Wspó³czesne zmiany stosunków wodnych na terenie miasta Gdañska
Recent changes in water relationships within the area of the city of Gdañsk
Roman Cieœliñski
Uniwersytet Gdañski, Katedra Hydrologii, al. Dmowskiego 16a, 80-952 Gdañsk, e-mail: georc@univ.gda.pl
Abstract: The aim of the paper is to present the presents effects of changes in water relationships performed and observed for several centuries within the area of the city of Gdañsk. The area of the city of Gdañsk is a good example where numerous changes in water relationships, caused on the one hand by the impact of natural environment and on the other by anthropogenic activity, can be observed. The first occurrence of man in the present area of the city and the changes in the hydrographic network had a mild and inconspicuous character. However, since the 17thcentury, an increase in the intensification of human activity and numerous changes in water relationships have been observed.
Generally, at the first stage they involved draining of water-logged terrain for building development (formation of numerous melioration ditches and canals), and subsequently regulation of the hydrographic network in order to reduce flooding threat (the Wis³a cross-cut, cutting off the arm of the Martwa Wis³a from the main stream). Simultaneously, many hydrographic objects were built with the aim to protect against flood and additionally employ numerous streams (Strzy¿a, Potok Oliwski) to obtain energy. The last stage of changes was the use of many water objects for industrial purposes.
Key words:water relationships, city of Gdañsk, functions, change S³owa kluczowe: stosunki wodne, miasto Gdañsk, funkcje, zmiany
Wstêp
Obszary miejskie charakteryzuj¹ siê specyficznymi i skomplikowanymi stosunkami wodnymi, które ulega³y i ulegaj¹ nadal intensywnym przeobra¿eniom. Przejawia siê to nie tylko w iloœci i zró¿nicowaniu obiektów hydrograficznych, ale tak¿e w ich wykorzystaniu, zagospodarowaniu oraz obserwowanych przemianach, w³¹cznie z ich zanikiem, wynikaj¹cych zarówno z oddzia³ywania œrodowiska naturalnego, jak i dzia³alnoœci cz³owieka oraz samego miasta. Patrz¹c na obszar wspó³czesnego miasta, stosunkowo trudno jest odtworzyæ jego naturalne warunki przyrodnicze, w tym wodne, przez co ulegaæ mo¿na sugestii o niezmiennoœci miasta w czasie (Kaniecki 2004).
Gdañsk to przyk³ad miasta z ponadtysi¹cletni¹ tradycj¹, którego powstanie, rozwój i pe³nione w ró¿nych okresach funkcje zawsze zwi¹zane by³y z wod¹. Podyktowane to by³o przede wszystkim po³o¿eniem aglomeracji na granicy l¹du i morza. Z jednej strony miasto le¿y bowiem nad Zatok¹ Gdañsk¹, a z drugiej na zachodnim krañcu delty Wis³y. To w³aœnie usytuowanie wp³ywa istotnie na cechy fizyczno-chemiczne oraz geograficzne tkanki wodnej Gdañska. Dodatkowo licznie przep³ywaj¹ce przez miasto cieki (m.in.
Radunia, Mot³awa, Potok Oliwski, potok Strzy¿a, Martwa Wis³a), rozbudowana sieæ kana³ów i wodoci¹gowa oraz wystêpuj¹ce tu, choæ nielicznie, zbiorniki jeziorne (m.in. Pusty Staw, Ptasi Raj, Zaspa) wywar³y silne piêtno na kszta³tuj¹ce siê stosunki wodne tego obszaru. Na naturalnie wykszta³con¹ sieæ hydrograficzn¹ od pocz¹tku istnienia Gdañska wp³ywa³ cz³owiek, który poszczególne obiekty wykorzystywa³ do ró¿nych celów, choæby takich jak transport, dzia³alnoœæ prze³adunkowa, czy w skali lokalnej jako Ÿród³o napêdu kó³ m³yñskich, przez co doprowadza³ do licznych zmian hydrograficznych i hydrologicznych podobnych do tych obserwowanych w innych rejonach Polski (Kaniecki 2004, Podgórski 2004). Szczególnie silny wp³yw dzia³alnoœci antropogenicznej obserwuje siê od koñca XIX w., kiedy to poza istniej¹cymi od pocz¹tku funkcjami portowymi, obronnymi i transportowymi rozwinê³a siê w mieœcie gospodarka przemys³owa, a zw³aszcza stoczniowa, oraz rekreacja. Nie nale¿y te¿ zapominaæ o wielowiekowym procesie urbanizacyjnym, który doprowadzi³ do daleko posuniêtej unifikacji stosunków wodnych (Drwal et al. 1996), co mo¿na najlepiej zaobserwowaæ w dzielnicach centralnych (Stare Miasto).
