obce wdzierania się wła­

dzy, jest tak niezbędnym warunkiem do dobrego utrzymania spraw ludzkich, jak opieka przeciw politycznemu despotyzmowi.

Jakkolwiek 'skreślonemu tu poglądowi nie można nic zarzucić w ogólnych zarysach, p ozo­

staje przecież prawie wszystko do zrobienia w praktycznej stronie tej kwestji, tj. gdzie umie­

ścić ową granicę, jak zestawić najstosowniej in­

dywidualną niepodległość z nadzorem społeczeń­

stwa. W szystko, co u osobnika wartość jego życia stanowi, zależy na silnem postawieniu za­

pór przeciwko czynności innych. Niektóre więc przewodnie reguły postępowania muszą być na­

rzucone najprzód w formie praw, a następnie jako opinja o wielu rzeczach, które nie są przed­

miotem prawa. Jakiemi mają b yć owe przewodnie reguły dla spraw ludzkich — oto jest najgłó­

wniejsza ' kw estja; a gdy wyłączymy kilka z naj­

sprzeczniejszych wypadków, jest to jedna z tych kwestji, które po dziśdzień najmniej są rozja­

śnione. M e ma dwóch wieków, zaledwo może

dwa kraje, któreby ją w podobny do siebie sposób rozstrzygały, a postanowienie jednego wieku lub kraju jest cudem ■ dla drugiego. Co więcej, ludzie jednego danego wieku lub kraju nie podejrzywają nawet w tej kwestji żadnych trudności, jak gdyby w niej ród ludzki od wie­

ków już był zgodny.. Reguły," utrzymujące się między nimi, wydają się im same przez się w i­

doczne i usprawiedliwione. Jakoż cała ta, niemal powszechna illuzja, jest jednym z przykładów owego magicznego wpływu, jaki wywiera z w y ­ c z a j , będący nietylko drugą naturą, jak mówi przysłowie, lecz często istotnie za naturę p o ­ czytywany.

Działanie zwyczaju i w skutek tego strze­

żenie pewnego uczucia szanującego reguły, wedle których ludzkość postępuje i każdemu je narzu­

ca : wszystko to uzupełnia powód, dlaczego ludzie nie pojm ują, poco rzeczona kwestja ma być koniecznie rozważaną, dlaczego argumenta jej dotyczące mają być przez kogoś innym , lub przez każdego samemu sobie stawiane. Ludzie są przyzwyczajeni w ierzyć, i bywali nieraz p o ­ pierani przez mniemanych filozofów w tej wierze, że ich przeczucia w przedmiotach tego rodzaju są lepsze jak rozumowe dowody, a więc te osta­

tnie wcale niepotrzebne. Praktyczną miarą, w y­

rabiającą w nich opinję o kierowaniu czynnościami

— 13

ludzkiemi, jest wewnętrzne uczucie każdego czło­

wieka, iż wszyscy powinni się starać tak postę­

pować jak on postępuje i ci, którzy są jednego z nim zdania. Nikt zaiste nie przyzna się do te g o , iż sztandarem jego sądu jest jego własne - w i d z i m i s i ę - ; ależ bo i opinja nie poparta rozumowemi powodami, może na tym punkcie tyle tylko ważyć co •widzimisię* jednego czło­

wieka ; a jeżeli nawet stawiane przypadkiem powody są jedynie powoływaniem się na p od o­

bne objawy uczucia u innych ludzi, to nie jest to jeszcze niczem innem, jak tylko ■widzimisiem*

kilku ludzi zamiast jednego. Atoli podżywiane w ten sposób upodobanie zwykłego człowieka nie tylko jest dostateczną dla niego podstawą, lecz niemniej pewną stałą miarą w przykrawaniu tych niektórych pojęć moralności, gustu i przy­

zwoitości, które nie są dość dobitnie religij- nem jego wyznaniem określone; to upodobanie jest nawet głównym przewodnikiem w tłuma­

czeniu samejże religji. Wynika ztąd, iż opinje ludzi o rzeczach pochwały godnych lub nagan­

nych podlegają różnorodnym przyczynom, w pły­

wającym na ich pogląd o postępowaniu innych, a przyczyn tych tak jest wiele, jak w ogóle przy poglądzie na jakąkolwiek rzecz inną. Są to czasem ich rozumowania, czasem niedocie- czone przesądy; często ich socjalne, nie rzadko

antisocjalne skłonności, ich zawiść lub zazdrość, ich zuchwałość lub bezwstyd: lecz najczęściej ich pragnienia lub obawy w obec drugich, ich prawowite lub nieprawowite s o b k o s t w o.

W krajach, gdzie jest jakaś przeważająca klasa społeczeńska, wielka część ich moralności opiera się na interesach tej klasy, ich usposo­

bienie na przewadze tejże. Moralność między Spartanami a Helotam i, między plantatorami a negrami, między książętami a poddanymi, między szlachtą a nieszlachtą, między mężczyzną a k o ­ bietą — była po największej części wypływem interesów i usposobienia przeważających klas.

Urobiony tą drogą sposób myślenia oddziaływał z kolei na uczucia moralności samychże człon­

ków tej klasy i zapanował nad stosunkami ich między sobą. Gdzie atoli przeważająca poprzód klasa straciła swą przewagę, lub jeżeli przewaga jej jest niepopularną, panujące moralne usposo­

bienie nosi częstokroć znamiona gwałtownego znienawidzenia tej przewagi.

Inną, wielką i rozstrzygającą podstawą dla reguł zarówno czynnego jak i wymijającego p o ­ stępowania, wzmocnionych prawem lub opinią, był s e r w i l i z m rodu ludzkiego w obec mnie­

manych zalet lub ułomności swych czasowych panów lub swych bogów. Serwilizm ten, jakkol­

wiek wskroś sobkoski, nie jest wcale hipokryzją:

budzi on uczucia zupełnie czystej od razy; onto np. spowodowrał ludzi do palenia czarnoksiężni­

ków i kacerzy. Pomiędzy tylą podrzędniejszych wpływów, biorą wreszcie znaczny udział w kie­

rowaniu moralnem usposobieniem ogólne a p o ­ zorne interesa społeczeńskie, nie działają jednak same przez się w skutek rozwagi rozum owej, lecz w skutek sympatji i antypatji śród nich powstających; a nawet symp.itje i antypatje, które nie wiele lub wcale nic nie mają do czy­

nienia z dobrem społeczeństwa, dawały się uczu- wać w instytucjach moralności, z również dosa­

dną siłą.

