MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XL, 2015
ARTYKUŁY
ZUZANNA RÓŻAŃSKA-TUTA
PRZYCZYNEK DO BADAŃ NAD UBIOREM I ZDOBIENIEM CIAŁA LUDNOŚCI KULTURY CUCUTENI-TRYPOLE W ŚWIETLE PRZEDSTAWIEŃ MĘSKICH
Abstract:
The paper is an attempt to reconstruct elements of male clothing and body ornamentation in the Cucuteni- -Tripolye culture and to identify chronological and chorological diff erences in that respect. The interpretation and identifi cation have been based on eighty-three fi gurines representing men from the Cucuteni-Tripolye cul- ture. Despite a limited number of the sources, the subject, seldom discussed by Stone Age archaeologists, may bring valuable information about Stone Age communities, in terms both of material and of symbolic cultures.
Key words: Cucuteni-Tripolye culture, male clothing, body ornamentation, fi gurines
Wstęp
Odzież od zawsze odgrywała znaczną rolę w ży- ciu jednostek, jak i całych społeczeństw, a w pewnym stopniu nawet regulowała stosunki międzyludzkie (Rosen-Przeworska 1948/49, 297). Odzież posiada ogromne znaczenie jako ochrona przed czynnikami klimatycznymi. Ubiór i zdobienie ciała mogą być wy- nikiem chęci odróżnienia się od osobników należą- cych do innych grup lub też od pozostałych członków własnej społeczności – z przyczyn natury materialnej czy też duchowej. Związane to być mogło z potrzebą określenia hierarchii plemiennej, klasy wiekowej czy stanu cywilnego osoby oraz chęci zwrócenia uwagi głównie płci przeciwnej. Często wiązało się z ceremo- niami religijnymi (Boucher 2003, 21).
Mimo iż ubiór i zdobienie ciała zajmują istot- ne miejsce w kulturze materialnej i duchowej czło- wieka od najdawniejszych czasów, bardzo niewielu badaczy epoki kamienia zainteresowało się bliżej tym problemem. Według Dana Monaha w stosunku do żadnej cywilizacji prahistorycznej Europy nie dysponujemy tak bogatą dokumentacją ubioru, jak w przypadku eneolitycznej kultury Cucuteni-Trypole (Monah 1997, 227). Odtworzenie prawdopodobne- go wyglądu elementów odzieży oraz ozdób ludności
tej kultury jest częściowo możliwe na podstawie plastyki fi guralnej, a także motywów antropomor- fi cznych, malowanych na naczyniach. Statuetki wyrabiane były od początku trwania tej kultury. Ma- lowidła antropomorfi czne na ceramice pojawiają się w fazie Cucuteni A-B/Trypole BI-BII (Dumitrescu 1960, 31). Elementem utrudniającym rekonstrukcję stroju jest jednak daleko posunięta stylizacja więk- szości przedstawień.
Z okresu neolitu posiadamy w Europie mate- rialne dowody istnienia techniki tkackiej w postaci tkanin lnianych, wydobytych z bagien szwajcarskich, oraz wełnianych, odkrytych na terenie Niemiec. Zo- stały wykonane najprostszym splotem, a niekiedy były ozdabiane ręcznym przetykaniem ozdobnych nici wątku (tzw. broszowanie) lub wyszywaniem, wykańczano je także frędzlami (Kamińska, Turnau 1966, 23). W osadach kultury Cucuteni-Trypole, od najwcześniejszych etapów jej trwania, znane są także przedmioty gliniane związane z tkactwem, jak ciężarki tkackie i przęśliki (Jastrzębski 1989). Z ta- kich stanowisk jak np.: Bernašivka, Stina i Jaltuškiv, Cucuteni, Bilče Zlote, Petreny, Ghelăieşti pochodzą także fragmenty naczyń glinianych z odciskami tka- nin o różnych splotach (Chmielewski 2009, 272- 276;
Videiko 2008, 139).
Niewielu badaczy podejmowało próby rekon- strukcji ubioru ludności młodszej epoki kamienia na terenie Europy. Wyjątek stanowi wielokrotnie opisy- wany (m.in.: Fleckinger 2003) tzw. Ötzi, którego ciało, wraz z odzieżą i ekwipunkiem, odkryte zostało w Al- pach w 1991 r. Jest to jak do tej pory jedyne znalezisko pozwalające odtworzyć bardzo dokładnie odzienie człowieka neolitycznego. Powstała też pewna liczba publikacji dotyczących ozdób i ich rozmieszczenia na ciele bądź ubiorze (m.in.: Kotova, Tubolcev 1995). Po- nad pół wieku temu tematyce stroju w pradziejach po- święciła artykuł Janina Rosen-Przeworska (1948/49).
Odwołuje się w nim do przedstawień antropomorfi cz- nych od neolitu po wczesną epokę żelaza.
Zagadnieniu ubioru i zdobienia ciała ludności kultury Cucuteni-Trypole poświęcone są jedynie dwa krótkie artykuły w języku rumuńskim. Pierwszy z nich, autorstwa Eugenia Popuşoi (1971), dotyczy dwóch fragmentów żeńskich fi gurek, na których za pomocą rycia zaznaczone zostały spódnice oraz buty. W dru- giej z publikacji Ştefan Cucoş porusza zagadnienie obuwia w kulturze Cucuteni-Trypole. Pracą szczegó- łowo podejmującą omawiany problem jest „Antro- pomorfnaâ plastika Tripol`â“ autorstwa Anny P. Po- goževej (1983). Badaczka poświęca tematowi fryzur, ubioru oraz ozdób ludności kultury Cucuteni-Trypole kilkustronicowy podrozdział wzbogacony zestawienia- mi tabelarycznymi. Wszystkie uwzględnione przez nią zabytki pochodzą jedynie z terenów dawnego Związku Radzieckiego, z pominięciem znalezisk rumuńskich.
Również Monah przeznacza krótki rozdział omawia- nej problematyce w swej rozprawie doktorskiej (1997).
Materiał źródłowy
Celem niniejszego artykułu jest próba rekon- strukcji elementów ubioru i zdobienia ciała mężczyzn kultury Cucuteni-Trypole, a także ustalenia czy moż- liwe jest wychwycenie ich różnic chronologicznych i chorologicznych.
Przedstawień męskich w plastyce antropomor- fi cznej ludności tej kultury jest zdecydowanie mniej niż wizerunków kobiecych, androgenicznych i bez zaznaczonychcech płciowych, co zresztą jest charak- terystyczne dla całego neolitu. Za komentarz mogą posłużyć tu słowa Heleny Cehak (1934, 166), iż na sta- nowisku w Košylovcach na 100 fi gurek żeńskich przy- padało około 10 męskich. Te drugie są również ujęte bardziej schematycznie i rzadko posiadają ornament na powierzchni. Podstawą źródłową niniejszego artykułu są 83 wizerunki mężczyzn lub najprawdopodobniej mężczyzn (określenie na podstawie analogii, gdyż bra- kuje dolnych partii ciała), które, zdaniem autorki, po- siadają zaznaczone elementy ubioru i zdobienia ciała
1.
