Andrzej Siciński
Polska Akademia N auk
POLSKO-FIŃSKIE PORÓWNANIA STYLÓW ŻYCIA:
INTERESUJĄCE DOŚWIADCZENIA, MIZERNE WYNIKI
W latach 1978—1981 przeprowadzone zostały, w ramach współpracy fińskich i polskich socjologów, badania poświęcone życiu codziennemu mieszkańców miast obu krajów. Odmien
ność teoretycznych orientacji obu zespołów badawczych (przejawiająca się ju ż w samym określeniu problematyki: Finowie używali określenia way of life, gdy Polacy style of life, nie mówiąc ju ż o odmienności kryteriów typologii orientacji i zachowań w życiu codziennym), a także różnice zastosowanych metod, spowodowały, iż w rezultacie można w tym przypadku mówić nie tyle o międzynarodowych „badaniach porównawczych", ile o międzynarodowych
„badaniach równoległych", zrealizowanych przez współpracujące zespoły socjologów.
Przyczyny historyczne ( wprowadzenie w Polsce, w końcu 1981 roku, stanu wojennego) spowodowały zresztą, iż wyniki badań opracowane zostały w każdym kraju odrębnie, w związku z tym niemożliwe okazało się, wcześniej przewidywane, pogłębienie interpretacji wykrytych zróżnicowań.
Mimo tych wszystkich słabości i ograniczeń, badania przyniosły interesujące wyniki i spostrzeżenia, które zarówno wzbogacają naszą znajomość życia społecznego w obu krajach, ja k i mogą stanowić inspirację do dalszych, pogłębionych teoretycznie i bardziej systematycznych, studiów.
1. Ogólne informacje o studium fińsko-polskim
Studium, które tu przedstawimy, prowadzone było w Finlandii i w Polsce w latach 1978-19811. Rezultaty jego opublikowano - dopiero po siedmiu latach - w książce Ways o f Life in Finland and Poland. Comparative Studies on Urban Populations (eds. J.P. Roos, A. Siciński, Avebury, Aldershot, Brookfield USA, Hong Kong, Singapore, Sydney 1987)2.
Andrzej Siciński, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, 00-330 Warszawa, ul. Nowy Świat 72.
1 W Finlandii kierował nimi prof. J.P. Roos, z Wydziału Polityki Społecznej Uniwersytetu w Helsinkach; w Polsce - prof. Andrzej Siciński, z Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.
2 Książka (licząca 203 + viii s.) składa się z następujących rozdziałów: 1. J.P. Roos,
Inicjatorem całego przedsięwzięcia był (w roku 1977) Andrzej Siciński, kierujący wówczas Zakładem Badań nad Stylami Życia IFiS PAN - Zakładem mającym w swym dorobku już dwie wcześniejsze prace poświęcone stylom życia3.
W pewnym stopniu, studium stanowiło kontynuację współpracy polsko- -fińskiej, która zaowocowała książką Social Structure and Change. Finland and Poland. Comparative Perspective (redaktorzy: E. Allardt, W. Wesołowski, Warszawa 1980). O ile jednak w publikacji tej porównywano przede wszystkim
„twarde” dane, to nowe studium, oparte na , jakościowych metodach”4, miało stanowić „podróż w ‘porównawczą etnologię socjologiczną’, której celem było poszukiwanie tego, co istotne dla stylów życia Polaków i Finów”5.
Celem porównań było przede wszystkim pogłębienie zrozumienia roz
maitych przejawów życia codziennego w Finlandii i w Polsce, i wzbogacenie w ten sposób znajomości obu społeczeństw (uzyskanej, między innymi, dzięki studium Social Structure and Change). Badaczy fińskich interesowały też bogate polskie doświadczenia związane z wykorzystywaniem materiałów autobio
graficznych w badaniach socjologicznych. Natomiast nie było celem tej współ
pracy rozwijanie teorii stylów życia.