Upodobania i wstręty społeczeństwa, lub pewnej znacznej jego części, były tu więc naj- walniejszym środkiem do praktycznego ustana­

wiania reguł dla życia, które wreszcie grozą praw i opinji otoczone powszechny wym ogły szacunek. Nawet ludzie prześcigający społeczeń­

stwo myślą i uczuciem nie naruszali warunków takiego ustroju w jego podstawowej całości, jakkolwiek w 'szczegółach mogli się byli nieraz z niemi zetrzeć. Zajmowali się oni raczej bada­

niem, w czem społeczeństwo powinno sobie p o ­ dobać a co nienawidzieć, zamiast pytać, czy upodobania lub wstręty społeczeństwa mogą być (prawem dla osobników. Przenosili oni inną p ra cę:

starali się zmieniać usposobienie społeczeństwa

— 15 ^—

w punktach,- gdzie sami mieli odstępcze wyobra­

żenia, zamiast uczynić powszechną sprawą obronę wolności, i odstępców z niej, nie wyłączając. Jedy­

nym wypadkiem, w którym niestety pojedynczy tylko tu i owdzie ludzie zajęli wyższe stanowisko, broniąc swych zasad uporczyw ie, była w i a r a r e l i g i j n a . Jest to wypadek pouczający z wielu względów i o tyle ważny, o ile jest w oczy bijącym przykładem zwodniczości tak zwanego zmysłu moralności; odium, theologicum szczerego bigota jest najlepszym objawem skutków takiego zmysłu. Ci, którzy pierwsi skruszyli jarzmo K o­

ścioła zwącego się p o w s z e c h n y m , nie mieli w ogóle zamiaru również jak sam Kościół ze­

zwolić na pewne różnice w pojęciach religijnych.

Lecz gdy zapalczywość walki ustała, nie dawszy żadnej stronie zupełnego zwycięztwa, gdy każdy kościół lub sekta musiała się zadowolnić nadzieją utrzymania tej tylko podstawy, na której się oparła: mniejszość widząc, że nie ma widoku stać się większością, ujrzała się wreszcie zmu­

szoną bronić swego odstępstwa w obec tych , których nie mogła nawrócić, prosząc ich jeszcze niejako o zezwolenie.

Widzimy więc w tych bojach jedyny prawie wypadek, gdzie broniono praw osobnika w obec społeczeństwa na obszernej podstawie pryncypjów i otwarcie odpierano głosy, iż społeczeństwo ma

— 17

prawo wykonywać władzę nad odstępcami. W ielcy pisarze, którym świat zawdzięcza dzisiejszą, w ol­

ność religijną, bronili najbardziej wolności su­

mienia jako nienaruszalnego prawa, zaprzeczając wręcz, jakoby człowiek winien był zdawać rachu­

nek przed innymi ze swej religji i wiary. Atoli pomimo wielu starań jest jeszcze teraz nietole­

rancja tak naturalną u lu d zi, iż wolność reli­

gijna mało gdzie praktycznie przeprowadzoną została, wyjąwszy tam, gdzie przeważył szalę ciężar religijnego indyferentyzmu, tak niemiło kłótniami teologicznemi niepokojonego. W umy­

słach prawie wszystkich religijnych osób, nawet w najbardziej tolerujących krajach, przypuszcza się powinność tolerancji nie bez pewnych cichych restrykcji. Jeden chce już cierpieć różnicę w rze­

czach dotyczących hierarchji kościelnej lecz nie w dogmatach; inny może tolerować każdego, wyjąwszy Papistę i Unitarjana; inny każdego, który wierzy w objawioną re lig ję ; niewielu roz­

szerza swą miłość bliźniego cokolwiek dalej, lecz zatrzymuje się przy. wierze w Boga i żywot przyszły. Gdzie tylko religijna uczucie większości jest jeszcze czyste i silne, tam nie o wiele osłabło

żądanie, aby mu wszyscy ulegali.

Z powodu pewnych połityczno-historycznych odrębności, jest jarzmo prawa w Anglji lżejsze niż w wielu innych krajach Europy, choć może

2

jarzm o opinji cięższe niż gdzieindziej. Istnieje więc nie mała zawiść przeciwko każdemu bez­

pośredniemu mięs/ani u się prawodawczej lub wykonawczej władzy do prywatnych czynności;

nie wypływa to atoli z słusznego szacunku dla niepodległości indywidualnej, lecz z utrzymującego się. jeszcze poglądu, jakoby rząd musiał być in­

teresom ogółu przeciwny. Większość nie nauczyła się dotąd władzę rządu za swoją władzę uwa­

żać, lub jego mniemania za swoje. A gdy do tego raz przyjdzie, to będzie wolność indywi­

dualna prawdopodobnie na taką samą inwazję ze strony rządu wystawiona, jakiej już ze strony opinji publicznej uległa. Lecz jak dotychczas, spoczywa u nas znaczny zapas p oczu cia , które może być lada chwila wywołane przeciw jakiemu­

kolwiek zamachowi prawa na osobników — celem kontrolowania ich w rzeczach, w których dotych­

czas nie byli do kontroli przyzwyczajeni — i to bez długiego badania, czy ów zamach jest przed­

miotem legalnej kontroli czy nie jest. Atoli poczucie owo, wielce zbawienne w ogóle, bywa może przy szczególnych sposobnościach tak czę­

sto na złe jak i na dobre wyzyskiwane.

M e ma zaiste żadnej utartej zasady, wedle której by właściwość lub niewłaściwość mięszania się rządu praktycznie wypróbowaną była. Ludzie rozstrzygają podług swych osobistych skłonności.

Wielu widząc coby dobrego uczynić, lub czegoby złego uniknąć należało, chcieliby chętnie p o ­ pchnąć rząd do podjęcia się tej pracy— podczas gdy inni przenoszą cierpieć wiecznie pewną miarę społecznego złego, niż poddać dalszy jeden dział interesów ludzkich odpowiedzialnemu nadzorowi rządu. I tak, w poszczególnych wypadkach kupią się ludzie po jednej lub drugiej stronie, wedle głównego kierunku swych usposobień; lub wedle stopnia interesu, obudzonego w nich dla pewnej specjalnej sprawy, która ma być rządowi do za­

łatwienia poleconą; lub wreszcie wedle wiary, którą mają w rządzie, czy on zechce lub nie zechce wedle ich widzenia rzecz ową załatwić.

Lecz bardzo rzadko gromadzą się ludzie na pod­

stawie pewnej , stale podtrzymywanej op in ji, j a k i e to czynności do zakresu czynności rzą­

dowych należą. Jakoż zdaje mi się, iż z braku pewnych reguł lub zasad wynika to, że zarówno jedna jak i druga gtrona nie ma często słu­

szności, że rząd jako pośrednicząca władza jest prawie tak często niewłaściwie wzywany jak i niewłaściwie potępiany.