1 Numeracja fi gurek od 1 do 83, umieszczonych w tabeli I, odpo- wiada ich numerom na rycinach.
Pochodzą one z dużego obszaru zajmowanego przez ludność omawianej kultury i datowane są na fazy Cu- cuteni A/Trypole BI – Cucuteni B/Trypole BII, CI, CI-CII
2. Jest to większość tego typu publikowanych zabytków. Zdaniem autorki zbiór ten dobrze obrazuje sposób ukazywania postaci męskich z zaznaczonymi elementami ubioru i zdobienia ciała. Asortyment odzieży wyobrażonej na statuetkach męskich (ma- lowideł takich brakuje całkowicie) jest bardzo ubogi i ukazany schematycznie (Monah 1997, 228). Ubiór stanowią przepaski diagonalne, biegnące przez prawe lub lewe ramię, sporadycznie dwie krzyżujące się na piersi (tabela II) oraz pasy umieszczone na biodrach lub w talii, niekiedy zapewne z zamocowaną kieszon- ką na genitalia (tabela III). Wymienione fragmenty odzienia mogły mieć znaczenie symboliczne, co nie oznacza jednak, że pozbawione były całkowicie cech utylitarnych. Zarówno pasy, jak i przepaski znane są też z odkryć archeologicznych oraz z danych etnogra- fi cznych, jako elementy typowo funkcjonalne. Biorąc pod uwagę klimat oraz przyczyny kulturowe, „co- dzienny” ubiór męski powinien był składać się z ja- kiegoś rodzaju okrycia genitaliów (posiadają je nawet najbardziej „prymitywne” plemiona) oraz bluzy. Tego typu odzież znana jest z odkryć archeologicznych oraz z wizerunków ludności sąsiednich kultur.
Poniżej omówione zostaną poszczególne elementy ubioru i rodzaje zdobienia ciała wyob- rażone na męskich fi gurkach ludności kultury Cucuteni-Trypole.
Przepaski diagonalne
Najczęstszym elementem męskiego ubioru tuło- wia, przedstawianym w plastyce antropomorfi cznej ludności kultury Cucuteni-Trypole, są poprzeczne przepaski, biegnące najczęściej przez prawe ramię.
Inne typy odzienia tej partii ciała stanowią rzadkość i opisane zostaną poniżej. Diagonalne przepaski uka- zywane były w różnej formie. Na fi gurkach zaznaczo- ne są przy pomocy rycia, przy użyciu barwnika oraz nalepianych wałeczków. W rzeczywistości wykonane były najprawdopodobniej z kawałka skóry lub tkani- ny wiązanego lub spinanego zapięciem. Najczęściej spotykanym typem omawianego elementu stroju jest cienki pas, w plastyce zaznaczony za pomocą rytej linii. Widoczny jest na statuetkach z fazy późnej oraz środkowej, głównie pochodzących ze stanowisk moł- dawskich, rzadziej z ukraińskich. Przepaski, ukazane częściowo lub w całości w formie rytych punktów
2 Datowanie faz chronologicznych kultury Cucuteni- Trypole na podstawie „Enciklopedìâ Tripìl’skoï Civìlìzacìï” (2004, 94): Trypo- le A: 5400- 4700/4600 p.n.e; Trypole BI: 4600- 4400 p.n.e.; Trypole BI- BII: 4400- 4100 p.n.e.; Trypole BII: 4100- 3700 p.n.e.; Trypole CI: 3700- 3200 p.n.e.; Trypole CII: 3200- 2750 p.n.e. Skorelowa- nie faz kultury Cucuteni i trypolskiej na podstawie „Enciklopedìâ Tripìl’skoï Civìlìzacìï” (2004, 91).
(paciorki), widnieją przede wszystkim na wczesnych fi gurkach z terenu Rumunii, ale spotykane są rów- nież w okresach późniejszych na obszarze Mołdawii i sporadycznie Ukrainy. Szerokie pasy diagonalne, za- znaczone w formie dwóch równolegle rytych linii lub malowanego pasa, występują we wszystkich fazach chronologicznych, przede wszystkim na fi gurkach z obszaru Mołdawii, niekiedy również w Rumunii i na Ukrainie. Przepaski, zdobione kreskami w róż- nych układach (mogącymi imitować realne zdobienie w postaci malowania, wyszywania, czy splatania), ukazane są na zabytkach z fazy Cucuteni A/Trypo- le BI pochodzących z międzyrzecza Seretu i Prutu.
Na jednej z fi gurek mołdawskich, z fazy środkowej, przepaskę zdobią frędzle. Największe bogactwo oma- wianych elementów ubioru, zarówno pod względem ilościowym, jak i zróżnicowania ikonografi cznego, widoczne jest na fi gurkach odkrytych w międzyrze- czu Seretu i Prutu oraz w dorzeczu Seretu (Rumu- nia). Na drugim miejscu plasuje się międzyrzecze Prutu i Dniestru (Mołdawia), na trzecim zaś mię- dzyrzecze Bohu i Dniestru oraz tereny nad górnym Dniestrem (Ukraina). Największa liczba wyobrażeń tej części męskiej garderoby datowana jest kolejno:
na okres Cucuteni A/Trypole BI (stanowiska rumuń- skie), na fazę Cucuteni A-B/Trypole BI-BII, etap póź- ny – Cucuteni B/Trypole BII, CI, CI-CII. Większości poprzecznych przepasek towarzyszą inne elementy garderoby, najczęściej w postaci pasów biodrowych.
Przepaski (tyczy się to również pasów biodro- wych) wyobrażone są przede wszystkim na fi gurkach datowanych na fazę Cucuteni A/Trypole BI, odkry- tych na stanowiskach położonych w międzyrzeczu Seretu i Prutu oraz w dorzeczu Seretu (Rumunia) (tabl.: V:22-26; VI:27-33; VII:34-39; VIII:40-45;
IX:46-51; X:52-56; XI:57-63). Wynika to w dużej mierze z faktu, iż najprawdopodobniej z przyczyn natury religijnej (rytualnej?), w okresie tym przedsta- wienia męskie są liczniejsze w stosunku do etapów późniejszych (Monah 1997, 222). Posążki te pocho- dzą ze stanowisk jednoczasowych (w rozumieniu fazy chronologicznej), położonych stosunkowo bli- sko siebie. Średnia odległość między nimi wynosi ok.
40 km, największa zaś ok. 100 km w linii prostej. Są to Avrămeni, Bălteni, Bârlăleşti, Bereşti, Dumeşti, Ghelăieşti, Hăbăşeşti, Mărgineni, Obra-Voineşti, Petricani, Răuceşti, Scânteia, Tarpeşti i Tigăneşti.
Przepaski diagonalne zaznaczone na wczesnych sta- tuetkach z terenu Rumunii charakteryzują się dużą różnorodnością, niezauważalną w okresie później- szym. Bywają szerokie i wąskie, biegnące przez prawe lub lewe ramię. Posiadają ornament w postaci rytych w różnych układach kresek (tabl.: V:23; VI:28-30, 32, 33; VIII:42; X:54; XI:62) oraz kropek (tabl.