2. Interesujące doświadczenia
Współpraca obu zespołów przyniosła sporo interesujących rezultatów.
W szczególności, dzięki niej zwrócono uwagę na pewne zjawiska i zagadnienia, których nieraz nie dostrzega się prowadząc badania w jednym tylko kraju.
I tak, zarówno z wcześniejszych badań fińskich, jak i badań polskich - także zresztą z potocznych obserwacji - wynikała doniosłość roli rodziny w obu społeczeństwach. Czasem wręcz pisano i mówiono o „familio-centryzmie” tak Finów, jak i Polaków. Z naszych porównań wyniknęło jednak, iż owo określenie obejmuje przynajmniej dwie, zdecydowanie różne, sytuacje. Fiński
A. Siciński: Ways and Styles o f Life in Finland and Poland: An Introduction; M. Haranne, A.
Siciński: Changes o f Life Styles in Finland and Poland; A. Siciński: Typologies o f Ways and Styles o f Life; P. Lukasiewicz, A. Siciński: Stabilization, Crisis, Normalization and Polish Styles o f Life, with a Postscript by J.P. Roos; P. Ahponen, M . Järvelä: The Changing Way o f Life as a Challenge to Workers and the Worker Community; A. Pawełczyńska, E. Tarkowska: Life Styles o f Individuals and Families in Polish Cities; M. Kortteinen: Ways o f Life in a Finnish Suburb; E. Tarkowska:
Differentiation o f Life Styles in Poland: Generation and Sex; J.P. Roos: Life Stories o f Social Changes: Four Generations in Finland; P. Gliński: Economic Aspects o f Styles o f Life in Polish Urban Families; M. Kortteinen: Polish Suburbs? Impressions o f a Foreigner; P. Lukasiewicz: A Polish Sociologist in Finland - Helsinki, Lahti, Tampere; January 1981.
3 Styl życia. Koncepcje i propozycje, red. A. Siciński, PWN, Warszawa 1976 oraz Styl życia.
Przemiany we współczesnej Polsce, PWN, Warszawa 1978.
4 Por.: A. Siciński, A. Wyka, Badania „rozumiejące" stylu życia: narzędzia, IFiS, Warszawa 1988.
5 Z pierwszego, wprowadzającego rozdziału książki Ways o f Life... (s. 1).
„familio-centryzm” oznacza swego rodzaju ucieczkę jednostki od spraw pub
licznych ku rodzinie; zapewnia izolację od społeczeństwa i jego problemów.
„Familio-centryzm” polski służy natomiast (w każdym razie służył w okresie realizacji badań) integracji społecznej: rodzina (bliższa i dalsza) - otoczona kręgiem przyjaciół, znajomych, sąsiadów - stanowi (stanowiła) ważny element wzajemnej samopomocy, ułatwia (w każdym razie wówczas ułatwiała) kontakty z szerszymi kręgami społecznymi (np. pomoc w „załatwianiu” uzyskania różnego rodzaju dóbr i usług)6.
Interesujące było spostrzeżenie, jak pewne - pozornie oczywiste - określenia co innego oznaczają, w sensie społecznym, w rozmaitych krajach (przyczyniając się nawet, w pierwszym momencie, do trudności porozumienia badaczy). N a przykład „przedmieście”: polskie przedmieście to zazwyczaj zapóźniona cywili
zacyjnie strefa podmiejska, o niższym niż właściwe miasto standardzie zabudo
wy i infrastruktury (nieraz pozostałość dawnej wsi), o niższym też prestiżu społecznym7. W Finlandii określenie „przedmieście” kojarzy się natomiast z terenem zabudowanym i urządzonym raczej dla ludzi zamożniejszych:
zapewnia warunki życiowe lepsze niż miasto; oznacza przynależność do wyższej kategorii społecznej8.