Przedmiotem niniejszej pracy jest więc obro­

na bardzo prostej zasady, powołanej do absolu­

tnego rządzenia stosunkiem społeczeństwa do osobnika zapomocą przymusu i nadzoru, zapomocą czyto fizycznej siły we formie prawnych kar, czyteż

2*

— 19 —

moralną potęgą opinji publicznej. Tą zasadą jest:

iż jedynym celem, dla którego ludzkość czyto indywidualnie czy też zbiorowo ma prawo mię- szać się do wolności działania niektórych swych członków, jest jej o b r o n a s a m e j s i e b i e , że zaś jedynym celem, dla którego władza zupełnie prawowicie nad każdym członkiem ucywilizowa­

nego społeczeństwa, a nawet przeciw tegoż woli może być wykonywaną, jest w s t r z y m a n i e g o o d s z k o d z e n i a d r u g i m . Własne jego dobro, tak fizyczne jak moralne nie jest tu dostatecznym powodem. Nie można mu prawowicie zabronić^

aby uczynił coś lub zaniechał dlatego ty lk o , iż mu będzie lepiej tak a nie inaczej u czyn ić; dla­

tego , iż to go uczyni szczęśliwszym; dlatego wreszcie, iż w mniemaniu innych m ogłoby być rozumnie i słusznie tak a nie inaczej uczynić.

Są tu słuszne pow ody do napominania g o , do dysputowania z nim, do czynienia mu przedsta­

wień, lub wreszcie do błagania g o — -lecz nigdy do zmuszenia g o , lub do nawiedzania go złem, w razie gdy sobie inaczej postępuje. Chcąc to ostatnie usprawiedliwić, należy najprzód obliczyć, ozy postępowanie od którego odwieść go usiłu­

jem y innym krzywdę wyrządza ? Gdyż jedyną częścią życia człowieka, za którą jest odpow ie­

dzialny przed społeczeństwem, jest ta, która dotyka innych. W części, która tylko jeg o

samego dotyczy, musi b y ć , słusznie p ojm u ją c, niepodległość jeg o bezwzględną. Indywiduum jest jedynym panem swojego ciała i ducha.

Zaledwo wspomnieć tu potrzebuję, iż dok­

tryna ta może być tylko zastosowaną do osób, będących już w użyciu pełnych swych sił i doj­

rzałości. Nie mówimy tu o dzieciach, lub oso­

bach młodych, nie doszłych do wieku prawem prze­

pisać się mogącej pełnoletności. Dzieci pozostające jeszcze pod opieką innych, muszą być bronione tak dobrze przeciw swym własnym czynnościom ja k i przeciw zewnętrznemu złemu. Tem samem prawem możemy wykluczyć z zakresu tych ba­

dań owe w tyle pozostałe stany społeczeństwa, w których jeszcze cały szczep niejako w niemowlę­

ctwie pozostaje. Początkowe trudności na drodze dobrowolnego postępu są tak wielkie, że rzadko przebierać można w środkach do ich przezwy­

ciężenia służących; więc panujący, przepełniony duchem ulepszeń, ma w owem niemowlęctwie wymówkę użycia niezwykłych środków do zara­

dzenia złemu, któremuby na innej drodze nie było można zaradzić. Despotyzm jest uprawnioną formą rządu między barbarzyńskiemi narody; a jeśli ma ich dobro na celu, wtedy despotyczne środki usprawiedliwia istotne osiągnięcie dobra.

W olność jako zasada nie ma żadnego zastoso­

wania śród stosunków wyprzedzających chwilę,

— 2 1 —

w której ludzkość staje się zdolną do zarządze­

nia ulepszeń drogą wolnej i jednostajnej dys­

kusji. Aż do tej chwili nie pozostaje jej nic innego, jak milcząc ulegać jakiemu Akbarowi lub Karolowi Wielkiemu, jeżeli ma szczęście znaleźć im podobnego. Lecz skoro tylko ludzkość d oj­

rzeje o tyle, iż może być wiedzioną do własnego dobra drogą przedstawień i przekonania : (stan, osiągnięty już oddawna przez wszystkie narody, z któremi mamy do czynienia), wtedy nie można dopuszczać, aby przymusu, ożyto bezpośrednio, czy w formie kar lub zagrożeń na nieusłuchli- w ych, używaiio jako środka dla ich własnego dobra, przymusu, który tylko jako środek za­

bezpieczenia innych można usprawiedliwić.

Będzie tu na właściwem miejscu nadmienić, iż pomijam korzyści, jakie bym m ógł dla moich argumentów wysnować z idei abstrakcyjnego prawa, jako z rzeczy nie zależnej zupełnie od utylitarności. Uważam uty ii taniość za ostatni już ratunek we wszystkich kwestjack etycznych, a i tu musi być ona w najobszerniejszem zna­

czeniu pojęta, postępowa, choć na niezmiennych i wiecznych interesach człowieka oparta. Przy­

pominam zaś tu ta j, iż interesa te autoryzują panowanie zewnętrznej kontroli nad. indywidu­

alną swobodą tylko w takich czynnościach, które potrącają o interesa imiych. Jeżeli ktoś czemś

— 23

ludziom zaszkodzi, jest zaraz primd fanie pow ód do ukarania go siłą prawa, lub powszechną na­

ganą tam , gdzie prawna kara nie da się ściśle zastosować. W wielu razach możnaby nawet, zmuszać człowieka, i to słusznie, do takich p o ­ zytywnych czynności, które innym doraźną k o ­ rzyść przynoszą; i tak: aby świadczył przed trybunałem sądowym; aby brał sumienny udział w powszechnej obronie, lub przyczyniał się do innej jakiej wspólnej czynności, niezbędnej dla inte­

resów społeczeństwa, którego opieką się cieszy;

aby spieszył wreszcie z pewną indywidualną p o ­ m ocą, ratując np. życie jakiemu biedakowi, lub ofiarując swą opiekę bezbronnemu przeciw znie­

wadze— wszystko to czynności, które widocznie są powinnością człowieka, i za których niewy- pełnianie m ógłby słusznie być przed społeczeń- stMrem odpowiedzialny. Nietylko swemi czyn­

nościami lecz i swą bezczynnością może ktoś szkodzić drugim : w obu więc wypadkach jest w obec nich słusznie za szkodzącego poczyty­

wany, lubo w ostatnim razie z daleko większą ostrożnością należy używać przymusu jak w pier­

wszym. Jestto zwykłą regułą, czynić kogoś o d ­ powiedzialnym za wyrządzenie złego dru gim ; lecz pociągać go do odpowiedzialności za nie- uchylenie złego — to wyjątek. Mamy atoli

wiele dość wyjaśnionych i dość ciężkich wypad­

ków, które wyjątek ten usprawiedliwiają.