V:24). Niekiedy w całości wykonane są przy pomo- cy jednego (tabl.: VII:34; VIII:45; XI:59), dwóch (tabl.: VII:35; XI:63) lub nawet trzech rzędów (tabl.
VII:38) wyciskanych punktów, najprawdopodobniej imitujących paciorki. Pod względem ikonografi cznym największe bogactwo ukośnych pasów pochodzi ze stanowisk Dumeşti i Scânteia. Nie można zasadniczo stwierdzić, aby jakaś forma elementu stroju męskiego była typowa tylko dla jednego ze stanowisk. Jedynie w Dumeşti odkryte zostały statuetki z przepaskami diagonalnymi, zdobionymi kreskami układającymi się w rodzaj zygzaka (tabl. VI:28, 30, 33). Możliwe, iż jest on odwzorowaniem realnych splotów rzemieni lub tkaniny, bądź ornamentu malowanego. Jednak- że pasy biodrowe wykonane w ten sposób znane są również ze znalezisk z miejscowości Scânteia (tabl.:
X:53, 55; XI:57). Wszystkie przepaski na posążkach męskich z Ghelăieşti (tabl. VII:34, 35) ukazane zostały przy pomocy rytych kropek (paciorki). Ele- menty tego typu wyobrażone są także na zabytkach z Răuceşti (tabl. VIII: 45) i Tigăneşti (tabl. XI:59).
Nie wydaje się więc, żeby miała tu miejsce pod wzglę- dem ubioru męskiego, regionalizacja na poszczegól- nych wczesnych stanowiskach omawianego obszaru.
Przedstawiona sytuacja wynika zapewne ze stanu zachowania artefaktów oraz stanu badań w omawia- nym regionie.
W fazie Cucuteni A-B/Trypole BI-BII fi gurki ukazujące mężczyzn z przepaskami diagonalnymi pojawiają się na stanowiskach położonych w między- rzeczu środkowego Prutu i Dniestru (dzisiejsza Moł- dawia) oraz w międzyrzeczu Bohu i Dniestru i nad górnym Dniestrem (Ukraina). Głównie są to statu- etki pochodzące z miejscowości Iablona (tabl.: I:1, 2, 4, 5; II:6-9) nad Răutem, położonej dość blisko omawianych wyżej stanowisk z wczesnymi artefakta- mi. Na niektórych z nich, jak na przykład Ghelăieşti, osadnictwo trwało nadal, jednak brakuje tam po- sążków analogicznych do wcześniejszych. Przepaski znane z Iablony są dość różnorodne. Niektóre z nich posiadają frędzle (przedstawione w formie rytych kre- sek – tabl. II:6) lub paciorki przy krawędziach (tabl.
I:2). Bywają wąskie lub szerokie, biegnące przez pra-
we lub lewe ramię (w jednym przypadku przez oba
– tabl. I:4). W dwóch przypadkach pod prawą pachą
widoczne jest wiązanie zaznaczone w formie dwóch
zwisających końcówek (tabl.: I:2; II:7). Jednakże
w omawianym okresie chronologicznym fi gurki mę-
skie z zaznaczonymi elementami odzienia występo-
wały również w Rakovcu (tabl. III:11-13) nad Dnie-
strem i w Polivanov Jar II (Mołdawia) (tabl. III:10)
oraz na stanowiskach ukraińskich zajmowanych
przez ludność omawianej kultury. Są to: Šipenci nad
Dolnym Dniestrem (tabl. XIII:73), Krutoborodinci
na Podolu południowo-wschodnim (tabl. XIII:71)
i Medveža, położona w międzyrzeczu Prutu i Dnie-
stru (tabl. XIII:72). Z wyjątkiem znaleziska z Šipenci
(tabl. XIII:73), statuetki odkryte na terenie Ukrainy
ukazane mają jedynie przepaski biegnące przez pra-
we ramię wyobrażone w postaci pojedynczej cienkiej
linii. Natomiast przepaski widniejące na glinianych postaciach męskich ze stanowisk mołdawskich mają zróżnicowaną formę.
Z fazy Cucuteni B/Trypole BII, CI, CI-CII znane są męskie przedstawienia z ukazanymi prze- paskami oraz pasami biodrowymi, pochodzące ze stanowisk położonych nad Seretem (Mărgineni), po Maidanieckie nad Bohem. Jednakże ich liczba ewidentnie maleje (Monah 1997, 223). Pogłębia się schematyzm przedstawień elementów garderoby, któ- ry pojawił się już w okresie poprzednim. Wszystkie statuetki ze stanowisk mołdawskich (tabl. III:14;
IV:15-19) i większości ukraińskich (tabl. XIV:74, 76) posiadają przepaski biegnące przez prawe ramię, zaznaczone w formie pojedynczej lub podwójnej linii bez zdobień. W przypadku dwóch fi gurek ru- muńskich i jednej mołdawskiej diagonalne pasy uka- zane zostały za pomocą rytych kropek (tabl. V:21;
XIII:70). W jednym przypadku element ten opasuje postać przez lewe ramię. Taki rodzaj przepasek typo- wy jest dla znalezisk z obszarów dzisiejszej Rumunii.
Z niesprecyzowanego bliżej miejsca w Mołdawii po- chodzi fi gurka z kolistym zapięciem pasa diagonalne- go (lub sakiewką?), umieszczonym pod lewą pachą (tabl. III:14). Identyczny element widnieje na późnej fi gurce z Fălticeni (Rumunia) (tabl. XII:67).
Pasy biodrowe
Jedynym elementem odzieży, zaznaczonym na dolnych partiach fi gurek męskich, są różnego rodzaju pasy.
Najczęściej przedstawiany jest pas szeroki, zdo- biony kreskami rytymi w różnych układach. Elemen- ty takie wyobrażone są jedynie na posążkach z obsza- ru Rumunii, datowanych na fazę Cucuteni A/Trypole BI. Kolejnym, pod względem częstotliwości pojawia- nia się na statuetkach jest wąski pasek. Znane są one z fi gurek ukraińskich, mołdawskich i rumuńskich, a okres ich występowania obejmuje fazę środkową oraz późną istnienia omawianej kultury. Szeroki pas w formie dwóch równoległych linii rytych lub nama- lowanego pasma pojawia się na wczesnych fi gurkach rumuńskich oraz odkrytych w Mołdawii i na Ukra- inie, datowanych na etapy późniejsze. Pasy zdobio- ne paciorkami, zaznaczonymi jako ryte punkty lub w całości z nich wykonane, widnieją na statuetkach rumuńskich z fazy Cucuteni A/Trypole BI oraz moł- dawskich i rumuńskich datowanych na etap kolejny.
Chronologiczne i terytorialne zróżnicowanie w występowaniu pasów biodrowych na męskich fi - gurkach, kształtuje się identycznie jak w przypadku przepasek diagonalnych.