Tego rodzaju pożytki z naszego studium były jednak dość dalekie od jego podstawowego celu. Bliższe tego celu były rozmaite spostrzeżenia dotyczące życia codziennego członków obu społeczeństw: ich zachowań i postaw. Wy
mieńmy przykłady takich spostrzeżeń9.
I tak, omawiane studium uświadomiło, iż jedną z podstawowych różnic pomiędzy polskimi i fińskimi stylami (posługujemy się konsekwentnie tym określeniem, choć w książce jest ono stosowane przemiennie ze „sposobem”
życia) było to, iż style polskie często stanowiły przejaw swego rodzaju walki o „normalność” w życiu codziennym, podczas gdy style fińskie - przejaw jakiejś
„normalności” .
Dalej, style życia w Polsce okazały się mniej zróżnicowane niż style fińskie - a to, między innymi, z powodu znacznie mniejszego „repertuaru” wyborów dostępnych wówczas w rozmaitych dziedzinach życia (w omówieniu wyników szczególną uwagę zwrócono na problem mieszkania: jest ono dobrem pożąda
nym w obu krajach, z tym iż w Polsce uzyskanie mieszkania jawi się jako wynik działania „losu” : nie wie się, kiedy się mieszkanie dostanie, ani gdzie ono będzie zlokalizowane; a gdy się je już otrzyma - bo przecież nie kupi - jest się z nim
6 Zarówno potoczna obserwacja, jak i pewne badania wskazują n a to, iż wraz z upadkiem
„realnego socjalizmu” polski familiocentryzm chyba traci tę specyfikę, upodobniając się w jakimś stopniu do wzorców zachodnioeuropejskich.
7 Zresztą w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych i w Polsce sytuacja zmieniała się w tym względzie.
8 Por.: rozdział 11, M. Kortteinena.
9 Z rozdziału 1 (wstępnego) książki.
związanym na długo, jeśli nie na zawsze). Zresztą badani Polacy bardzo wyraźnie sami mieli tendencję do oceniania swego życia codziennego jako
„takiego, jak życie innych”.
Badaczy uderzała znacznie większa w Finlandii niż w Polsce zgodność pomiędzy deklarowanymi wartościami a zachowaniami (np. w sferze życia publicznego, także wartości moralnych).
W Polsce, jak zauważono, rolę znacznie większą niż w Finlandii odgrywają tradycyjne, odziedziczone wzory zachowań - czy to inteligenckie (a nawet szlacheckie), czy chłopskie. W Finlandii chłopskie wzory zachowań również w pewnym stopniu przetrwały do dziś - są to jednak wzory inne niż w Polsce (m.in. wskutek odmiennego kształtowania wsi w obu krajach).
A wreszcie, zebrane materiały nieraz potwierdzały wiedzę dostępną z innych źródeł: na przykład fakt znacznie większej „towarzyskości” Polaków niż Finów.
Wymieniliśmy tu jedynie wybrane przykłady spostrzeżeń dotyczących rozmaitych istotnych podobieństw i różnic stylów życia w obu krajach. Mimo to, trzeba jednak powiedzieć wprost, że całe studium musi być, niestety, uznane za raczej negatywny przypadek porównawczych badań socjologicznych. Prob
lem w tym, że - jak wynika zresztą z powyższych przykładów - co prawda przyniosło ono najrozmaitsze, same w sobie interesujące, informacje o życiu codziennym członków obu społeczeństw, to jednak informacje te nie układają się w określone, porównywalne całości, które nazywamy właśnie stylami10.
Dowiedzieliśmy się więc tego i owego o codzienności Finów i Polaków, lecz przecież nie o podobieństwach i różnicach s t y l ó w , na które składają się codzienne zachowania, nadawane im sensy, przejawiające się w nich wartości.
Choć bowiem zarówno w Finlandii, jak i w Polsce wyróżniono określone style - jednak w oparciu o różne, nieporównywalne typologie.