Patrząc w ten sposób na rzeczy dotyczące zewnętrznych stosunków osobnika, widzimy, iż jest on de jure odpowiedzialny przed tym i. o których interesa potrąca, a w razie potrzeby i przed społeczeństwem jako ich opiekunem. Są wprawdzie często słuszne powody, dla których nie pociąga się go do odpowiedzialności; lecz pow ody te muszą być usprawiedliwione specjal- nemi okolicznościami danego wypadku. Nie p o­

ciąga się g o : czyto z przyczyny iż zawikłanie jest tego rodzaju, że lepiej wreszcie zostawić rzecz własnej jego dyrekcji, niż poddać ją kon­

troli w sposób, do jakiego społeczeństwo ma p r a w o ; czy też dla te g o , że usiłując wykonać kontrolę sprowadziłoby się większe złe niż t o , któremu ma się zapobiedz, Gdy podobne tym pow ody wykluczą przymus odpowiedzialności:

sumienie samego krzywdzącego powinnoby zająć opróżnione miejsce sędziego i wziąść w opiekę interesa pozbawionych zewnętrznej opieki; po- winienby on wtedy sądzić siebie jak najsurowiej, skoro wypadek nie dopuszcza odpowiedzialności przed trybunałem współobywateli.

Lecz jest pewna sfera czynności, w których społeczeństwo, jakkolwiek tak ściśle rozgrani­

czone od osobnika, może mieć w nim jakiś,

lubo pośredni interes; mam tu na myśli całą tę część życia i postępowania człowieka, która obchodzi wprawdzie t y l k o j e g o , a jeśli także i innych obchodzi, to tylko jako pobudka do­

browolnego , czystego uznania i współudziału.

Mówiąc tu t y l k o j e g o , pojmuję to bezpośre­

dnio , stawiając go na pierwszym planie: gdyż cokolwiek j e g o dotyczy, może także dotyczyć i innych p r z e z n i e g o . Zarzuty, jakie mogą mi być pod tym względem czynione, roztrząsnę poniżej.

Taką jest więc właściwa dziedzina ludzkiej wolności. Obejmuje ona n a j p r z ó d wewnętrzne państwo samo wiedzy: pożądaną wolność sumie- mienia w najobszerniejszem znaczeniu; wolność myśli i uczucia; bezwzględną wolność opinji i usposobień we wszystkich przedmiotach, czyto praktycznych czy spekulacyjnych, naukowych i moralnych, czy wreszcie teologicznych. Zdawało b y się, iż wolność objawiania i ogłaszania opinji odmiennym podpada zasadom, skoro należy do tej kategorji postępowania indywidualnego, które dotyczy innych; lecz ponieważ doniosłość jej jest również tak wielka jak i doniosłość wolności myślenia, ponieważ wreszcie obie spoczywają w wielkiej części na tychże samych p ow od ach : nie da się przeto jedna od drugiej praktycznie rozłączyć. P o w t ó r e , zasada nasza wymaga

— 25 —

wolności doświadczania i nieustawania w przed­

sięwzięciach ; wolności budowania planu życia na.

podwalinacli własnego charakteru; wolności czy­

nienia jak nam się podoba, choćby z tąd naj­

dziwniejsze następstwa wypływać miały — i w tem nie mogą nam przeszkadzać nasi w spół­

obywatele tak długo, jak długo im to przykrości nie robi, choćby nawet mieli postępowanie nasze uważać za g łu p ie , przewrotne i niewłaściwe.

I z tej to wolności każdego osobnika wypływa p o t r z e c i e : wolność łączenia się indywiduów W zakresie tych samych granic; wolność tow a­

rzyszenia się w pewnych celach, dalekich od szkodzenia drugim, przyczem rozumie się samo przez s i ę , że osoby łączące się nie mają być dziećmi, oszukanymi lub zmuszonymi.

Żadne społeczeństwo , jakakolwiek byłaby forma jeg o rządu, nie jest wolne, jeżeli powyższe wolności nie są w niem choć w o g ó l n y s p o ­ s ó b uwzględnione; żadne zaś społeczeństwo nie jest z u p e ł n i e wolne, jeżeli w niem one nie żyją bezwzględne i niezachwiane. Jedyną w ol­

nością, która zasługuje na to miano, jest wolność dążenia własną drogą do własnego dobra tak długo, jak długo nie usiłujemy pozbawić innych ich d o b r a , lub im przeszkadzać w osiągnięciu tegoż. Ludzkość korzysta więcej znosząc, aby każdy żył wedle własnego upodobania, niż

27 ^—

zmuszając każdego, aby żył tak, jak się wię­

kszości podoba.

Lubo doktryna powyższa nie jest ze wszy- stkiem nową, a dla wielu osób może się wydać starą i znaną praw dą: nie ma przecież doktryny, któraby stała w tak wyraźnej opozycji do p o ­ wszechnego dążenia dzisiejszej opinji i praktyki.

Społeczeństwo, zmuszając ludzi do uległości dla swych wyobrażeń to o osobistej, to o społe- czeńskiej doskonałości, wyszafowało równą ilość usiłowań w obu tych zadaniach. Dawne repu­

bliki, wspierane przez starożytnych filozofów, przy­

pisywały sobie prawo regulowania każdej cząstki prywatnego postępowania siłą publicznej władzy, v dowodząc, że to jest ważnym interesem państwa zapuszczać korzenie tak cielesnej jak umysłowej karności w każdego ze swych obywateli. Taki stan rzeczy da się jeszcze usprawiedliwić w owych drobnych republikach, otoczonych potężnemi nie- przyjacioły, zostających w ciągiem niebezpie­

czeństwie utracenia niepodległości przez zewnę­

trzny napad lub ruchy wewnętrzne, dla których więc krótkie perjody uśpionej energji lub samo­

rząd łatwo m ógł być zgubny, w razie gdyby chciały były czekać na zbawienne i stałe skutki wolności. W nowożytnym świecie zapobiegały tak silnemu mięszaniu się prawa do szczegółów prywatnego życia: najprzód większa rozległość

państw, a prze de wszy stkiem oddzielenie wiecznej duchowej władzy od czasowej, w skutek którego nie poddano kierunku sumienia ludzkiego kon­

troli spraw ziemskich lecz w inne złożono go ręce. Lecz zato z tern sroższą dzikością podjęto torturę moralnej represji przeciw tym , którzy nietylko w społecznych, lecz w czysto osobistych interesach śmieli się odstrychnąć od królującej opinji. Religja, najpotężniejszy z pierwiastków wchodzących we formację uczucia m oralności, stała się prawie wszędzie narzędziem hierarchi­

cznej am bicji, uganiającej się za nadzorem wszystkich działów ludzkiego życia, lub też nie­

wolnicą purytańskiego ducha. Nawet wielu z owych nowożytnych reformatorów, którzy w y­

stąpili silnie przeciw religjom przeszłości, wcale nie z mniejszą gorliwością niż kościoły lub sekty bronili prawa duchowego zwierzchnictwa.

Szczególnej Comte, stawiając system socjalny w swem Traite de politigue 'positwe, stara się uzasadnić despotyzm społeczeństwa nad osobni­

kiem (choć więcej przez moralne jak prawne środki), prześcigając nim wymarzony polityczny ideał najsurowszego dyscyplinarysty z pomiędzy starożytnych filozofów.