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie wspó³czesnych efektów zmian stosunków wodnych dokonywanych i obserwowanych na terenie miasta Gdañska od kilku stuleci. Zmiany te zosta³y przeœledzone na kilku wybranych obiektach hydrograficznych.
Metody
G³ówne prace mo¿na podzieliæ na dwa etapy. Etap pierwszy polega³ na kwerendzie Ÿród³owych materia³ów kartograficznych oraz materia³ów piœmienniczych. Wykorzystane w pracy materia³y uzyskano w Wojewódzkim Archiwum Pañstwowym (WAP) w Gdañsku oraz w bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Gdañsku, a tak¿e w bibliotece Uniwersytetu Gdañskiego. Na bazie uzyskanych map wypreparowano sieæ hydrograficzn¹, a nastêpnie dokonano przy u¿yciu programu MapInfo 6.5 obliczeñ podstawowych miar morfometrycznych.
Etap drugi polega³ na pracach terenowych. W ich trakcie wykonano szczegó³owe kartowanie hydrograficzne celem okreœlenia wspó³czesnego uk³adu hydrograficznego oraz pe³n¹ rejestracjê obiektów hydrotechnicznych. Kartowanie to wykonane by³o dla poszczególnych obiektów hydrograficznych w latach 2004–2007. Dodatkowo w latach 2005–2006 dla jeziora Zaspa przeprowadzono pomiary przewodnoœci w³aœciwej i pH przy u¿yciu konduktometru i pH-metru firmy Hanna Instruments.
W pracy wykorzystano równie¿ wskaŸnik trwa³oœci basenu jeziornego Kerekesa (1977), który okreœla w latach czas istnienia jeziora w przestrzeni geograficznej:
BPI V
= ,L gdzie:
V – objêtoœæ jeziora (tys. m3); L – d³ugoœæ linii brzegowej (km).
Stosunki wodne w granicach fortyfikacji
Okres pierwszych dzia³añ cz³owieka na terenie miasta Gdañska i jego wp³yw na stosunki wodne przypadaj¹cy na okres IX i X w., charakteryzowa³ siê naturalnoœci¹ i bezkonfliktowoœci¹. Z kolei okres œredniowiecza i póŸniejszy cechowa³ siê szeregiem prac hydrotechnicznych w istotny sposób zmieniaj¹cych uk³ady hydrograficzne. Zmiany te by³y podyktowane zagospodarowaniem nowych przestrzeni, g³ównie terenów podmok³ych, jak równie¿ obronnoœci¹ i pojawianiem siê nowych funkcji gospodarczych ca³ego miasta. W efekcie uk³ad hydrograficzny na obszarze objêtym póŸniej fortyfikacjami wewnêtrznymi uleg³ przekszta³ceniu z naturalnego w sztuczny – miejski (budowa wodoci¹gów, ujêæ wodnych, koryt œciekowych, fortów, grobli, umocnieñ nabrze¿y itd.) (Januszajtis 1975).
Najistotniejsze zmiany w stosunkach wodnych Gdañska przypad³y na Z³oty Wiek (lata 1619–1635), kiedy zbudowano pierœcieñ fortyfikacji wokó³ miasta (fot. 1). Równie¿ w okresie tym pojawi³a siê pierwsza kanalizacja oraz sieæ wodoci¹gowa (Drwal et al. 1996).W tym czasie zmiany w uk³adzie hydrograficznym by³y uwarunkowane sytuacj¹ geograficzn¹ miejsca. Budowa fortyfikacji wymusi³a koniecznoœæ wykonania nowych powi¹zañ miejskiego uk³adu wodnego z sieci¹ hydrograficzn¹ terenów otaczaj¹cych.
