UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN — POLONIA
VOL. XVII, 12 SECTIO C 1962
Z Zakładu Systematyki i Geografii Roślin Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UMCS Kierownik: prof, dr Józef Motyka
Нить»
U»*
Kazimierz KARCZMARZ
Rozmieszczenie Cinclidium stygium S w. w Polsce Размещение Cinclidium stygium S w. в Польше Distribution of Cinclidium stygium Sw. in Poland
Cinclidium stygium S w. należy do bardzo rzadkich i interesują
cych gatunków w bryoflorze Polski jak też całej Europy Środkowej. Jest on blisko spokrewniony z trzema innymi gatunkami tego rodzaju, Cinclidium articum (Br. e u г.) С. M ii 11., C. hymenophyllum L i n d b.
i C. subrotundum L i n d b., z których tylko pierwszy występuje w Pol
sce w Tatrach Zachodnich (Lisowski 11), a w najbliższej odległości zbierany był w Czechosłowacji w Tatrach Bielskich — Cervenó vrchy (Pilous, Duda 13). Gatunek drugi znany jest z najbliższych miejsc występowania ze Skandynawii (Nyholm 12, Podpera 14), trzeci zaś w północnej Europie, Azji i bardzo nielicznie w północnej części Ameryki Północnej. W Polsce znany jest tylko z flory kopalnej z Wa-
lawy (Wilczek 20) i Czumowa nad Bugiem (Srodoń 18).
Pod względem morfologicznym i anatomicznym C. stygium różni się od nich znacznie większymi wymiarami, obecnością jednowarstwowego obrzeżenia blaszki liściowej, ukośnym ułożeniem komórek w blaszce liściowej i wyraźną jednopiennością. Cinclidium arcticum i C. hymeno
phyllum to gatunki górskie, rosnące na podłożu skalnym lub skalno- humusowym, występujące w niższych położeniach tylko w obszarach arktycznych. C. subrotundum rośnie na torfowiskach i na tundrze.
W odróżnieniu od nich C. stygium występuje na torfowiskach niskich, a na północy na bezdrzewnej tundrze. U nas, gdzie rośnie tylko na niżu, występuje na głębokich torfowiskach niskich, zwykle bardzo wilgotnych lub podtopionych, posiadających dobrze rozwiniętą warstwę mchów Są to torfowiska najczęściej o odczynie zasadowym, zawierające nie
428 Kazimierz Karczmarz
kiedy duże ilości CaCO3, który tworzy biały osad na łodygach mchów.
Zawartość CaCO3 w wodzie waha się na tych torfowiskach od 16,5 do 26°/o, a pH 7,5—11. Umożliwia to występowanie wspólnie z C. sty
gium gatunków mchów, które dla swego rozwoju wymagają znacznej zawartości węglanu wapnia w środowisku, jak Bryum neodamense, Calliergon trifarium, Campylium stellatum, Drepanocladus intermedius, D. lycopodioides, D. Sendtnerii, Meesea triquetra, Scorpidium scorpioi- des. Mniej licznie rosną na tych samych stanowiskach Bryum ventri- cosum, Calliergon cuspidatum, Camptothecium nitens (rzadko), Drepa
nocladus aduncus, Fissidens adiantoides, Mnium Seligeri, Philonotis fontana. Z rzadszych roślin kwiatowych spotyka się Cladium mariscus, Pedicularis sceptrum-Carolinum, Pinguicula vulgaris, które występują zwykle w zbiorowisku z Carex Davalliana i Molinia coerulea. Są to najczęściej torfowiska wykształcone na brzegach zarastających jezior lub w zabagnionych dolinach rzecznych o podłożu marglistym lub kre
dowym.
W Polsce występuje on na stanowiskach bardzo rozproszonych; na Ziemi Lubuskiej, Mazurach (Lisowski 10), stosunkowo licznie na Wyżynie Śląskiej w dolinie Przemszy (Kuc 7), a rzadziej, na Wyżynie Lubelskiej (Kuc 8) i na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim (Karcz
marz 5, 6):
1. Ziemia Lubuska, torfowisko nad jeziorem śródleśnym k. leśniczówki Żura
wina w pow. międzyrzeckim (Bryotheca Polonica, seria B, fasc. 2, nr 76).
2. Pomorze Wschodnie. Masowo wśród Cladium mariscus nad jeziorem Lisuny k. wsi Załwęgi pod Mrągowem (Bryotheca Polonica, fasc. 13, nr 362). — Powiat Mrągowo. Na torfowisku niskim nad jeziorem Płocicznym we wsi Załwęgi (Bryotheca Polonica, fasc. 34, nr 887).
3. Wyżyna Śląska; Bór Biskupi, Hutki k. Bolesławia, Strzemieszyce — Górnik, Gołonóg — Piekło, dolny bieg Przemszy Ząbkowickiej, górny bieg Przemszy Białej;
bardzo rzadko na torfowiskach niskich (Kuc 7).