Stwierdzić natomiast można, iż studium okazało się użyteczne i przez to, że wzbogaciło doświadczenia badawcze (a także życiowe) jego uczestników. I tak jedną z zastosowanych metod była obserwacja życia codziennego rodzin fińskich i rodzin polskich, z tym iż - częściowo - w Finlandii przeprowadzali ją Polacy, a w Polsce - Finowie. Tego rodzaju wymiana badaczy-obserwatorów dała interesujące rezultaty - właśnie o porównawczym charakterze11.
10 „Styl życia [...] jest określeniem, które odnosić można zarówno do zbiorowości społecznych, jak i jednostek. Oznacza ono zespół codziennych zachowań specyficznych dla danej zbiorowości lub jednostki; a inaczej mówiąc: charakterystyczny ‘sposób bycia’ odróżniający daną zbiorowość lub jednostkę od innych” (A. Siciński, Założenia ogólne, w: Style życia w miastach polskich (u progu kryzysu), red. A. Siciński, 1988, Ossolineum, Wrocław, s. 11).
11 N a koniec, czuję się zobowiązany do zaświadczenia, iż zaangażowanie w badawczą współpracę polsko-fińską przyniosło i taki - nie przewidywany i pozanaukowy - pożytek, że po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego otrzymywaliśmy od naszych fińskich partnerów (z którymi zaprzyjaźniliśmy się w wyniku kontaktów badawczych) paczki z artykułami żywnoś
ciowymi i środkami czystości. A było to wówczas bardzo znaczące wsparcie - zarówno materialne, jak i przede wszystkim psychiczne.
3. Niepowodzenia
Wymieniliśmy już podstawową słabość opisywanego badania: odmienność typologii fińskich i polskich stylów (sposobów) życia.
Jedną z przyczyn zastosowania dwóch różnych typologii była odmienność
„statusu” stylu życia w Finlandii i w Polsce. W pewnym stopniu można tu zastosować rozróżnienie, które zaproponowaliśmy kiedyś porównując style niemieckie i polskie: dla Niemców styl życia jest z reguły z a d a n i e m , które należy realizować; analogicznie jest z Finami. Natomiast Polakom bardzo często jawi się on przede wszystkim jako pewne p y t a n i e : pytanie o to, jak należy się zachowywać w określonych sytuacjach, jakich przestrzegać norm i wzorów postępowania, co jest „właściwe”, a co niewłaściwe - ze względu na miejsce zajmowane w społeczeństwie i pełnioną rolę12.
Odmienność typologii wynikała jednak głównie z różnic podejść teoretycz
nych reprezentowanych przez fińskich i polskich badaczy, a także różnic w technikach badawczych. Wcześniej, polskie style życia charakteryzowano przyjmując typologię wiążącą je z określonymi (współczesnymi i historycznymi) zróżnicowaniami struktury społecznej13. Przede wszystkim jednak dorobkiem polskich studiów była koncepcja „człowieka wybierającego” (homo eligens), która traktuje style jako przejawy dokonywania przez ludzi wyborów w życiu codziennym.
Jak pisaliśmy w tomie zawierającym prezentację wyników badań polskich,
„we współczesnych badaniach socjologicznych (a także w znacznym stopniu w badaniach z zakresu psychologii społecznej) dominuje analiza - zarówno indywiduów ludzkich, jak i zbiorowości - z punktu widzenia ich uwarunkowań [...] W ramach tej uprzedmiotowującej człowieka koncepcji mieści się zresztą wiele różnych podejść: od traktowania jednostki ludzkiej jako biernego o b i e k t u owych oddziaływań, przez widzenie w niej [...] skomplikowanego m e c h a n i z m u , do uznawania za s a m o o r g a n i z u j ą c y się s y s t e m . Nawet jednak i w tym ostatnim przypadku... nie zawsze pamięta się o specyficzności systemu
‘człowiek’ i nadsystemów składających się z jednostek ludzkich. Specyficzność ta polega między innymi na możliwości ś w i a d o m e g o wybierania, a także zmiany c e l ó w (nawet dokonywania wyborów, które prowadzą do zakłócenia funkcjonowania lub destrukcji danego systemu)”14. A nieco dalej: „Do naszych
12 A. Siciński, Lebensstil: Aufgabe oder Frage? w: Deutsche und Polen. 100 Schlüsselbergriffe, E.
Kobylińska, A. Lawaty, R . Stephan (red.), Piper, München-Zürich 1992.