Pasy, podobnie jak i omawianej wyżej przepaski diagonalne, przedstawione są głównie na fi gurkach datowanych na fazę Cucuteni A/Trypole BI odkry- tych na stanowiskach z międzyrzecza Seretu i Prutu oraz z dorzecza Seretu (Rumunia) (tabl.: V:22-26;
VI:27-33; VII:34-39; VIII:40-45; IX:46-51; X:52-56;
XI:57-63). Pasy te charakteryzują się dużą różnorod- nością, która zanika w okresie późniejszym. Najwięk- sze bogactwo tych elementów można zaobserwować na znaleziskach ze stanowisk Dumeşti (tabl. VI:27- 33) i Scânteia (tabl. X:53, 55; tabl. XI:57). Tamtejsze pasy biodrowe zdobione są kreskami rytymi w róż- nych układach. Możliwe, iż są one odwzorowaniem realnych splotów rzemieni lub tkaniny bądź orna- mentu malowanego. Pasy na posążkach z Ghelăieşti (tabl. VII:34, 35), Răuceşti (tabl. VIII:45), Tigăneşti (tabl. XI:59) i Obârşia (tabl. VII:38) ukazane zostały przy pomocy wyciskanych punktów (paciorki).
Na posążkach z fazy Cucuteni A-B/Trypole BI- -BII znalezionych na Ukrainie omawiane elementy odzienia wyobrażone są za pomocą jednej rytej kreski z, niekiedy zaznaczoną, kieszonką na genitalia (tabl.
XIII:71, 72). Zaś pochodzące ze stanowisk moł- dawskich są przedstawiane różnorodnie (tabl.: I:2, 3; II:9; III:10-13). Jedynym rumuńskim zabytkiem tego typu, datowanym na fazę środkową, jest fi gurka z Drăguşeni (tabl. XII:64). Posiada ona szeroki pas zobrazowany za pomocą nalepianego w talii wałecz- ka, zdobionego rytymi punktami. Identyczne elemen- ty zaznaczone mają statuetki z Rakovca (tabl. III:11, 12) oraz Iablony (tabl. I:3) w Mołdawii. Co ciekawe, wspomniane stanowiska położone są stosunkowo daleko od siebie, Iablona leży pomiędzy Drăguşeni a Rakovcem, oddalona jest od tego pierwszego o ok.
100 km w linii prostej.
W fazie Cucuteni B/Trypole BII, CI, CI-CII wyraźnie widoczna jest tendencja zniżkowa w wystę- powaniu fi gurek męskich z widocznymi elementami stroju (Monah 1997, 223). Zauważalne jest nadal, obecne już w okresie wcześniejszym, uproszczenie omawianych elementów garderoby. Pas biodrowy, za- znaczony na późnym posążku męskim pochodzącym z Rumunii, wykonany został w formie dwóch rzędów wyciskanych punktów imitujących paciorki (tabl.
XIII:70). Pozostałe pasy, widoczne na fi gurkach rumuńskich (tabl. XII:65, 67) i ukraińskich (tabl.:
XIV:74, 77; XV:79, 80), wyobrażone są za pomocą pojedynczej rytej linii. Natomiast duży kolisty ele- ment nalepiony przy pasie, na lewym biodrze, póź- nego mołdawskiego posążka, zapewne imituje sakwę (tabl. IV:20).
Rozważając zagadnienie łączenia ze sobą pew-
nych części ubioru męskiego, stwierdzić możemy, iż
dobieranie elementów nie było przypadkowe. Jeżeli
przepaska diagonalna posiada ornament, jak ma
to miejsce na przykład na zabytkach z Dumeşti, to
najczęściej identyczny motyw zdobniczy powtórzony
jest na pasie okalającym biodra (tabl. VI:28-30, 32,
33). Również przepaski „wykonane” z paciorków
ukazane są w obecności takich pasków lub ewentu-
alnie szerokich pasów zdobionych naszytymi kora-
likami (tabl.: I:2; III:11; VII:34, 35, 38; VIII:45;
XI:59, 60; XIII:70). Podobieństwa między poprzecz- nymi przepaskami, a pasami biodrowymi wyobrażo- nymi na fi gurkach męskich, odzwierciedlają się także w technice wykonania. W większości przypadków jest ona taka sama, jeśli przepaska zaznaczona jest za pomocą cienkiej linii rytej, to i pasek wykonany jest taką linią.
Nietypowe elementy ubioru
Na kilku fi gurkach męskich ludności kultury Cucuteni-Trypole przedstawione zostały inne, poza diagonalnymi przepaskami i pasami, elementy ubioru i zdobienia ciała. Wczesna (Cucuteni A/Trypole BI) statuetka ze stanowiska Scânteia na klatce piersiowej ma wyryty esowaty w kształcie element połączony z przepaską diagonalną (tabl. XI:57). Na przedsta- wieniu z Rakovca, datowanym na fazę środkową (Cucuteni A-B/Trypole BI-BII), widocznych jest 12 kuleczek nalepionych na torsie, najprawdopodobniej imitujących ozdoby naszyte na odzież (tabl. III:13).
Ulokowane są one po 6 z obydwu stron cienkiej przepaski diagonalnej. Naszyte w dwóch poziomych rzędach na górną część stroju paciorki zaznaczone są również na wczesnej statuetce z Tigăneşti (tabl.
XI:61). Na fi gurce z Tarpeşti (tabl. XI:58) postać męska ma zapewne zaznaczoną, zdobioną paciorka- mi, kieszonkę na genitalia. Na późnym (Cucuteni B/
Trypole BII, CI, CI-CII) posążku ukraińskim punkty (paciorki?) wyryte zostały dookoła genitaliów (tabl.
XV:82). Kolejną nietypową częścią odzieży męskiej jest bluza (?) namalowana na fi gurce z Mǎrgineni, pochodzącej z etapu Cucuteni B/Trypole BII, CI, CI- -CII (tabl. XIII:69). Ubiór ten przypomina sukienki kobiecych posążków lub malowideł na naczyniach odkrytych w Rumunii. Pokazany jest, tak jak one, za pomocą malowanych linii półkolistych lub (na plecach) schodzących się w trójkąt. Bluzka posiada również wyryty półokrągły dekolt, zaś przez tors biegnie poprzeczny pas, który mógł być wykonany z paciorków. Na statuetce z Bălteni (tabl. V:23) nad pasem biodrowym, ozdobionym ukośnymi kreskami, widnieje podobny element umieszczony na wysoko- ści talii. Ze względu na fragmentaryczne zachowanie zabytku niemożliwe jest stwierdzenie czy pas ten był elementem samodzielnym, czy fragmentem, np. blu- zy. Podobnie jest w przypadku nietypowej statuetki z Bereşti, również datowanej na etap wczesny (tabl.
V:25). Ze względu na stan zachowania znaczenie po- ziomej linii wyrytej dookoła talii fi gurki jest niejasne.
Niezrozumiała jest również funkcja dwóch piono- wych kresek widocznych na plecach fi gurki z Košylo- viec (tabl. XIV:76), być może stanowiły one element przepaski diagonalnej. Nietypowy, zdobiony piono- wymi kreskami, pas, najprawdopodobniej biegnący pod męskimi genitaliami, ukazany został na fi gurce z Mărgineni (Rumunia) datowanej na fazę Cucuteni A/Trypole BI (tabl. VII:37).