W wyniku budowy fortyfikacji zosta³y od wschodu w³¹czone do miasta nowe silnie podmok³e tereny, które przed zasiedleniem musiano osuszyæ. Jeszcze na planie Lapointe’a widaæ, ¿e obszar Dolnego Miasta by³ podmok³y, zaœ na planie z 1744 r. widaæ, ¿e zosta³ zmeliorowany (Drwal et al. 1996). System nawodnieñ dzia³a³ do po³owy XIX w., kiedy to ostateczna likwidacja kana³ów zbieg³a siê z za³o¿eniem
Fot. 1. Wa³y obronne miasta Gdañska z Bram¹ Wy¿ynn¹ i fos¹ okalaj¹c¹ G³ówne Miasto oko³o 1800 r. (fot. B. Herfart)
Źród³o: Biblioteka Gdañska PAN.
Phot. 1. Fortification embankments of Gdañsk with Wy¿ynna Gate and moat surrounding the Main Town about 1800 (photo B. Herfart)
Source: Biblioteka Gdañska PAN.
nowoczesnej kanalizacji, któr¹ ukoñczono w 1871 r. Zmiany w uk³adzie zaopatrywania miasta w wodê by³y przede wszystkim uwarunkowane z³ym stanem sanitarnym i niewydolnoœci¹ istniej¹cego uk³adu. Mimo wielu prób dopiero w drugiej po³owie XIX w. stworzono nowoczesn¹ sieæ wodoci¹gow¹, a w œlad za ni¹ kanalizacyjn¹ (Suligowski 1995).
Zbiorniki jeziorne
Pomimo niewielkiej iloœci tego rodzaju obiektów hydrograficznych na terenie miasta Gdañska mia³y one du¿e znaczenie w wykszta³ceniu siê specyficznych stosunków wodnych. Wspó³czeœnie rola ta uleg³a znacznej marginalizacji, co wynika z silnej presji cz³owieka na te obiekty. Jednym z takich zbiorników jest jezioro Zaspa, które powsta³o po wielkiej powodzi, jaka kilkaset lat temu nawiedzi³a Gdañsk. Dawniej nazywane prawdopodobnie jeziorem BrzeŸno znajdowa³o siê nad brzegiem morza oko³o 4 km na pó³nocny zachód od grodu gdañskiego. Jego istnienie jako jeziora po raz pierwszy zosta³o odnotowane w dokumentach pochodz¹cych z 1235 r.
Jezioro Zaspa to zbiornik, który poddawany by³ sta³ej i intensywnej presji cz³owieka i œrodowiska.
Zale¿nie od okresu dominowa³o tu oddzia³ywanie naturalne, b¹dŸ antropogeniczne. Na pierwszej z analizowanych map nieznanego autoraz 1650 r. kszta³t jeziora przypomina owal o osi ukierunkowanej NE–SW (ryc. 1A). Widoczne jest po³¹czenie jeziora z Wis³¹ umiejscowione w czêœci pó³nocno-wschodniej.
Brak istotnych efektów dzia³alnoœci cz³owieka. Z kolei na mapie Rolffsena z 1734 r. przedstawiaj¹cej
Ryc. 1. Jezioro Zaspa: A – na mapie z 1650 roku nieznanego autora (Ÿród³o: Pelczar, 1967); B – z 1734 roku Rolffsena 1 – prawdopodobny ca³kowity zasiêg jeziora Zaspa w przesz³oœci, 2 – podmok³oœæ
Fig. 1. Lake Zaspa: A – on map from 1650 author's unknown (source: Pelczar, 1967); B – from 1734 Rolffsen 1 – probable total extent of Lake Zaspa in the past, 2 – wetland
Gdañsk i twierdzê Wis³oujœcie w czasie oblê¿enia przez wojska rosyjskie (ryc. 1B) zauwa¿alne s¹ pierwsze wp³ywy œrodowiska naturalnego, jak te¿
samego cz³owieka.
W czêœci pó³nocno-zachodniej widnieje pó³wysep, który g³êboko wrzyna siê w jezioro, zaœ od strony pó³nocno-wschodniej obserwuje siê liczne podmok³oœci. Mo¿na zatem uznaæ, ¿e jezioro w wyniku procesów zlewniowych zmniejszy³o swoj¹ powierzchniê i zmieni³o kszta³t.
Od strony po³udniowej widoczne s¹ pierwsze systemy kana³ów odwadniaj¹cych.
Na mapie autorstwa Pettersena z 1781 r. (ryc.
2A) zupe³nie inaczej wygl¹da sieæ rowów melioracyjnych oraz po³¹czeñ jeziora z Wis³¹.