13 Wyróżniano style: pseudoelitamy, wiejski, neoburżuazyjny, tradycyjny i nowoczesny robotniczy, podporządkowany środkom masowego komunikowania (por. rozdział 2: M. Haranne, A. Siciński, Changes o f life styles in Finland and Poland).
14 A. Siciński, Typologia homo eligens, w: Style życia w miastach polskich, wyd. cyt., s. 52-53;
por. także: A. Siciński, Style o f Life as Result o f Human Choice, w: Philosophy o f Social Choice, P. Płoszajski (ed.), IFiS Publishers, Warszawa 1990.
celów wystarczy [...] uwzględnić koncepcję homo eligens w jej metodologicznej wersji. Sprowadza się ona do twierdzenia, iż zrozumienie zjawisk społecznych i psychologicznych jest niemożliwe bez spojrzenia na nie z punktu widzenia wyborów dokonywanych przez ludzi. Wyborów w takich lub innych sytuacjach codziennych i sytuacjach wyjątkowych, szczególnych; wyborów bardziej lub mniej świadomych, tak lub inaczej uwarunkowanych, dokonywanych z takiego
lub innego repertuaru możliwości”15.
W oparciu o zebrane materiały wyróżniono w polskich badaniach sześć typów stylu życia: 1) w sytuacji ograniczonych możliwości dokonywania wyboru; 2) polegającego na unikaniu wyborów życiowych; 3) będącego po
szukiwaniem drogi życiowej; 4) nastawionego na działanie jako cel sam w sobie;
5) nastawionego na zachowawczy skutek działań; 6) nastawionego na działania prowadzące do zmiany16.
Z kolei, w Finlandii jedną z podstaw rozróżnienia był podział na miejskie i wiejskie sposoby życia (z rozmaitymi odmianami w ich ramach)17. Drugi wariant analizy nawiązywał do pokoleniowych zróżnicowań sposobów życia18, z tym, iż owe różnice pokoleniowe były rozważane w ścisłym powiązaniu ze zróżnicowaniami k l a s o w y m i . Jak pisał J.P. Roos: „Jest jasne, iż klasa jest na miejscu pierwszym, tzn. kierowanie swym własnym życiem jest w znacznym stopniu zdeterminowane klasowo”19.
Już samo wyliczenie przyjmowanych zasad typologizacji wskazuje, iż możliwości porównywania uzyskanych wyników były bardzo ograniczone.
4. Dlaczego nie osiągnięto porównywalności?
Kilka przyczyn złożyło się na tę ograniczoną porównywalność. Jedna z nich jest jednak niewątpliwie przyczyną najważniejszą. M am na myśli brak wspólnej teoretycznej koncepcji - brak uwidoczniający się nawet w stosowanej ter
minologii: gdy polscy badacze - ze względów, o których już wspominaliśmy - konsekwentnie posługiwali się określeniem „styl życia” (style o f life), to fińscy cały czas preferowali pojęcie „sposobu życia” ('way o f life).