4. Lubelszczyzna: Wyżyna Lubelska, dolina Chodelki k. Budzynia, torfowisko niokie (Kuc 8). — Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie, Stawek prope Cyców (prope Lublin). In palude ad lacum dictu Jezioro Stawek (Musci Exsiccati Palatinatus Lublinensis — Polania, fasc. 1, nr 19).
Poza wymienionymi stanowiskami podawany był przez D i e t z o- w a (2) z północnej części Pomorza oraz z obszaru dawnych Prus Wschodnich. Są to stanowiska cytowane przez innych autorów i obecnie nie sprawdzone i z tego powodu nie uwzględniam ich przy obecnym rozmieszczeniu C. stygium (rye. 1).
Na obszarze Polski znany jest ten gatunek z dwóch flor kopalnych.
Po raz pierwszy został stwierdzony przez Żmudę (21) w materiale kopalnym flory dyluwialnej z Ludwdnowa oraz w jednym profilu holoceńskich torfów z miejsoowoścd Smolarze k. Wizny w pow. łom-
Rys. 1. Rozmieszczenie stanowisk Cinclidium stygium S w. w Polsce 1 — stanowiska współczesne, 2 — stanowiska kopalne
Distribution of the localities of Cinclidium stygium Sw. in Poland;
1 — present localities, 2 — fossil localities
żyńskim (J a snow ski 4). Według Szafrana (16) rósł on w plej
stocenie na obszarze tundry wilgotnej.
Rozmieszczenie ogólne C. stygium jest stosunkowo dobrze zbadane i ogranicza się do obszarów subarktycznej i arktycznej Holarktydy (Nyholm 12, Abramowa, Sawicz - Lubick a ja, Smir
nowa 1). W Europie występuje w Islandii, Skandynawii, Anglii, Belgii, na stanowiskach rozproszonych na całym obszarze Niemiec, w Szwajcarii, na Ukrainie, w Estonii (wyspa Dago) i na półwyspie Kola.
W Azji znany jest z północnej Syberii (Weinmann 19), z gór Ałtaju, Kamczatki, w Ameryce Północnej, z Grenlandii, Labradoru 1 Nowej Szkocji (Podpera 14, Szafran 17). Według najnowszych badań uważany jest za gatunek bardzo rozproszony w arktycznej części ZSRR (Abramowa, Sawicz - Lubić kaja, Smirnowa 1), gdzie rośnie na tundrze arktycznej i na torfowiskach niskich. Najwyż
szą wysokość osiąga w Avers w Szwajcarii, gdzie rośnie na wysokości 2 500 m npm. (L i mp rich t 9).
Pod względem bryogeograficznym C. stygium jest gatunkiem nale
żącym do elementu subarktycznego. Gatunki zaliczane do tego elementu charakteryzuje występowanie na terenach subarktycznych całej Ho-
430 Kazimierz Karczmarz
larktydy, gdzie są częste. Na południe od tej strefy znajdują się tylko ich reliktowe stanowiska.
C. stygium jest gatunkiem uważanym powszechnie za relikt gla- cjalny we współczesnych florach mchów Europy Środkowej, podobnie jak i inne gatunki z rodzaju Bryum, Calliergon, Meesea, Scorpidium oraz monotypowy rodzaj Paludella squarrosa (Gams 3, Szafran 15, 16). Pozostałe zaś gatunki rodzaju Cinclidium należą do elementu arktyczno-górskiego.
C. stygium na stanowiskach znanych z naszego kraju sporogonów nie tworzy. Po zapłodnieniu tworzą się niekiedy liczne sety, lecz zwykle bez puszek. Zmienność C. stygium na obszarze Polski jest bardzo mała.
PIŚMIENNICTWO
1. Abramowa A L., Sawicz - Lubić kaja L. I., Smirnowa Z. N.:
Opredielitel listostiebielnych mchów Arktiki SSSR. Moskwa—Leningrad 1961.
2. Dietzow L.: Die Moose Altpreussens und ihre Standorte. Jahresbericht des Preuss. Bot. Vereins., Kónigsberg 1938.
3. Gams H.: Quaternary Distribution. Manual of Bryology. The Hague 1932.
4. Jasnowski M.: Flora mchów z czwartorzędowych osadów torfowisk reofilnych. Acta Soc. Bot. Pol., vol. XXVI, nr 3, Warszawa 1957.
5. Karczmarz W.: Musci ExSiccati Palatinatus Lublinensis — Polonia, fasc. 1, Lublin 1961.
6. Karczmarz К.: Wykaz gatunków mchów zebranych na Pojezierzu Łę
czyńsko-Włodawskim. Fragm. Flor, et Geobot., ann. IX, pars 1, Kraków 1963.