Widaæ wiêksz¹ ingerencjê cz³owieka w odwodnienie obszaru wokó³ jeziora Zaspa.
Poprzez bardzo gêst¹ sieæ rowów i kana³ów zbiornik mia³ kilka po³¹czeñ z rzek¹. Na mapie przedstawiaj¹cej plan okolic Gdañska w skali 1:25 000 wydanej w 1813 r. notuje siê jeszcze wiêksz¹ liczbê rowów i kana³ów melioracyjnych wokó³ jeziora (ryc. 2B). Wœród tych kana³ów widoczny jest g³ówny ciek, którym woda z jeziora odprowadzana by³a do rzeki, a którego d³ugoœæ wynosi³a oko³o 800 m. Powierzchnia jeziora
Ryc. 2.Jezioro Zaspa na mapie Pettersena z 1781 r. (A), na mapie z 1813 r. (B) i na mapie z 1831 r. (C) Fig. 2.Lake Zaspa on map from 1781 Pettersen (A), on
map from 1813 (B) and on map from 1831 (C)
równa³a siê 52 ha. Z kolei na mapie z 1831 r. (Gegend bey Danzig) w skali 1:12 500 (ryc. 2C) podobnie jak na poprzedniej dostrzegalna jest gêsta siatka rowów melioracyjnych, poprzez które jezioro mia³o ³¹cznoœæ z Wis³¹. Powierzchnia jeziora uleg³a nieco zmniejszeniu (50 ha), zaœ jego po³¹czenie z Wis³¹ – wyd³u¿eniu (oko³o 1 km).
Z kolei na mapie z 1930 r. (ryc. 3) widoczne s¹ pierwsze efekty wyp³ycenia i powolnego zaniku jeziora.
Powierzchnia ca³kowita jeziora wynosi³a 22 ha. Na po³udnie od niego wydzieli³ siê samodzielny zbiornik o powierzchni 1 ha, natomiast w g³ównej niecce widoczne s¹ znacznej wielkoœci (oko³o 30% powierzchni) piaszczyste ³achy. Widoczne jest równie¿ po³¹czenie jeziora z Wis³¹ o d³ugoœci 1000 m. Potwierdza to mapa z 1950 r. Wewn¹trz niecki, w centralnej czêœci, widoczne jest wyp³ycenie. Z po³udniowej czêœci wyp³ywa ciek, lecz nie ma on ju¿ po³¹czenia z Wis³¹, jak to by³o na poprzednich mapach. Powierzchnia jeziora wynosi³a zaledwie 8 ha (Pelczar 1967).
Na podstawie map XIX- i XX-wiecznych zaobserwowano tendencjê spadku wartoœci powierzchni jeziora, z jej nasileniem w zesz³ym wieku (ryc. 4). Wspó³czeœnie naturalny zbiornik, jakim by³o jezioro Zaspa, nie istnieje. Jeszcze w latach 60. zbiornik by³ siedliskiem wielu gatunków ptaków oraz miejscem rekreacji dla okolicznej ludnoœci. W 1974 r.w wyniku przemian zagospodarowania przestrzennego miasta Gdañska zdecydowano siê na zasypanie jeziora popio³ami. Uruchomienie sk³adowiska popio³ów nast¹pi³o w 1979 r.
Na takie dzia³ania na³o¿y³y siê dodatkowo zachodz¹ce od XX w. przemiany gospodarcze samej dzielnicy Letnica, które doprowadzi³y do przekszta³cenia jej z osady rybackiej i letniskowej wprzemys³ow¹.
Dziœ jezioro Zaspa to czêœciowo zrekultywowana wielka ha³da popio³u, choæ elektrownia wci¹¿
wykorzystuje je jako sk³adowisko rezerwowe. Dodatkowo poprowadzone z elektrociep³owni rury wci¹¿
t³ocz¹ zmieszany z wod¹ popió³. Dochodz¹ do niego równie¿ dwie rury, które odprowadzaj¹ nadmiar wody w czasie deszczu. Pozosta³oœæ po jeziorze sk³ada siê z czterech zbiorników otoczonych wa³em, z których tylko jeden jest wype³niony ca³kowicie i stale wod¹. Jeden zbiornik w ca³oœci pokryty jest grub¹ warstw¹ popio³ów, zaœ w dwóch pozosta³ych znajduje siê niewielka iloœæ wody w kilku zag³êbieniach na dnie.