Pominąwszy niektóre odrębne poglądy in­

dywidualnych myślicieli, widzimy więc, iż świat, wedle wzrastającej w nim na szeroką skalę

inklinacji, stara się rozszerzyć nad miarę pano­

wanie społeczeństwa nad osobnikiem, zarówno siłą opinji jak i prawodawstwa. A skoro dą­

żnością wszystkich zmian przedsiębranych w świe- cie jest umocnianie potęgi społeczeństwa a skra­

canie potęgi indywidualnej: zdaje się, iż uzur- pacja ta nie jest jedną z owych plag, które starają się dobrowolnie znikać, lecz ow szem , stawać się coraz bardziej i bardziej zastraszają- cemi. Usposobienie ludzkości, tak panujących jak i obywateli, do narzucenia swych opinji i skłonności innym ludziom jako reguł życia, jest tak energicznie podtrzymywane wieloma najlepszemi i najgorszemi, a ludzkiej naturze właściwemi uczuciami: że go tylko niekiedy własna niemoc w karbach trzymać zdoła. Gdy zaś ta władza nie upada lecz wzrasta — wyjąwszy tam, gdzie może stanąć moralne przekonanie silną tamą przeciwko tej władzy — musimy się spodziewać i dalszego wzrostu owego usposobienia w obec dzisiejszych stosunków.

Stosowniej to będzie dla przedmiotu, jeżeli zamiast rozpoczynać tezą w całej swej obszer- ności, oddamy się najprzód jednej z jej gałęzi, i to takiej, której zasada jjrzez nas tu posta­

wiona jest już i przez bieżącą opinję, wprawdzie nie do dn a, lecz zawsze do pewnego stopnia rozpoznaną. Tą jedną gałęzią jest W o l n o ś ć

— 29 —

m y ś l e n i a , od której niesposób jest odłączyć pokrewną jej W o l n o ś ć m ó w i e n i a i p i s a ­ ni a. Jakkolwiek wolności te zajmują niepoślednie miejsce w politycznej moralności tych wszystkich krajów , które praktykują religijną tolerancję i wolne instytucje: przecież tak filozoficzne jak i praktyczne' ich podstawy nie są może dość bli­

skie umysłowi ogółu , ani nawet przez wielu przewódzców opinji tak do głębi ocenione, jakby się tego spodziewać należało. Podstawy te, do­

brze pojęte, mają w sobie zaród do znacznie szerszego zastosowania i do dalszego rozczłon­

kowania przedmiotu, zkąd poważne zastanowie­

nie się nad wzmiankowaną częścią będzie sta­

nowić najlepszy wstęp do uzupełniającej go reszty.

Od tych zaś, którzy w tem co powiem nic dla siebie nowego nie znajdą, spodziewam się p o­

błażania, iżem się ośmielił spisać jedną więcej rozprawę w przedmiocie, o którym od trzech w ieków tak wiele rozprawiano.

\/Vvv-

R o z d z i a ł SI.

O wolności myślenia i mówienia.

Mam nadzieję iż minął już czas, w którym potrzeba było bronić wolności prasy, jako je ­ dnego ze środków zabezpieczenia się przeciwko zgangrenowanemu i tyrańskiemu rządowi. Mnie­

mamy, iż nie potrzeba już żadnego argumentu przeciw prawodawstwu i władzy wykonawczej, któraby, nie zidentyfikowana z narodem, prze­

pisywała opinje dla m ego i ustanawiała doktryny i zasady, jakich wolno mu jest słuchać. Tę stronę kwestji tak często obrabiali poprzedni pisarze i tak ją zwyciężko przesadzili, że nam już nie potrzeba się specjalnie na tym punkcie zatrzymywać. A lubo prawo angielskie w przed­

miocie prasy jest jeszcze podziśdzień tak serwi-

■ listyezne jąk za czasu T u d orów : przecież nie

ma zbytniego niebezpieczeństwa, aby je umo­

cniono przeciw dyskusjom politycznym, wyjąwszy w czasie pewnych chwilowych przestrachów, gdy obawa insurekcji zmieni usposobienie ministrów i sędziów. Zresztą, mówiąc ogólnie, nie należy zbytecznie nacierać na rząd konstytucyjny (czy on jest zupełnie czy też nie zupełnie przed na­

rodem odpowiedzialny) zato, że usiłuje czasem kontrolować wyraz opinji publicznej, wyjąwszy wtedy, gdy postępując w ten sposób staje się organem powszechnej nietolerancji ze strony narodu.

Przypuściwszy zaś odwrotnie, iż rząd jest w jedno ciało z narodem zrośnięty i nie myśli nawet wykonywać żadnego przymusu, dopóki to nie będzie za zgodą narodu: muszę w podobnym razie zaprzeczyć narodowi prawa do w ykony­

wania takiegoż przymusu, czyto własnemi siłami, czy też za pośrednictwem rządu. W ładza p o ­ dobna sama przez się jest nieprawowitą. Naj­

lepszy rząd nie ma do niej więcej prawa jak i najgorszy. Jest ona zgubną, a nawet bardziej zgubną jeśli ją wykonywa rząd w zgodzie z opinją publiczną, niż stojąc w opozycji do niej. Gdyby cała ludzkość mniej jednego człowieka miała jedną opinję i tylko ów jeden człowiek jej prze­

czył: to ludzkość nie miałaby więcej prawą zmuszać go do milczenia jak o n , zamykając

usta całej ludzkości, gdyby miał siłę po temu.

Gdyby jakaś ojoinja była osobistą własnością nie mającą wartości tylko dla właściciela, gdyby przeszkoda w jej używaniu pociągała prywatne krzywdy za s o b ą : rozróżnianoby krzywdę, o ile ona jest wyrządzoną tylko kilku lub więcej oso­

bom. Zamykając usta objawiającej się opinji ? płodzimy właściwe sobie złe: spełniamy łupież na ludzkości, tak dobrze na przyszłych jak i na współczesnych pokoleniach, łupież nie tylko na tych, którzy opinję swą objawićby chcieli, lecz jeszcze bardziej na tych, którzy jej nie hołdują.

Jeżeli jakaś opinja jest słuszną, to wydzieramy ludziom sposobność wymieniania błędu za pra­

wdę : jeżeli zaś jest błędną, to pozbawiamy ich jaśniejszego pojęcia i żywszego wrażenia prawdy, wyłaniającej się zawsze ze starcia z błędem, co im również wielkiem jest dobrodziejstwem.

Konieczną jest rzeczą rozpatrzyć z osobna te dwie h ypotezy; każda z nich ma osobny dział argumentów, należących do niej. Nie możemy być nigdy pewni, czy opinja, którą staramy się stłumić jest błędną; a gdybyśmy nawet byli pewni iż jest błędną, jeszcze wtedy, tłumiąc ją, źlebyśmy postąpili.