Znany jest jeden męski posążek, na którym widoczny jest trudny w interpretacji detal w posta- ci podwójnych linii rytych w okolicach kolan (tabl.
VIII:41). Układają się one w kształt trójkąta skiero- wanego wierzchołkiem do dołu. Paski okalające nogi w okolicy kolan to częsty detal, przedstawiany naj- częściej za pomocą barwnika, na kobiecych fi gurkach z fazy środkowej oraz późnej. Najwięcej tego typu znalezisk pochodzi z Ukrainy, ale znane są również takie posążki rumuńskie i mołdawskie. Omawiany element stroju właściwie zawsze występuje w obecno- ści butów sięgających za kostkę, kiedy jest to możliwe do stwierdzenia przy dobrym stanie zachowania fi gu- rek. W przypadku żeńskiej fi gurki ze stanowiska Lo- mačincy widać, iż ewidentnie stanowi z nimi całość.
Przypuszczać można, że owe paski miały znaczenie funkcjonalne – „podtrzymywały” obuwie. Niestety na innych fi gurkach, być może ze względu na schema- tyzm wizerunków, nie zostały zaznaczone łączenia pomiędzy butami, a paskami pod kolanami. Możliwe również, że pełniły one rolę wyłącznie ozdobną czy inną, której nie potrafi my określić.
Jedyne w swoim rodzaju elementy odzienia uka- zane zostały na dwóch późnych statuetkach ze stano- wiska Maidanieckie (tabl. XV:79, 80). Przedstawio- no je w formie dwóch pionowych linii usytuowanych od ramion wzdłuż tułowia, być może są to rozchylone poły ubrania lub naszyjnik.
Ozdoby
Poza wspomnianymi już wyżej „paciorkami”
naszywanymi na odzież (tabl. III:13; XI:58, 61) w oma wianym zbiorze można wskazać także inne elementy, które można określić jako przedstawienia ozdób. Ozdoba szyi, wyobrażona za pomocą nale- pionego wałka, widoczna jest na wizerunku męskim z naczynia odkrytego w miejscowości Scânteia (tabl.
IX:47). Zaś naszyjnik, ukazany jako półkolista ryta linia, widnieje na późnym posążku z Cucuteni (tabl.
XII:66). Postać hermafrodyty z miejscowości Kruto- borodinci posiada cztery takie linie wyryte na szyi (tabl. XIII:71). Być może okrągły wisior wyobrażony został na fi gurce z Šipenci (tabl. XIII:73). Na wspo- mnianych wyżej dwóch statuetkach ze stanowiska Maidanieckie (tabl. XV:79, 80) za pomocą piono- wych linii rytych zaznaczono ozdoby lub rozchylone poły ubrania.
Ze względu na bardzo niewielką liczbę grobów
ludności kultury Cucuteni-Trypole oraz na ich póź-
ne datowanie, odtworzenie sposobu noszenia ozdób
jest dodatkowo utrudnione. Znanych jest kilka depo-
zytów – „skarbów”, składających się między innymi
z biżuterii. Z takiego właśnie depozytu, odkrytego
w miejscowości Brad, pochodzi długi sznur owal-
nych wygładzonych paciorków wykonanych z zębów
oraz rurkowatych paciorków z kości jelenia. Podob-
ne paciorki również wchodziły w skład „skarbu”
z Hǎbǎşeşti oraz Izvoare i Carbuna. Z Horodnicy znamy natomiast owalne, przewiercone na dłuższej osi, paciorki wykonane z muszli Spondylus. Z tego sa- mego surowca zrobione zostały tarczkowate ozdoby z czterema lub dwoma otworami, które najprawdo- podobniej naszywano na odzież, zaś w miejscowości Carbuna odkryto bransolety. Ze „skarbów” z Car- buny oraz z Brad pochodzą bransolety miedziane, a także, zdobione odciskanymi kropkami, koliste tarczki miedziane z otworami. Najprawdopodobniej są to wisiory – „amulety”, takie jak ukazane niekie- dy na żeńskich posążkach omawianej kultury (Bel- diman, Sztancs 2007). Na wielu (głównie żeńskich) statuetkach widoczne są również przekłute na wylot dziurki w uszach. Najprawdopodobniej pierwotnie umieszczano w nich kolczyki. Analogiczne otworki znane są z fi gurek ludności kultur Gumelniţa i Vinča (Dumitrescu 1968, fi g. 59, 85, 87, 88, 93, 95). Zaś srebrne i miedziane kolczyki – kółeczka odkryte zo- stały w grobach, pokrewnej z Cucuteni-Trypole, kul- tury Usatowo (Patokova 1979).
Fryzury i nakrycia głowy
Głowy męskich fi gurek kultury Cucuteni-Try- pole najczęściej mają formę dyskoidalną, z nosem zaznaczonym w formie biegnącego przez środek grzebienia oraz (często) z zagłębieniami imitujący- mi oczy. Stosunkowo często głowy mają kształt wal- cowaty, z ukształtowanym schematycznie nosem.
W plastyce omawianej kultury bardzo rzadko postać ludzka jest ukazywana w sposób realistyczny, a mę- skich przedstawień tego rodzaju jest wyjątkowo mało.
Dlatego też nieznane są ewidentnie męskie wizerunki (w przeciwieństwie do żeńskich), z których można by wnioskować o sposobie uczesania. Realistyczna męska fi gurka z Cucuteni (tabl. XII:66) nie ma w ża- den sposób zaznaczonej fryzury. Wyjątek stanowi ukraiński zabytek ukazujący głowę z zaczesanymi do tyłu pasmami włosów, zaś dziurki na jej brodzie, być może wyobrażają zarost (tabl. XV:83). Realistyczna fi gurka, zachowana od pasa w górę, pochodząca z Ka- lagarivki (Cucuteni B/Trypole BII-CI) ma wymodelo- wane nakrycie głowy (tabl. XIV:75). Ma ono kształt owalny, spłaszczony z dwóch stron, utworzony przez biegnący przez środek rodzaj grzebienia z przewierco- nymi otworami. Analogiczne przedstawienie pocho- dzi z Košyloviec (tabl. XIV:78). Podobne nakrycie głowy, choć pozbawione krawędzi z otworami, uka- zane zostało na (prawdopodobnie) męskiej fi gurce odkrytej na stanowisku Molodieckie II (tabl. XV:81).
Tego typu nakrycia głowy wiążą się ewidentnie z fazą późną na północnym obszarze zajmowanym przez ludność kultury Cucuteni-Trypole. Jednakże podob- ne elementy, jak te wymodelowane na fi gurce z Molo- dieckie II, widnieją na niektórych statuetkach kultury Gumelniţa (Dumitrescu 1968, fi g. 85) zajmującej tereny na południe od omawianego kompleksu.