Powierzchnia ca³kowita sk³adowiska wynosi 22 ha, z czego woda pokrywa powierzchniê oko³o 10 ha.
Woda w zbiornikach jest silnie zanieczyszczona przemys³owo, o czym œwiadcz¹ wartoœci przewodnoœci w³aœciwej, które wynosz¹ stale od oko³o 4000 do 5000 µS cm-1, a tak¿e pH wody bêd¹ce na poziomie
5–5,5.
Drugim jeziorem, na którego obszarze mo¿na zaobserwowaæ zmiany stosunków wodnych, jest jezioro Ptasi Raj. W dziejach delty Wis³y, na której terenie znajduje siê zbiornik, zapisa³y siê wydarzenia, których œladem jest wspó³czesny obraz sieci hydrograficznej. W przypadku
Ryc. 3.Jezioro Zaspa na mapie Pharusaz 1930 r.
Fig. 3.Lake Zaspa on map from 1930 Pharus
Ryc. 4.Zmiany powierzchni jeziora Zaspa w XIX i XX w.
Fig. 4.The changes of lake Zaspa surface in XIX and XX century
Ptasiego Raju po³¹czone si³y natury i cz³owieka doprowadzi³y do powstania jeziora i jego dalszej ewolucji, czego efektem by³o wyodrêbnienie siê z niego w wyniku procesów l¹dowienia jeziora Karaœ.
W przesz³oœci sieæ rzeczna delty Wis³y ulega³a ci¹g³ym zmianom. W 1840 r. nast¹pi³ najwa¿niejszy moment w okresie powstania jeziora Ptasi Raj. W wyniku spiêtrzenia lodowego (6 m ponad œredni poziom) dosz³o do przerwania na odcinku Gdañsk–Górki 1,5-kilometrowego pasa wydm i uformowania siê nowego ujœcia Wis³y Œmia³ej. Nastêpnie w XIX w. zosta³a wybudowana kamienna grobla o szerokoœci oko³o 1,5 m i d³ugoœci oko³o 1 km oddzielaj¹ca dziœ jezioro Ptasi Raj od Wis³y Œmia³ej.
W cieniu wielkiego wydarzenia, jakim by³o powstanie Wis³y Œmia³ej, oraz budowy grobli zacz¹³ siê kszta³towaæ pierwotny akwen, który da³ pocz¹tek istnieniu jezior. Od pó³nocy utworzy³a siê mierzeja, dziœ znana jako Mierzeja Messyñska, która odgrodzi³a jezioro od wód Zatoki Gdañskiej. Ostateczne uformowanie siê mierzei, które odpowiada równoczeœnie definitywnemu powstaniu jezior (jeszcze wówczas po³¹czonych), nast¹pi³o w pierwszej dekadzie XX w. (ryc. 5). Z kolei wyodrêbnienie siê jeziora Karaœ z Ptasiego Raju nast¹pi³o prawdopodobnie w pierwszej po³owie XX w., na co wskazuje stosunkowo silnie wyl¹dowiona przestrzeñ miêdzy zbiornikami w roku 1964 (ryc. 6). PóŸniej nadal obserwuje siê liczne zmiany obu zbiorników, m.in. ich powierzchni czy kszta³tu linii brzegowej.
Na podstawie badañ w³asnych oceniono, i¿ w ci¹gu dekady powierzchnia jeziora uleg³a zmniejszeniu w niewiarygodnie wrêcz krótkim czasie, bo a¿ o 10 ha w ci¹gu 10 lat. Przy obecnym tempie zaniku trwa³oœæ basenu jeziornego wg wzoru Kerekesa (1977) ocenia siê na 144 lata.
Odcinki ujœciowe rzek
W odró¿nieniu od jezior rzeki miasta Gdañska reprezentowane s¹ przez wiele obiektów. Ich wody w porównaniu do wód stoj¹cych charakteryzuj¹ siê wiêksz¹ dynamik¹ zachodz¹cych zjawisk i procesów.
Potok Strzy¿a stanowi przyk³ad rzeki, której funkcjonowanie w przestrzeni geograficznej zwi¹zane jest Ryc. 5. Fragment mapy okolic Gdañska z pocz¹tku XX
w. w skali 1:100 000
Fig. 5. Fragment of the Map of the surroundings of Gdañsk from the beginning of the 20th century on 1:100,000 scale
Ryc. 6. Fragment mapy topograficznej 1:50 000 z 1965 r.