Zauważmy, iż w badaniach życia codziennego ludzi rozróżniać warto dwa podejścia: behawioralne i „rozumiejące”. Z pierwszym - reprezentowanym, między innymi, choć w żadnej mierze nie wyłącznie, przez badania o orientacji
15 Wyd. cyt., s. 55.
16 Patrz: (rozdział 3) A. Siciński, Typologies o f Ways and Styles o f Life.
17 Por.: cyt. rozdział 2.
18 Por. rozdział: J.P. Roos, Life stories o f social changes: four generations in Finland, w którym autor wyróżnił: 1) pokolenie wojny i kryzysu; 2) pokolenie odbudowy i wzrostu; 3) pokolenie wielkiej transformacji; 4) pokolenie podmiejskie (pamiętajmy o charakterze lińskich przedmieści!).
15 Rozdział 9: J.P. Roos, Life stories o f social change..., s. 157.
„marksistowskiej”20 - wiąże się zazwyczaj określenie „sposób życia”, z drugim - przyjmowanym przez polski zespół badawczy - „styl życia”21. Badacze f i ń s c y przejawiali zainteresowanie „marksistowskim” - a ściślej mówiąc:
rozwijanym w ZSRR - podejściem do „sposobu życia” (stąd ich nacisk na klasowe uwarunkowania), choć w istocie rozwinęli swoje studia w sposób samodzielny i oryginalny.
Nic dziwnego, iż w sytuacji, gdy żaden z zespołów badawczych nie zdecydował się rezygnować ze swych założeń, systematyczna porównawcza interpretacja zebranych materiałów okazała się prawie niemożliwa22. Próbowa
no zresztą tę słabość programu badawczego zmniejszyć, uzupełniając pod
stawowe materiały przez wspomniane już systematyczne obserwacje życia codziennego ludzi23 - co miało przyczynić się do pogłębienia „rozumiejącej”
analizy porównawczej.
Zastosowane „miękkie” metody badawcze również nie były identyczne w obu krajach. W Polsce przeprowadzono „obserwację uczestniczącą” życia codziennego wybranych rodzin i pogłębione wywiady dotyczące, najogólniej mówiąc, „historii życia” badanych osób (a także warunków i trybu życia w momencie badań). Zaproponowano ponadto koncepcję „zbiorowego bada
cza” - polegającą, między innymi, na wspólnej analizie i interpretacji materia
łów zebranych przez poszczególnych realizatorów badań. Fińscy badacze zbierali przede wszystkim pisane autobiografie, które miały prezentować
„historie życia” .
Brak wspólnych założeń teoretycznych i zróżnicowanie metod badania nie stanowiły przecież jedynych przyczyn tego, że studium porównawcze przyniosło niezadowalające rezultaty. Niemal równie ważny był fakt, iż działalność badawczą o b u zespołów zakłóciły wydarzenia polityczne lat 1980-81 - i na
stępnych - które miały miejsce w Polsce.
Wstępnie zakładano trzy etapy prac związanych z porównaniami fiń- sko-polskimi. Pierwszy, to omówienie ogólnych założeń studium (jak zaznaczy
liśmy, na etapie tym nie udało się, niestety, uzgodnić wspólnych podstaw teoretycznych). Jako drugi etap przewidywano współpracę w momencie analizy materiałów zebranych w każdym z krajów (m. in. zaangażowanie w nią badaczy
20 Określenie to ująłem w nawias, ponieważ jednym z głównych argumentów „marksistów” na rzecz posługiwania się terminem „sposób życia” był fakt, iż Karol Marks w Ideologii niemieckiej użył określenia Lebensweise.
21 Por. rozdział 3: A. Siciński, Typologies o f ways and styles o f life; także rozprawę O typologiach stylów życia, „K ultura i Społeczeństwo” , 1983, nr 4.
22 W rozdziale wstępnym J.P. Roosa i A. Sidńskiego zwrócono uwagę na to, iż odmienność podejść wynikała w szczególności z „odmiennego usytuowania nauk społecznych w każdym z krajów, w ich odmiennych tradycjach i orientacjach” (s. 2). Stwierdzenia te wymagałyby jednak głębszej analizy i uzasadnień.