C o d o p i e r w s z e g o : Prawdopodobną jest rzeczą, że opinja, którą władza zgnieść usiłuje może być prawdziwą; lecz zamierzający ją zgnieść

3

— 33 ^—

zaprzeczają tem samem jej prawdziwości, choć przecież sami nie są nieomylni. Nie mają zaś oni prawa rozstrzygać jakąkolwiek kwestję dla całej ludzkości i choćby jedną osobę pozbawiać środków sądzenia o niej. Odpychając sposobność wysłuchania opinji z tej tylko przyczyny, iż są pewni, że to opinja błędna — twierdzą oni zu­

chwale, że i c h pewność- jest tem samem eo a b s o l u t n a pewność. Wszelki nakaz milczenia jest przypisywaniem sobie nieomylności. Przy­

zwalamy wreszcie, iż potępienie jakiejś opinji m oże się* oprzeć o te powszechne zasady, lecz nigdy o gorsze, chociażby były powszechnemi.

Jest to nieszczęściem dla zdrowego rozsądku społeczeństw a, że fakt jego omylności daleki bywa od wpływania na jego praktyczne sądy, jakkolwiek w teorji zawsze uwzględniany; p od ­

czas gdy każdy wie o tem dobrze, iż jest om yl­

nym, niewielu tylko uważa za potrzebne zabe­

zpieczyć się w obec swej własnej om ylności, niewielu tylko przypuszcza, iż jakieś mniemanie, w głębi ich duszy za prawdziwe poczytywane, może być właśnie jednym z owych błędów, którym oni wedle własnego zeznania ulegają. Absolutni książęta, lub na odwrót tacy, którzy są przy­

zwyczajeni do nieograniczonej uległości, czują zazwyczaj ową zupełną pewność swych opinji prawie we wszystkich przedmiotach. Ludzie nieco

szczęśliwsi, którym zaprzeczają częstokroć ich opinji, których też trafia się czasem przekonać, iż są w błędzie, pokładają przecież owo nie­

zachwiane zaufanie w niektórych opinjach o tyle, o ile one przez ich otoczenie przyjmowane lub stale odrzucane bywają: gdyż zazwyczaj w tym samym stosunku jak człowiek nie ufa swym osobistym mniemaniom, polega on z dziecięcą wiarą na nieomylności ś w i a t a w ogóle. Świa­

tem zaś dla każdego osobnika bywa ta część świata, z którą on się sty k a : je g o stronnictwo, jeg o sekta, jego kościół, je g o klasa społeczeńska.

Stopniując, możemy nazwać prawie liberalnym i wielkodusznym człowieka , który zdoła pojąć w całości coś tak pod n iosłego, jak własny kraj lub wiek własny. Wiara takiego człowieka w ową zbiorową powagę nie zachwieje się nawet wtedy, gdy ujrzy, że inne w ieki, kraje, sekty, klasy i stronnictwa wręcz przeciwnie pojmowały rzeczy a nawet jeszcze pojmują. Taki człowiek prze­

nosi odpowiedzialność za prawdę swych przekonań na swój własny świat w obec odmiennych świa­

tów innych ludzi, i nigdy go to nie niepokoi, gdy czysty przypadek rozstrzygnie, który z tych licznych światów jest przedmiotem jego zaufania, i że dla tych samych przyczyn, które np. tworzą zeń kapłana w Londynie, zostałby on Buddystą lub Konfucjamnem w Pekingu. Jakoż — o ile

— 35 ^—

tylko pewien zasób argumentów może to uczy­

nić -—- o tyle samo przez się wyjaśnia się tu, że całe wieki nie mniej od osobników są om ylne;

każdy wiek objawiał niejedno takie mniemanie, które od następnych wieków nietyłko za fałszywe lecz za niedorzeczne uznanem zostało. I nie podlega żadnej wątpliwości, że niejedno mnie­

manie dzisiaj powszechne odrzucą przyszłe wieki, zupełnie tak samo, jak i teraźniejszość wiele, niegdyś także powszechnych mniemań, odrzuciła.

Zarzuty przeciwko tym twierdzeniom p od ­ niesione , m ogłyby mniej więcej w następnej brzmieć formie. W zakazie rozkrzewiania błędu nie ma zuchwalszego przypisywania sobie nie­

omylności, jak w każdej innej rzeczy wykonanej przez publiczną władzę na podstawie własnego sądu i własnej odpowiedzialności. Zdolność są­

dzenia jest nato dana człowiekowi, aby z niej robił użytek. Możnaż twierdzić, że tej zdolności ludzie wcale używać nie powinni dlatego tylko, iż ona i błędnie użytą być może ? Zakazując wszystko, cokolwiek nam się wielce szkodliwem wydaje, nie pragnijmy koniecznie uwolnić się od błędu, lecz — choćby omylnie •— czyńmy zadość obarczającemu nas obowiązkowi, działając jed y- nie na podstawie własnego sumiennego przeko­

nania. Gdybyśmy nie mogli działać nigdy wedle naszych opinji dlatego tylko, iż te opinje m ogą

być błędne, nie bylibyśmy w stanie troskać się o nasze dobro i wypełniać powinności nasze.

Zarzut, dający się uczynić postępowaniu ludz­

kiemu w całości, traci swą siłę w specjalnych częściach tegoż postępowania. Jest to obow ią­

zkiem rządów i osobników stawiać o ile możności najprawdziwsze opinje, wyrabiać je jak najtro­

skliwiej , i tak długo innym ich nie narzucać, dopóki sami o ich słuszności się nie upewnią.

Lecz skoro tego są pewni (mogą rozumować owi oponenci) nie kieruje nimi już sumienność lecz tch órzostw o, jeżeli się wzdragają działać wedle swych opinji, jeżeli zezwalają na wolne rozsiewanie doktryn, które poczytują w sumieniu swojem za niebezpieczne i szkodliwe dla szczę­

ścia ludzkości czyto w tem czy w przyszłem życiu, z pow odu, iż gdzieś w mniej rozwidnio­

nych wiekach i u innych narodów prześladowano opinje, teraz za prawdę uważane. Strzeżmy się

— może ktoś zawołać — abyśmy nie popadali w te same błędy; rządy i narody popełniały błędy w takich wielu rzeczach, które należą bezsprzecznie w zakres działań rządzącej w ła d zy:

nakładały one niesprawiedliwe ciężary, podnosiły wojny niesłuszne — czyż przeto wypływa z tąd, iżeśmy nie powinni wcale nakładać ciężarów, żeśmy nie powinni wcale podnosić wojen choćby w obec najgwałtowniejszych wyzywań ? Tak

— 37 ^—

ludzie jak i rządy powinny działać jak mogą naj­

lepiej. Nie masz w tem nic do pewności absolu­

tnej podobnego, lecz jest pewność, wystarczająca zamiarom i celom ludzkiego życia. My możemy i musimy nawet poczytywać naszą opinję za prawdziwą o ile ona jest przewodnikiem naszego własnego postępowania: jakoż nie jest to już uzurpacja, jeżeli zakazujemy zepsutym ludziom wywracać społeczeństwo krzewieniem opinji, którą za błędną i zgubną uważamy.