Fig. 6. Fragment of topographic map of 1:50,000 of 1965
z wp³ywami ró¿nego rodzaju uwarunkowañ, takich jak po³o¿enie zlewni, struktura hydrograficzna oraz czynniki antropogeniczne. Sieæ hydrograficzn¹ zlewni Strzy¿y tworzy system odwadniaj¹cy pó³nocno-wschodni¹ krawêdŸ Pojezierza Kaszubskiego. Sieæ wodna wykazuje tu wiele cech typowych dla pocz¹tkowego stadium organizacji, przebiegaj¹cej w warunkach krajobrazu m³odoglacjalnego strefy krawêdziowej (PrzewoŸniak, Œwitajski 2000).
Górny odcinek rzeki odwadnia Trójmiejski Park Krajobrazowy, zaœ dolny przep³ywa przez tereny silnie zurbanizowane i przemys³owe, uchodz¹c do Martwej Wis³y. Zlewnia potoku ma powierzchniê 33,2 km2, z czego oko³o 5 km2 stanowi¹ kompleksy leœne Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Najwiêkszy procent powierzchni zlewni stanowi¹ tereny przeznaczone pod osiedla oraz tereny przemys³owo-sk³adowe.
W górnym odcinku potok Strzy¿a zachowuje w miarê naturalny charakter. Natomiast pozosta³a czêœæ zosta³a ca³kowicie przemodelowana i przekszta³cona antropogenicznie – infrastruktura techniczna, miejska (fot. 2). W rejonie tym mo¿na zaobserwowaæ œlady licznej niegdyœ zabudowy hydrotechnicznej (zbiorniki retencyjne, przepusty o ró¿nej œrednicy oraz stawy hodowlane wraz z jazami), co w znacznej mierze korygowa³o strukturê odp³ywu. Jedynym wiêkszym naturalnym zbiornikiem wodnym na omawianym obszarze jest jezioro Jasieñ o powierzchni 22 ha. Potok prawie w ca³oœci jest skanalizowany oraz we fragmentach przykryty.
Istotn¹ rolê w gospodarce zlewni Strzy¿y odgrywa³y w przesz³oœci zbiorniki retencyjne. Spe³niaj¹ one obecnie g³ównie funkcje retencyjne, przez co czêœciowo oddzia³uj¹ na wyrównywanie przep³ywów w cieku.
Fot. 2. Rzeka Strzy¿a – odcinek dolny, przekszta³cony antropogenicznie Phot. 2. River Strzy¿a – bottom section, anthropogenic transformed
Innym wa¿nym rodzajem obiektów hydrotechnicznych na Strzy¿y jest tzw. zabudowa progowa maj¹ca na celu redukcjê spadku cieku. Progi s¹ w bardzo z³ym stanie technicznym, przez co gro¿¹ zawaleniem siê. W wielu miejscach na ciekach (przewa¿nie przy zbiornikach wodnych) zosta³y wybudowane zastawki i jazy piêtrz¹ce wodê. Urz¹dzenia te s¹ czêsto zniszczone lub nieczynne (Dworniczak 2002).
Drugi z analizowanych cieków – Potok Oliwski – to ciek, który przep³ywa przez aglomeracjê gdañsk¹, alimentuj¹c bezpoœrednio wody Zatoki Gdañskiej. W zlewni Potoku Oliwskiego obserwuje siê zró¿nicowanie stosunków wodnych wynikaj¹ce nie tylko z naturalnych uwarunkowañ œrodowiska przyrodniczego, lecz tak¿e z nak³adaj¹cych siê na nie oddzia³ywañ cz³owieka.G³ównym ciekiem zlewni jest Potok Oliwski, który w strefie krawêdziowej wysoczyzny wykorzystuje sieæ rozciêæ dolinnych, wykazuj¹cych pocz¹tkowe stadium organizowania siê (PrzewoŸniak, Œwitajski 2000). W czêœci pó³nocno-wschodniej i w ujœciowym odcinku rzeki Potok Oliwski zosta³ ca³kowicie ujêty w koryto, a jego bieg uregulowany. Istotn¹ rolê w gospodarce zlewni Potoku Oliwskiego odgrywa³y w przesz³oœci zbiorniki
Fot. 3. Przekop Wis³y ko³o Œwibna
Źród³o: http://strefawiedzy.polska.pl/pigulka/zlotu/gallery,Przekop_Wisly,pid,170155,gid,170144,cid,.htm?sh=2 Phot. 3. Ditch of Vistula near Œwibno
retencyjne. Ich obecny stan techniczny jest przewa¿nie z³y. Na samym tylko Potoku Oliwskim zachowa³o siê 13 wiêkszych zbiorników, przy których istnia³y niegdyœ ma³e si³ownie wodne. Zbiorniki te spe³niaj¹ dziœ (mniej lub bardziej efektywnie) g³ównie funkcje retencyjne (Dworniczak 2002).