Obuwie
Wyobrażenia butów na zabytkach przypisywa- nych ludności kultury Cucuteni-Trypole są niezmier- nie rzadkie. Nieznane są fi gurki męskie z zaznaczo- nym obuwiem. Widnieje ono na fi gurkach żeńskich oraz prawdopodobnie żeńskich, pochodzących z ca- łego obszaru i wszystkich faz chronologicznych oma- wianej kultury. Jednak najwięcej z nich datowanych jest na okres Cucuteni B/Trypole BII, CI, CI-CII.
Także w fazie późnej odnotowano największa różno- rodność typów obuwia. Możemy wyróżnić ich trzy podstawowe rodzaje są to: długie buty, występujące w różnych wariantach, płytkie półbuty oraz sandały.
Najpopularniejszym modelem jest obuwie sięgające za kostkę. Na podstawie danych etnografi cznych, a także nielicznych znalezisk archeologicznych, ta- kich jak buty Ötzi’ego – człowieka z lodowca, czy staroegipskie sandały, stwierdzić możemy, iż buty wy- konywane były przede wszystkim ze skóry, zarówno zwierząt hodowlanych, jak i dzikich. Używane mogły być także materiały pochodzenia roślinnego typu kora czy łyko i być może także tkanina.
Podsumowanie
Reasumując, ubiór tułowia posiada 57 (69%) omawianych męskich statuetek wiązanych z ludnoś- cią kultury Cucuteni-Trypole, na 12 (14%) ukazano nagi tors, w pozostałych przypadkach górne partie fi gurek nie zachowały się. Najpopularniejszym ele- mentem wyobrażonym na górnych partiach ciała przedstawień męskich są diagonalne przepaski bieg- nące przez prawe ramię (70% zbioru), na drugim miejscu plasują się przepaski opasujące postać przez ramię lewe (30%), inne elementy stanowią rzadkość.
Ubiór dolnych partii ciała, widoczny na 58 fi gurkach, stanowią pasy biodrowe (70% omawianego zbioru), jedynie 7 fi gurek jest ich pozbawionych (8%), jedno- cześnie mając zaznaczone elementy stroju górnych partii ciała. W przypadku pozostałych 22% dolne partie statuetek nie zachowały się.
Największa liczba męskich przedstawień z za- znaczonymi elementami ubioru pochodzi ze sta- nowisk rumuńskich, ulokowanych w międzyrzeczu Seretu i Prutu oraz na lewym brzegu Seretu, czyli z najbardziej na południe wysuniętego obszaru zaj- mowanego przez ludność kultury Cucuteni-Trypole.
Na drugim miejscu plasują się znaleziska z Mołdawii (międzyrzecze Prutu i Dniestru), zaś najmniejsza ich liczba odkryta została na Ukrainie (głównie nad górnym Dniestrem). Widoczna jest tendencja, iż im dalej na północ, tym rzadziej spotykane są męskie fi gurki, a w szczególności te z widocznym odzieniem.
Na północ od Dniestru zaobserwować można również tendencje upraszczania formy przepasek dia- gonalnych i pasów ukazywanych w plastyce fi guralnej.
Największą liczbę statuetek męskich z zaznaczonymi
elementami ubioru odkryto na obszarze Rumunii i są one datowane na fazę wczesną. Przepaski oraz pasy biodrowe wyobrażone na owych fi gurkach cha- rakteryzują się dużą różnorodnością formy. Istotny jest fakt, że ze stanowisk rumuńskich datowanych na okresy środkowy i późny pochodzi znikoma część tego rodzaju artefaktów, natomiast pojawiają się one na obszarach wysuniętych dalej na północ, aż po Dniepr. W kolejnych etapach chronologicznych ele- menty ubioru męskiego stają się mniej różnorodne.
Wyjątkiem są znaleziska z bogatego w ciekawe sta- tuetki, położonego nad Răutem, stanowiska Iablona (Cucuteni A-B/Trypole BI-BII). Z czasem posążki męskie, a w szczególności te z zaznaczonymi ele- mentami odzienia, stają się coraz rzadsze. Monah, zapewne słusznie, dopatruje się w tej tendencji zmian w wierzeniach oraz obrządku religijnym (1997, 222).
Zdaniem autorki niniejszego tekstu mniejsza liczba tego typu zabytków na danym obszarze i w określo- nym czasie oraz malejąca różnorodność form ele- mentów ubioru męskiego, są tendencjami w plastyce ludności kultury Cucuteni-Trypole. Można więc za- kładać, że brak przedstawień pasów biodrowych (czy też przedstawianie tylko ich form najprostszych) na statuetkach z terenu Ukrainy nie musi być związany z ubóstwem ubioru na tych terenach, a jedynie ze sposobem ich prezentacji w plastyce.
Pas zdaje się być jednym z najstarszych i najpo- pularniejszych elementów garderoby. Mógł on pełnić funkcję użytkową (podtrzymywanie ubioru, przepas- ki zakrywającej genitalia, do przytroczenia broni lub sakwy itp.) oraz symboliczną – prestiżową. Skórzany pas szerokości ok. 5 cm i długości ok. 2 m) owinięty dwa razy wokół bioder i związany stanowił fragment ubioru Ötzi’ego (www.archeologiemuseum.it). Pasy wykonane ze skóry oraz tkaniny znane są z duńskich znalezisk grobowych z epoki brązu (Boucher 2003, 26). Zdobiony, szeroki pas posiada posążek tzw.
„boga z sierpem” przypisywany ludności kultury Tiša (Titov, Erdeli 1980, ris. 214). Nadežda S. Kotova oraz Oleg V. Tubol’cev (1999, ryc. 2- 5) zrekonstruowali odzież neolityczną na podstawie znalezisk grobo- wych z terenu Ukrainy. Zarówno ludność kultury kiowsko-czerkaskiej, jak i azowo-dnieprowskiej czy dolnodońskiej posiadała zdobione pasy. Ze źródeł etnografi cznych również wnioskować możemy o sta- rożytności oraz popularności okrycia genitaliów, jakim jest przepaska biodrowa: przepaska lędźwiowa z kawałka materiału lub skóry, przeciągnięta między
udami i przytrzymana kawałkiem sznurka opasującego biodra, należy do typów najpospolitszych. Spotkaliśmy się z nią u Negrytów i Pigmejów, ale rozpowszechniona jest niemal na całym świecie (…) (Birket-Smith 1974, 219). Pas symbolizuje potęgę, siłę, odwagę, waleczność, obronę, przygotowanie do czynu, bezpieczeństwo, cnotę, płodność, sprawiedliwość, prawdę, wiarę (…) słomiany pas – urodzaj płodność (…) pas Thora, skandynaw- skiego boga burzy, urodzaju i rodziny – podwajał jego straszliwą moc (…) (Kopaliński 1999, 301-303).