Odpowiadam , iż takie postępowanie jest jeszcze więcej niż uzurpacja. Leży jak świat wielka różnica pomi ędzy przypuszczaniem prawdy w jakiejś opinji dlatego, iż w obec wszelkich sposobności walczenia z nią nikt jej nie obalił, a między przypisywaniem prawdy jakiejś opinji jedynie w celu niedopuszczenia, aby się jej k to­

kolwiek sprzeciwiał. Najobszerniejsza wolność:

przeczenia opinjom i wykrywania w nich błędów, jest właśnie jedynym warunkiem, który nas upra­

wnia przypisać im prawdziwość niezbędną w za­

stosowaniu do życia. W obec wszelkich innych warunków nie może istota, ludzkiemi zdolno­

ściami obdarzona, przyjść do rozumowego zape­

wnienia się o swej słuszności.

Zastanawiając się nad historją opinji lub tylko nad zwykłym przebiegiem ludzkiego życia, zapytujemy się sami siebie, jakim przyczynom

właściwie przypisać należy, że ani pierwsza ani drugi nie stały się gorszemi? Przyczyną tą nie jest zapewne przyrodzona ludzkiemu rozumowi siła, gdyż w przedmiocie jakimś, który nie jest sam przez się jasny, możemy znaleść jednego zale­

dwie człowieka zdolnego o nim sądzić na dzie­

więćdziesiąt dziewięć zupełnie do tego niezdol­

nych ; nawet zdolność pojmowania stu osób ma tylko wartość porównawczą; większość znakomi­

tych ludzi w każdej przeszłej jeneracji wyznawała opinje dzisiaj za błędne uznane, zgadzała się i brała udział w wielu takich rzeczach, których dziś nikt nie chce usprawiedliwić.

Gzemże się więc to dzieje, że między ludz­

kością jest w ogóle przewaga słusznych opinji i słusznego postępowania? Jeżeli przewaga ta rzeczywiście istnieje —- (a na co wszędzie na­

potkać musimy, gdyż w innym razie znajduje się społeczeństwo lub znajdowało zawsze w roz­

paczliwym stanie) — to w jednej tylko własności ludzkiego umysłu należy szukać źródła tego wszystkiego, co tylko szacunku godnem jest w człowieku, czyto jako intelektualnej czy jako moralnej istoty, w tej mianowicie, że mu przy­

służą możność poprawiania swych błędów. Z d ol­

nym on jest prostować swe omyłki drogą dys­

kusji i doświadczenia, lecz nie j e d y n i e przez doświadczenie, gdyż musi mu zawsze towarzyszyć

— 39 —

dyskusja, wykazująca, jak ma być to lub owo doświadczenie tłumaczone. Błędna opinja i błę­

dne praktyki cofają się stopniowo przed faktem i dowodem : lecz jeżeli fakta i dow ody mają wywrzeć jakieś wrażenie na umysł, muszą być przed nim stawione. Bardzo mało jest takich, faktów , któreby były zdolne historję swą opo­

wiedzieć bez komentarza, znaczenie ich wyjaśnia­

jącego. O ile więc cała potęga i wartość ludz­

kich sądów od tej przyrodzonej właściwości ludzkiej zależy, że można je pow rócić prawdzie skoro są w błędzie pogrążone — to można tylko wtedy mieć do niej zaufanie , jeżeli środki na­

kłaniania tych sądów ku prawdzie są nieustannie pod ręką.

Weźmy człowieka, którego sąd istotnie za­

sługuje na zaufanie, i zapytajmy się dlaczego on na nie zasługuje? Dlatego, iż trzyma swój umysł otworem dla krytyki, rozbierającej jeg o opinje i postępowanie. Dlatego, iż zwykł był przysłu­

chiwać się pilnie wszystkiemu, cokolwiek tylko przeciw niemu wyrzeczonym być m ogło, korzy­

stając z tego wszystkiego co było słusznem, wyłuszczając zaś przed samym sobą a w razie sposobności i przed innymi błędność tego wszyst­

kiego , co było istotnie błędnem. D latego, iż czuł zawsze, że jedyną drogą, na której człowiek może się w pewnym stopniu zbliżyć do objęcia

— 41 —

jakiejś kwestji w całości, jest pilne słuchanie wszystkiego, co tylko o niej mówić mogą osoby najrozmaitszych opinji, studjowanie wszystkich sposobów , wedle których może ona być przez najrozmaitsze umysły rozpatrywaną. Żaden świa­

tły człowiek nie nabył swej wiedzy na innej drodze tylko na t e j; nabywanie wiedzy w inny sposób nie zgadza się nawet z naturą ludzkiego rozumu. Stałe przyzwyczajenie poprawiania i uzupełniania swych własnych opinji przez p o­

równywanie ich z opinjami innych, dalekie jednak od powodowania niepewności i chwiejności w za­

stosowaniu ich do życia, jest jedyną stałą p od ­ stawą słusznego im ufania: gdyż znając wszystko, cokolw iekby nam nawet niespodzianie zarzuco- nem być m ogło, i zająw~szy tak swoje stanowisko w obec wszystkich przeciwników — (z tem prze­

świadczeniem, iż zamiast unikać szukaliśmy za­

rzutów i trudności i nie skąpili światła, które m ogło być na przedmiot z niejednej strony rzu­

cone) — mamy prawo m niem ać, iż sąd nasz może być lepszym od sądu niejednej osoby lub niejednego tłumu o s ó b , które tą samą drogą nie postępowały.

Nie można nigdy zanadto ż ą d a ć, ażeby wszystko, czemkolwiek najrozumniejsi z ludz­

kości — (tj. ci, którzy najwięcej są uprawnieni do ufania swym sądom) — sądy swe popierają

i uzasadniają, było stawiane przed oczami owej kalejdoskopowej zbieraniny niewielu mądrych i wielkiej liczby głupców, która się publicznością zowie. Kościół rzymsko - katolicki, najbardziej nietolerancki ze wszystkich k ościołów , przy­

puszcza przecież przy każdej kanonizacji - c z a r- t o w s k i e g o r z e c z n i k a - i słucha go cierpliwie.