Przekop Wis³y
Decyzjê o realizacji inwestycji podjêto po prawdziwej serii powodzi, które wyrz¹dzi³y ¯u³awom Wiœlanym, a szczególnie miastu Gdañsk, dotkliwe straty. Nowe ujœcie (przekop) powsta³o w latach 1890–1895, maj¹c za zadanie skróciæ bieg Wis³y, a przez to uchroniæ miasto przed licznymi powodziami.
Bieg nowego koryta (fot. 3) wytyczono wzd³u¿ Przemys³awy – œredniowiecznej odnogi wiœlanej, która w póŸniejszych latach zanik³a.
Kosztowna inwestycja hydrotechniczna op³aci³a siê – zagro¿enie powodziowe zosta³o bardzo istotnie zmniejszone. Wspó³czeœnie Przekop Wis³y znajduje siê ko³o Œwibna i ma d³ugoœæ 7 km oraz szerokoœæ od 250 do 400 m. Otoczony jest wysokimi na 10 m wa³ami. Z kolei dawne ramiê Wis³y (Leniwka), obecnie nazywane Martw¹ Wis³¹, zosta³o odciête œluz¹ w Gdañskiej G³owie, a od Przekopu Wis³y oddziela je œluza w Przegalinie. Po odciêciu tego odcinka od Wis³y ma on charakter wód stoj¹cych, a nieregularne przep³ywy zwi¹zane s¹ albo z okresowym œluzowaniem w Przegarnie, albo z okresowymi cofkami od strony Zatoki Gdañskiej.
Podsumowanie
Obszar miasta Gdañska to dobry przyk³ad miejsca, gdzie mo¿na zaobserwowaæ liczne zmiany stosunków wodnych wywo³ane z jednej strony oddzia³ywaniem œrodowiska naturalnego, a z drugiej dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Pierwsze pojawienie siê cz³owieka na obecnym terenie miasta i zmiany w sieci hydrograficznej mia³y charakter bezkonfliktowy i ma³o zauwa¿alny. Jednak¿e od XVII w. obserwuje siê wzrost intensyfikacji dzia³añ cz³owieka i liczne ingerencje w stosunki wodne. Najczêœciej dotyczy³y one w pierwszym etapie osuszania terenów podmok³ych pod zabudowê (powstanie licznych rowów i kana³ów melioracyjnych), a potem regulacja sieci hydrograficznej celem zmniejszenia ryzyka powodzi (przekop Wis³y, odciêcie ramienia Martwej Wis³y od g³ównego nurtu). Równie¿ w tym czasie wybudowano inne obiekty hydrotechniczne, które tak¿e mia³y chroniæ przed powodzi¹ i dodatkowo pozwala³y uzyskiwaæ energiê z nurtu licznych rzek (Strzy¿a, Potok Oliwski). Ostatni etap zmian to wykorzystanie wielu obiektów wodnych do celów przemys³owych. Przyk³adem mo¿e byæ Martwa Wis³a (budowa stoczni, basenów portowych) czy jezioro Zaspa, które zlikwidowano celem utworzenia sk³adowiska popio³ów z elektrociep³owni. Powy¿sze oddzia³ywania oraz ich konsekwencje widoczne s¹ te¿ w dniu dzisiejszym.
Wp³yw cz³owieka doprowadzi³ do ostatecznej utraty naturalnego charakteru stosunków wodnych na tych terenach i nabranie przez nie cech typowych dla obszarów miejskich.