23 Część poczynionych spostrzeżeń przedstawiona została w dwóch końcowych rozdziałach książki: M. Kortteinen, Polish Suburbs?... i P. Lukasiewicz, A Polish Sociologist in Finland....
z kraju partnerskiego). Trzecim etapem miało być przygotowywanie wspólnej publikacji, podsumowującej pracę badawczą obu zespołów.
Masowe strajki, a następnie powstanie NSZZ „Solidarność” osłabiły zainteresowanie polskich badaczy pracą nad analizą zebranych materiałów (które — w tamtym okresie — wydawały się dotyczyć raczej historii niż współczesności polskiego społeczeństwa) i ograniczyły ilość czasu i wysiłku poświęcanego kontynuacji pracy. Większość polskich uczestników studium była zresztą czynnie zaangażowana w społeczny protest lat 1980-81 - w jakimś stopniu można by tę działalność nazwać „badaniami aktywizującymi” (action research)24; część brała udział w działaniach opozycyjnych również po wprowa
dzeniu stanu wojennego.
Także zresztą badacze fińscy, począwszy od połowy roku 1980, bardziej interesowali się najnowszymi wydarzeniami w Polsce niż opisem życia codzien
nego w naszym kraju w okresie wcześniejszym. Wprowadzenie w Polsce „stanu wojennego” ostatecznie uniemożliwiło realizację zamierzeń związanych z dru
gim etapem współpracy (ze względu na bardzo utrudnione, a w pierwszych tygodniach niemożliwe, kontakty).
Ze znacznym opóźnieniem (spowodowanym trudnościami wynikającymi ze stanu wojennego i z jego konsekwencji) - bo dopiero w latach 1985-86, przystąpiono w związku z tym do realizacji zadań etapu trzeciego, to znaczy do przygotowywania wspólnej publikacji. Pracę tę zakłócała świadomość, iż pomiędzy latami 1978-80, kiedy to przeprowadzano badania terenowe, a ro
kiem 1985 zaszło w Polsce tyle zmian, iż zebrane materiały wymagałyby i uaktualnienia i pewnych nowych interpretacji25. Uzupełniające badania nie były jednak możliwe, nowe interpretacje mogły w związku z tym opierać się jedynie na codziennej obserwacji i na intuicjach polskich badaczy. Książka opublikowana w 1987 roku jest zatem relacją z badań, których programu nie udało się w pełni zrealizować.
24 W arto może wspomnieć, iż jednym z niezrealizowanych (przede wszystkim z powodu wydarzeń politycznych) założeń polskich studiów nad stylami życia było włączenie w ich zakres
„badań aktywizujących” (por.: P. Gliński, Badania aktywizujące w studiach stylu życia, w: Problemy teoretyczne i metodologiczne badań stylu życia, red. A. Siciński, IFiS, Warszawa 1980).
25 W związku z wydarzeniami początku lat osiemdziesiątych socjologowie polscy prze
prowadzili krytyczną ocenę swego dorobku z okresu wcześniejszego. Tej ocenie poświecony był w znacznym stopniu VI Ogólnopolski Zjazd Socjologiczny, który odbył się w Łodzi we wrześniu
1981 roku.
W odniesieniu do badań stylu żyda elementy takiej oceny pojawiły się w co najmniej dwóch wystąpieniach: A. Siciński, Dwie socjologie: czasu stabilizacji i czasu kryzysu, E. Tarkowska, Kilka uwag o stylach życia we współczesnej Polsce (w: Styl życia, obyczaje, ethos w Polsce lat siedemdziesiątych - z perspektywy roku 1981, red. A. Siciński, IFiS, Warszawa 1983).