Widzimy tu , iż najświętszy z ludzi nie może stać się godnym pośmiertnej części, dopóki nie zostanie rozpoznane i rozważone wszystko, c o ­ kolwiek czart przeciwko niemu powie. Gdyby np. zakazywali byli podawać w wątpliwość filo­

zofię Newtona, ludzkość nie mogłaby pokładać w jego prawdach tej niezachwianej ufności, jaką dziś pokłada. Trwałości wyznań, które za naj­

więcej uzasadnione uważamy, nie popiera żadne czuwanie nad ich nietykalnością, lecz owszem ciągłe wyzywanie całego świata do doświadcza­

nia ich zasad. Jeżeli wyzwanie nie zostanie przyjęte, lub jest przyjęte lecz napad po nim nie nastąpił, stoimy jeszcze dość daleko od zu­

pełnej pewności; uczyniliśmy atoli jakeśmy m ogli najlepiej, aby pójść za istniejącym stopniem r o ­ zwojowym ludzkiego rozumu, nie zaniedbaliśmy niczego, coby m ogło ustalić prawdę jako •wy­

padek starcia się z przeciwnikami. Trzymając plac boju otworem , możemy mieć nadzieję, że jeżeli jest poza nami jaka lepsza prawda, którąby

umysł ludzki zdolny był przyjąć, to będzie w y­

nalezioną ; sami zaś tymczasem możemy się tem uspokoić, żeśmy usiłowali zbliżyć się do prawdy, 0 ile to tylko za dni naszych jest możhwem.

1 oto szczyt pewności, osiągnąć się dający przez omylną istotę, i oto jedyna droga do osiągnię­

cia tegoż.

Dziwnem to jest zaprawdę, że ludzie uznają całą ważność dowodów za wolną dyskusją prze­

mawiających, lecz sprzeciwiają się tej wolności, skoro do ekstremów dochodzi, nie widząc, że jeżeli rozumowanie jakieś nie wystarcza dla nad­

zwyczajnych wypadków, to i żadnym zwyczajnym nie podoła. Dziwnem jest i to ich mniemanie,, iż oni nie widzą wcale przypisywania, sobie nie­

omylności, w twierdzeniu: że powinniśmy obsta­

wać za wolną dyskusją w tych wszystkich przed­

m iotach, które przypadkowym sposobem mają być w ą t p l i w e , lecz powinna być wzbronioną dyskusja nad niektóremi pryncypjami i doktry­

nami dlatego, iż one są t a k p e w n e ! — tj.

dlatego, iż o n i są p e w n i , że one są pewne!

Nazywać jakieś założenie pewnem, podczas gdy znajduje się ktoś, ktoby chciał zadać kłam tej pewności w razie zezwolenia, lecz na eo nie zezwalają, jest tożsamo co przyznawać, że tylko my sami wraz z tymi którzy się z nami zga­

— 43 —

dzają, jesteśmy sędziami pewności i to sędziami, którzy przeciwnej strony wcale nie słuchają.

W naszym wieku — który opisywano jako

•wiek odarty z wiary i p od grozą sceptycyzmu ję c z ą c y , i w którym ludzie czują głęboko nie tyle że ich opinje są prawdziwe, ile że bez nich nie wiedzą co począć — w tymto wieku, skarga opinji, żądającej obrony przed napadami publi­

czności, nie opiera się tyle na- swej prawdziwości ile na swej ważności dla społeczeństwa. Są pe­

wne wyznania — twierdzą niektórzy — tak poży­

teczne, że nie powiemy tak niezbędne do osią­

gnięcia szczęśliwości, że uważamy (zarówno protekcji wielu innych interesów społeczeńskich) za obowiązek rządów podtrzymywanie tych w y­

znań. Bronimy, podpieramy, a nawet obowią­

zujemy rządy, iż w wypadku podobnejże konie­

czności i na tak prostej linji swych obowiązków powinny one — cośkolwiek skromniej jak by to niemylność m ogła— działać na podstawie swych własnych opinji, wzmocniwszy się ogólną opinją ludzkości. Jakoż dowodzą często (owi niektórzy), a jeszcze częściej myślą o tem , iż nikt inny tylko źli ludzie pragną osłabić owo zbawienne w yznanie; wnioskują zatem, iż nie może być w tem nic niesłusznego, jeżeli się wstrzymuje złych ludzi, jeżeli się zakazuje to w szystk o,

— 45

coko] wiekby tylko ci ludzie życzyli sobie w życie wprowadzić.

Ten sposób myślenia usprawiedliwia ście­

śnianie dyskusji na obręb u ż y t e c z n o ś c i jakichś doktryn, nie zaś na obręb ich p r a w d z i w o ś c i ; ludzie podobnie myślący łudzą się, iż zapomocą tych środków unikną odpowiedzialności w obec oskarżeń, iż są nieomylnymi sędziami opinji. Za- dowolniwszy się w ten sposób nie widzą oni, że owe przypisywanie sobie nieomylności zeszło tylko z jednego punktu a wstąpiło na drugi.

Użyteczność jakichś opinji jest sama przez , się przedmiotem opinji; stoi ona tak dla dyskusyi otworem i tyleż wymaga rozpatrywania co i opinja sama. Zachodzi tu taż sama potrzeba nieomylnego sędziego, któryby rozstrzygał opinje, że ta jest szkodliwą a owa błędną, wyjąwszy gdyby potępiona opinja miała wszelką sposo­

bność bronienia swych zasad. Nie wystarczy tu zaś zupełnie żądanie, aby pozwalano kacerzom bronić użyteczności lub nieszkodliwości swych opinji, zakazywano atoli dowodzenie ich pra­

wdziwości. Prawda jakiejś opinji jest częścią jej użyteczności. Gdybyśmy chcieli wiedzieć, czy to jest pożądanem, aby wierzono lub nie wierzono jakiemuś założeniu , nie moglibyśmy wykluczać rozpatrywania czy ono jest prawdzi- wem lub błędnem. W opinji nie złych lecz

najzacniejszych ludzi nie może być żadne wy­

znanie istotnie pożytecznem, jeżeli się mija z pra­

wdą ; możnaż więc zabronić ludziom aby nie podnosili sporów w tym przedmiocie, gdy na nich ciąży karygoclność zato, iż zaprzeczyli jakiejś doktrynie, o której im powiedziano, że jest uży­

teczną, podczas gdy oni o jej błędności są prze­

konani? Stojący po stronie przyjętej opinji nie zaniedbują nigdy wzmocnić się wszystkiemi m o- żliwemi korzyściami owego sporu; nie napotkacie nigdy, ażeby Oni zajmowali się kwestją użyte­

czności, jako taką, która od swej prawdziwości zupełnie oddzieloną być m oże: przeciwnie, trak­

tują oni je nierozdzielnie przedewszystkiem dla­

tego, że ich doktryna jest >prawdą« i że uzna­

nie jej lub wiara w nią są za nieunikniony wa­

runek uważane. Nie może też b yć otwartej dyskusji w kwestji użyteczności, skoro powyższy argum ent, tak ży w otn y , może być użytym z j e d n e j t y l k o strony. A w obec faktu, gdzie prawo lub poczucie publiczne nie dopu­

szczają, aby zaprzeczano prawdziwości jakiejś opinji, popełniają oni tę samą nietolerancję na tych , którzy ich użyteczności nie uznają. Naj­

więcej, naco zezwalają, jestto łagodzenie stawia­

nej przez nich bezwzględnej konieczności, lub zmniejszanie pozytywnej winy tych, którzy ją odrzucają.