Można sądzić, iż zwyczaj ukazywania pasów w mę- skiej plastyce fi guralnej ludności kultury Cucuteni- -Trypole, wywodzi się z kultur neolitycznych Europy południowo-wschodniej, takich jak Gumelniţa, Ha- mangia, Tiša, Butmir, czy Vinča (Jastrzębski 1989, 67). Natomiast, co do przepasek diagonalnych, to tego typu elementy znane są również ze statuetek kul- tury Černavoda II oraz Butmir (Zakościelna 2008, ryc. 6:2, 3), a także z menhiru odkrytego w Bretanii (Boucher 2003, 27, ryc. 22). Przepaski diagonalne mogły służyć do zatykania za nie sztyletów. Sztylety krzemienne, ułożone na piersi, znajdowane są w gro- bach typu sofi jewskiego (Videiko 2008, 196) oraz kultur Hamangia, Warna czy lubelsko-wołyńskiej (Zakościelna 2008, 586-588). Ich metalowe odpo- wiedniki odkryte zostały przy pochówkach kurha- nowych kultury Usatovo (Patokova 1979, 49). Na wizerunkach ludności kultury Cucuteni-Trypole takie sztylety nie widnieją, nie wyklucza to jednak takiej właśnie funkcji owych elementów ubioru. Pogoževa (1983, 125) zaś dopatruje się w przepaskach diago- nalnych symbolu przynależności do stanu duchow- nego lub wyróżnika socjalnego, szukając analogii z bramińskimi przepaskami kapłańskimi.
Liczący jedynie 83 egzemplarze zbiór męskich lub zapewne męskich fi gurek powstałych w kręgu kultury Cucuteni-Trypole dostarcza niezwykle istot- nych danych do rekonstrukcji, przynajmniej części, stroju męskiego ludności tej kultury. To rzadko poru- szane zagadnienie wydaje się nieść szereg informacji związanych z funkcjonowaniem ówczesnych społecz- ności, zarówno w aspekcie kultury materialnej jak i symbolicznej.
Dział Archeologii Muzeum Warszawy Doktorantka w Instytucie Archeologii
i Etnologii PAN
LITERATURA:
Beldiman C., Sztancs D. M.
2007 Depozitele de obiecte de prestigiu apartimând culturii Cucuteni, Materiale si Cercetari Arheo logice 11, 33-74.
Berlescu N.
1964 Plastica cucuteniana din vechile colectii ale Muzeului de istorie a de Moldovei, Arheologia Moldovei II-III, 67-104.
Birket- Smith K.
1974 Ścieżki kultury, Warszawa.
Borziac I., Sorochin V.
2001 Plastica antropomorfă din aşezarea cucute- niană Iablona I, jud. Bălţi, Memoria Antiqui- tatis 22, 115-136.
Boucher F.
2003 Historia mody. Dzieje ubioru od czasów prehi- storycznych do końca XX w., Warszawa.
Cehak H.
1934 Plastyka neolitycznej kultury ceramiki malowa- nej w Polsce, Światowit 14, 166-244.
Cucoş S.
1971 Reprezentari de incaltaminte In plastica cucute- niana de la Ghelaieşti (jud. Neamt), Memoria Antiquitatis 3, 65-77.
Chmielewski T. J.
2009 Po nitce do kłębka. O przędzalnictwie i tkactwie młodszej epoki kamienia w Europie Środkowej, Warszawa.
Dumitrescu H.
1960 Antropomorfnye izobraženiâ na sosudah iz Traâna, Dacia 4, 31-52.
Dumitrescu V.
1954 Hăbăşeşti, Bucureşti.
1968 L’art neolithique en Roumanie, Bucarest.
Dumitroaia G.
1985 Plastica antropomorfa din Cezarea cucuteniană die la Rauceşti-“Munteni”, Memoria Antiquita- tis 17, 21-42.
Nowochatko L. M. (red.)
2004 Enciklopediâ Tripìl`skoï Civilizacìï, Kiev.
Fleckinger A.
2007 Ötzi, the Iceman, Bolzano.
Jastrzębski S.
1989 Kultura Cucuteni-Trypole i jej osadnictwo na Wyżynie Wołyńskiej, Toruń.
Kamińska M., Turnau A. (red.)
1966 Zarys historii włókiennictwa na ziemiach polskich do końca XVIII w., Warszawa- Wrocław- Kraków.
Kopaliński W.
1990 Słownik symboli, Warszawa.
Kotova N. S., Tubol’cev O. V.
1999 Rekonstrukciâ pogrebalnoj odeždy neolitiče- skogo naseleniâ Ukrainy, Rossijskaâ Arheolo- giâ 3, 22-34.
2009 Kultura Cucuteni. Sztuka i religia, Suceava.
Mantu C-M.
1993 Plastica antropomorfă a aşezării Cucuteni A3 de la Scânteia (jud. Iaşi), Arheologia Moldo- vei 16, 51-67.
Monah D.
1997 Plastica antropomorfă a culturii Cucuteni-Tripo- lie, Piatra-Neamt.
Movša T. G.
1973 Novì danì pro antropomorfnu realìstičnu plasti- ku Tripillâ, Arheologiâ 11, 3-21.
Patokova E. F.
1979 Usatovskoe poselenie i mogil`niki, Kiev.
Pogoževa A. P.
1983 Antropomorfnaâ plastika Tripol`â, Novosybirsk.
Popova T. A.
2003 Polivanov Jar, Sankt-Petersburg.
Popuşoi E.
1971 Aspecte de elementelor Vestimentare In plastica de la Igeşti com. Blăgeşti (jud. Vaslui), Carpica IV, 89-94.
Rosen-Przeworska J.
1948/49 Społeczna funkcja odzieży, Światowit 20, 297-310.
Titov W. S., Erdeli J.
1980 Arheologiâ Vengrii. Kamennyi Vek, Moskva.
Videiko M.
2008 Nevìdoma Ukraïna, Kiev.
Zakościelna A.
2008 Wiórowce – sztylety jako atrybuty pozycji spo-
łecznej mężczyzn kultury lubelsko-wołyńskiej,
[w:] Bednarczyk J., Czebreszuk J., Makaro-
wicz P., Szmyt M. (red.), Na pograniczu świa-
tów. Studia z pradziejów międzymorza bałtycko-
-pontyjskiego ofi arowane prof. Aleksandrowi
Kośko w 60. rocznicę urodzin, Poznań, 577-591.
ZUZANNA RÓŻAŃSKA-TUTA
A contribution to research into the clothing and body ornaments of the Cucuteni-Tripolye population on the basis of male representations
Summary
The paper is an attempt to reconstruct elements of male clothing and body ornamentation in the Cu- cuteni-Tripolye culture and to identify chronological and chorological diff erences in that respect. The interpretation and identifi cation have been based on eighty-three fi gurines representing men from the Cu- cuteni-Tripolye culture. Despite a limited number of the sources, the subject, seldom discussed by Stone Age archaeologists, may bring valuable information about Stone Age communities, in terms both of material and of symbolic cultures.
Elements of clothing and ornamentation used in the Cucuteni-Tripolye culture can partly be reconstructed on the basis of numerous fi gurines or anthropomorphic motifs painted on vessels, though reconstruction of the clothing is complicat- ed by the advanced stylisation of most images. In Cucuteni-Tripolye sculpture, male fi gurines were defi nitely outnumbered by female ones; they were also more schematic and rarely ornamented on the surface. The representations discussed here come from a vast area taken up by the Cucuteni-Trypolye population and are dated to the phases: Cucuteni A/
Tripolye B1–Cucuteni B/Tripolye BII, CI, CI–CII.