Zmiany w istniej¹cym w przesz³oœci uk³adzie hydrograficznym wynika³y z ewolucji funkcji samego miasta, jak równie¿ ró¿nego rodzaju wykorzystania zasobów wodnych na terenie aglomeracji w poszczególnych okresach. W przesz³oœci wody mia³y za zadanie zapewniæ cz³owiekowi byt, s³u¿y³y potrzebom przemys³owym, obronnym i komunikacyjnym, gdy tymczasem obecnie zaspokajaj¹ wy³¹cznie potrzeby bytowe (sieæ wodoci¹gowa, kanalizacyjna) oraz rekreacyjne. Funkcje bytowe przej¹³ kompleksowy uk³ad wodoci¹gowo-kanalizacyjny sk³adaj¹cy siê z: ujêcia wody w Prêgowie, magistrali i sieci wodoci¹gowej, sieci kanalizacyjnej z pompowni¹ na O³owiance.Uk³ad hydrograficzny przekszta³ci³
siê zatem w uk³ad miejsko-rekreacyjny (Drwal et al. 1996). Pozosta³e funkcje wobec rozwoju przestrzennego Gdañska straci³y sw¹ aktualnoœæ.
Istniej¹cy obecnie uk³ad hydrograficzny ulega nadal zmianom, co wynika z dalszego rozwoju miasta oraz nowych potrzeb gospodarczych i spo³ecznych oœrodka. Czêsto zmiany te maj¹ charakter pozytywny, a nie, jak do tej pory bywa³o, tylko negatywny.
Literatura
Drwal J., Fac J., Borowiak M., G³ogowska J. 1996. Zmiany stosunków wodnych w granicach fortyfikacji miasta Gdañska w okresie od pocz¹tku XVII wieku do koñca wieku XIX. W: A.T. Jankowski, A.
Kaniecki (red.), Dziejowe przemiany stosunków wodnych na obszarach zurbanizowanych. Wyd.
UŒ, Sosnowiec, UAM, Poznañ, s. 31–41.
Dworniczak J. 2002. Struktura hydrograficzna zlewni Potoku Oliwskiego i Strzy¿y. Maszynopis w Katedrze Hydrologii, Gdañsk.
Gegend bey Danzig w skali 1:12 500. 1831. PAN.
http://strefawiedzy.polska.pl/pigulka/zlotu/gallery,Przekop_Wisly,pid,170155,gid,170144,cid,.htm?sh=2 Januszajtis A. 1975.Z dziejów Gdañskiej techniki. Zeszyty Naukowe PG, Architektura, 12.
Kaniecki A. 2004. Poznañ – dzieje miasta wod¹ pisane. Wyd. Poznañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk, Poznañ.
Kerekes J. 1977. The index of lake basin permanence. Int. Revue Ges. Hydrobiol. 62.
Mapa okolic Gdañska z pocz¹tku XX w. w skali 1:100 000.
Mapa topograficzna 1:50 000 w uk³adzie 1965. Gdañsk.
Pelczar M. 1967. Jezioro Zaspa w œwietle dawnych materia³ów kartograficznych. Zeszyty Geograficzne, rok IX, Wy¿sza Szko³a Pedagogiczna w Gdañsku, Wydawnictwo Morskie, s. 215–221.
Pettersen 1781. Zaspa pod Gdañskiem. Plan Jeziora. WAP, Gdañsk.
Pharus 1930. Plan des Danziger Industriegelandes w skali 1:115 000. WAP, Gdañsk.
Plan okolic Gdañska w skali 1:125 000. 1813. PAN.
Podgórski Z. 2004. Wp³yw budowy i funkcjonowania m³ynów wodnych na rzeŸbê terenu i wody powierzchniowe Pojezierza Che³miñskiego i przyleg³ych czêœci dolin Wis³y i Drwêcy. Wyd. UMK, Toruñ.
PrzewoŸniak M., Œwitajski Sz. 2000. Operat ochrony litosfery. W: Plan ochrony Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Etap 2 – operaty szczegó³owe. Instytut Ochrony Œrodowiska, Gdañsk–Gdynia.
Rolffsen 1734. Mapa Gdañska i twierdzy Wis³oujœcie w czasie oblê¿enia przez wojska rosyjskie. PAN, Gdañsk.
Suligowski Z. 1995. Powstanie wodoci¹gów i kanalizacji miasta Gdañska w latach 1868–1871. W:
Z. Suligowski (red.), Historia wodoci¹gów i kanalizacji miasta Gdañska. Gdañsk.