7. Kuc M.: Mchy Wyżyny Śląskiej (Okręg Wapienia Muszlowego). Acta Soc.
Bot. Pol., vol. XXV, nr 4, Warszawa 1956.
8. Kuc M.: Mchy zachodniej części Wyżyny Lubelskiej. Fragm. Flor, et Geobot., ann. VIII, pars 1, Kraków 1962.
9. Limpricht K. G.: Die Laubmoose Deutschlands, Oesterreichs und Schweiz.
Rabenhorst’s Kryptogamen-Flora, Abt. II, Leipzig 1895.
10. Lisowski S.: Bryotheca Polonica, seria B, fasc. 2, 13, 34, Poznań 1953—57.
11. Lisowski S.: Materiały do bryoflory Tatr. Sprawozdania Pozn. Tow. Przyj.
Nauk, t. XXI, z. 2, Poznań 1959.
12. Nyholm E.: Illustrated Moss Flora of Fennoscandia. II. Musci, fasc. 3, Malmó 1958.
13. Pilous Z., Duda J.: Klić к urćovóni mechorostu CSR. Praha 1960.
14. Podpera J.: Conspectus Muscorum Europaeorum. Praha 1954.
15. Szafran В.: Przeżytki z epok ubiegłych we florze mchów Polski i wschod
nich krain sąsiednich. Ochrona Przyrody, г. XVIII, Kraków 1948.
16. Szafran B.: Mchy pleistoceńskie Polski i sąsiednich obszarów wschod
nich. Z badań czwartorzędu w Polsce, t. 4, PIG, Warszawa 1952.
17. Szafran B.: Mchy (Musci). T. I. Flora Polska. Rośliny zarodnikowe Polski i ziem ościennych. Warszawa 1957.
18. Srodoń A.: Flora glacjalna z Czumowa nad Bugiem. Acta Soc. Bot. Pol., vol. XXIV, nr 3, Warszawa 1955.
19. Weinmann J. A.: Syllabus muscorum frondosorum hucusque in imperio Rossico collectorum. Bull, de la Soc. Imp. des Nat. de Moscou, t. XVIII, Moscou 1845.
20. W i 1 c z e к R.: Starodyluwialne mchy Walawy i Baryczy. Acta Soc Bot. Pol., vol. IX, Supplementum, Warszawa 1932.
21. Żmuda A. J.: Fossile Flora des Krakauer Diluviums. Bull. Intern, de l’Acad. Pol. de Sci. de Cracovie, nr 6—7, Cracovie 1916.
РЕЗЮМЕ
Cinclidium stygium Schwartz является гляциальным остатком во флоре мхов Польши и Средней Европы. В Польше этот вид рас
пространен очень редко на всей территории Польской Низменности на низовых торфяниках. Обычно он встречается на низовых торфяни
ках в низменностях рек и на берегах зарастающих озер. Часто этому виду сопутствуют многие редкие растения такие как — Cal- liergon trifarium, Bryum neodamense, Meesea triquetra, Scorpidium scorpioides и реже c Camptothecium nitens. На территории Польши этот вид является представителем ископаемой дилювиальной флоры из Людвинова (Жмуда 21), а также был найден в голоценовых иско
паемых торфяниках в местности Смоляже, Белостоцкого воеводства (Ясновский 4). В западных Татрах обитает близкий к этому виду С. arcticum (Br. eur. С. М ii 11), которого нет на Польской Низмен
ности; он является арктико-альпийским элементом. С. stygium отно
сится к субарктическим элементам флоры.
SUMMARY
Cinclidium stygium Schwartz is a glacial relic of the moss flora in Poland and Central Europe. In Poland it occurs in 11 localities, dispersed throughout the whole of the Lowland, on reophical peat-bogs.
It usually grows on reophical peat-bogs, in river valleys and on the borders of lakes, covered on the verge by plants. In the place of growth it is frequently found with a number of rare species such as Calliergon trifarium, Bryum neodamense, Meesea triquetra, Scorpidium scorpioides, but seldom with Camptothecium nitens. In Poland Cinclidium stygium is known from two fossil localities: Diluvial flora from Ludwinów (Żmuda 21) and Holocene fossil peat from Smolarze near Wizna in the Bialystok district (J a s n o w s k i 4). In the Tatra Mountains (the western part) occurs C. arcticum С. M ii 11. which is closely allied with Cinclidium stygium. C. arcticum does not grow in the Lowland of Poland and belongs to the arctico-alpine element while C. stygium belongs to the subarctic element.
Papier druk sat. Ill kl. 80 p Format 70x100 Druku 5 str.
Annales U.M.C.S. Lublin 1962. Lub. Druk. Prasowa—Lublin. Unicka 4. Zam 3796. 14 IX.* 2 r.
1100 + 125 egz. N-4 Dala otrzymania manuskryptu 14.IX.1962 Data ukończenia druku 19 III 63 r.