5. Ogólne wnioski
Socjologowie niejednokrotnie podkreślają znaczenie teorii dla badań em
pirycznych, choć bardzo często podejmują rozmaite studia nie zastanawiając się nad ich teoretycznymi założeniami. Studium fińsko-polskie wyraźnie wykazało negatywne konsekwencje niedostatków teoretycznych podstaw badań porów
nawczych. Fakt, iż każda ze stron uczestniczących w naszym studium przyj
mowała pewne założenia wyjściowe, natomiast nie zdołano ustalić wspólnych podstaw teoretycznych całego przedsięwzięcia, w istocie uniemożliwił zrealizo
wanie podstawowego celu: rzetelnego porównania stylów życia dwóch społe
czeństw. Porównania, które - ze względu na charakter interesujących nas
„miękkich” zjawisk - nawet przy wspólnej bazie teoretycznej nie byłoby proste.
Trudniej jest unikać innej, niż brak zadowalającej teoretycznej bazy, przyczyny słabości opisywanego studium. Mamy na myśli wydarzenia histo
ryczne, które hamują, lub wręcz uniemożliwiają, realizację założonego pro
gramu badawczego.
Mimo przedstawionych powyżej słabości studium fińsko-polskiego nie sądzimy jednak, aby należało je oceniać jako totalną katastrofę badawczą.
Dzięki współpracy zespołów pochodzących z dwóch krajów uzyskaliśmy bowiem wgląd w style życia i Finów i Polaków - choć nie w pełni potrafiliśmy scharakteryzować najważniejsze odrębności owych stylów, a tym bardziej wyjaśnić owe odrębności. Może więc ostatecznie uznać należy, iż - wbrew intencjom uczestników - nie było to w istocie „badanie porównawcze”, ale r ó w n o l e g l e r e a l i z o w a n e b a d a n i e współpracujących zespołów pocho
dzących z d w ó c h k r a j ó w . Badania takie, choć nie dają podstaw do systematycznych porównań, pogłębiają jednak rozumienie zjawisk występują
cych we własnym społeczeństwie, a także wzbogacają znajomość innych społeczeństw.
The Polish-Finnish comparisons on the lifestyle:
interesting experiences, poor results Summary
There were Polish-Finnish research on the day-to-day life of the urban inhabitants carried out in 1978-1981. Either of the national research groups represented different theoretical approaches, which showed in terminology: Finns referred to the way of life while Poles to the lifestyle, not to say about application of different criteria of typology of orientations and behaviours in a day-to-day life. Similarly, different research methods were applied. Consequently, one could refer to these comparisons as to ‘paralleled research’ and not to ‘comparative research’. In addition, the historical reasons, i.e.
imposition in Poland martial law, caused that the data were analyzed separately in each country. It became impossible, then, to take deep insight into analysed regularities in the stage o f interpretation, as it was previously assumed. In spite of these limitations, the research brought about interesting results that extended the knowledge about social life in both countries. They can inspire as well to some other, more comprehensive theoretically studies.
Польско-финское сравнение стилей жизни:
интересный опыт, ничтожные результаты Резюме
В 1978—1981 гг. в рамках сотрудничества между финскими и польскими социологами проводились исследования, посвященные повседневной жизни жителей городов в обеих странах. Различия теоретических ориентаций обеих исследовательских групп (например, относительно определения самой проблема
тики: финны применяли определение way o f life, поляки - style o f life, не говоря о разных критериях типологии ориентаций и поведений в повседневной жизни), а также разницы применяемых методов привели к тому, что можно в этом случае говорить не только об международных „сравнительных исследованиях”, сколько о международных „параллельных исследованиях”, осуществляемых сотрудничающими группами социологов.
Исторические причины (введение в конце 1981 г. военного положения) вызвали к тому же то, что результаты исследований обрабатывались отдельно в обеих странах и поэтому невозможным стало планированное углубление интерпретаций выявленных различий.
Несмотря на эти слабости и ограничения, исследования принесли интересные результаты и наблюдения, которые обогащают наше знание о социальной жизни в обеих странах и могут стать стимулом к дальнейшим, более теоретически углубленным и систематическим исследованиям.