They constitute the majority of the published mate- rial of this kind and, in my view, show adequately the method of depicting men and elements of their clothing or body ornaments.
The clothing represented in the male fi gurines was schematic and of rather limited range (Monah 1997, 228). It consisted of a diagonal band running down the right or the left shoulders, occasionally of two diagonal bands intersecting at the chest (Ta- ble II), and of a belt worn around the hips or the waist, probably with a cache-sexe attached to it in some cases (Table III). Those bands and belts were rendered with various techniques, e.g. with engrav- ing, painting or plastic application, and in diverse forms, from simple ones, limited to single lines, to
more complicated ones, with ornaments or depicted as incised points (beads). The elements of clothing certainly had a symbolic meaning, which does not mean that they served no practical purpose. Such belts and bands are also known from excavations and ethnographic data which show them as typically func- tional items. Several male fi gurines produced by the Cucuteni-Tripolye culture depict other elements of clothing and body ornamentation as well, e.g. beads sewn on the clothes, neck ornaments or headgear.
The most numerous male fi gurines with elements of clothing come from Romanian sites located between the Seret and the Prut rivers and on the left bank of the Seret, i.e. in the most southward area inhabited by the Cucuteni-Tripolye population. Many fi gurines have also been uncovered in Moldova, between the Prut and the Dniester rivers, while the fewest artefacts of that type have been recorded in Ukraine, mainly on the upper Dniester. This indicates that the number of male fi gurines, especially those with depicted elements of clothing, decreased in a northward direction. More- over, it seems that the form of the diagonal bands and the belts tended to be simplifi ed north of the Dniester.
The largest number of male fi gurines with elements of clothing has been uncovered in Romania and dated to the early phase of the culture; all bands and belts depicted in those artefacts showed a variety of forms. In contrast, few such representations have been found at Romanian sites dated to the later periods, while fi gurines of that type have been documented in more northward areas, as far as the Dnieper. In the next chronological stages, depicted elements of male clothing were less varied, with the exception of the Iablona site on the Răut (Cucuteni A–B/ Tripolye BI–
BII), containing many interesting fi nds. In time, male fi gurines, particularly those with represented elements of clothing, became less and less frequent.
Translated by Anna Skucińska
L.p.lokalizacja znaleziskumiejscowienie elementów ubioru i zdobienia ciała na fi gurkach płećtechnika wykonaniafaza chronologicznabibliografi a krajstanowiskogłowaszyjatułówpas, biodra i nogi 1MIablonasz.przep.diag. p.ram. -M?M – p.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIBorziac, Sorochin 2001, fi g.3-5 2MIablona -w.przep diag. l.ram.+ wiąz. pod p.pachą+pac.sz.pas orn.kr.M?R – l.,kr.; N – w.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIBorziac, Sorochin 2001, fi g.3-1 3MIablona - - -sz.pas orn.kr.w taliiMR – l.,kr.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIBorziac, Sorochin 2001, fi g.4-2 4MIablona - -w.przep.diag. p.ram.z tyłu2skrzyżowane pasy -M?R – l.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIBorziac, Sorochin 2001, fi g.8-4 5MIablona - -sz.przep.diag. p.ram. -M?R – l.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIBorziac, Sorochin 2001, fi g.8-1 6MIablona -w.przep.diag. p.ram.+fr. -M?R – l.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIBorziac, Sorochin 2001, fi g.8-5 7MIablona -w.przep.diag. l.ram. +wiąz. pod pachąM?R – l.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIBorziac, Sorochin 2001, fi g.8-3 8MIablonaw.przep.diag. l.ram. – M?R – l.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIBorziac, Sorochin 2001, fi g.8-7 9MIablonasz.przep.diag. p.ram.sz.pasM?M – p.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIBorziac, Sorochin 2001, fi g.3-3 10MPolivanov Jar IIw.przep.diag. p.ram.w.pas+kiesz.na genitalia[?]MR – l.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIPopova 2003 , ric.105-2 11MRakovec – – 2 przep.diag. z pac.l.ram.sz.pas orn.kr.M?R – kr.; N – w.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIMonah 1997 , fi g.119 – 13 12MRakovec – – sz.przep.diag. p.ram.orn. kressz.pas orn.kr.M?R – l.,kr.; N – w.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIMonah 1997, fi g.119 – 15 Tabela I. Zestawienie fi gurek męskich ludności kultury Cucuteni-Trypole użytych w tekście. Skróty użyte w tabeli I: obszar: M – Mołdawia, R – Rumunia, U – Ukraina; głowa, szyja: otw. – otwory, n. – naszyjnik, dek.– dekolt, okr.– okrągły; tułów; pas, biodra i nogi: c. – cienka/i, gr. – gruba/y, przep. diag. – przepaska diagonalna, p. – prawa/e, l. – lewa/e, ram. – ramię, orn. – ornament, pac. – paciorki, fr. – frędzle, kres. – kreski, kr. – kropki, bl. – bluza, końc. – końcówka, kiesz. – kieszonka; płeć: M – mężczyzna, M? – prawdopodobnie mężczyzna, M/K – hermafrodyta; technika: M – malowanie, R – rycie, N – nalepianie, l. – linie, w. – wałeczki, kul. – kulki Table I. Male fi gurines produced by the Cucuteni-Tripolye population discussed in the text. Abbreviations in Table 1:region: M – Moldova, R – Romania, U – Ukraine; the head, the neck: otw. – holes, n. – necklace, dek. – neckline, okr. – round; the torso; the waist, hips and legs: c. – narrow, gr. – thick, przep. diag. – diagonal band, p. – right, l. – left, ram. – shoulder, orn. – ornament, pac. – beads, fr. – fringe, kres. – strokes, kr. – dots, bl. – shirt, końc. – ending, kiesz. – cache–sexe; gender: M – male, M? – probably male, M/K – hermaphrodite; technique: M – painting, R – engraving, N – plastic application, l – lines, w. – rolls, kul. – knobs
13MRakovec - -w.przep.diag. l.ram.+ bl.zdob. pac.[?]sz.pas w taliiMN – w.,kul.; R – l.
Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIMonah 1997, fi g.131 – 1 14M? w.przep.diag. p.ram.okr. zap./sakiewka pod l.pachąw.pasMR – l; N – kul.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIMonah 1997, fi g.141 – 1 15M? - -w.przep.diag. p.ram. w.pas+ kieszonka na genitalia [?]MR – l. Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIBerlescu 1964, Pl.XVII-1 16M?w.przep.diag.p. ram. -M?R – l.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIMonah 1997, fi g.161 – 12 17M? -w.przep.diag. p.ram. MR – l.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIMonah 1997, fi g.185 – 2 18M?sz.przep.diag. p.ram. – M?R – l.?Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIMonah 1997, fi g.185 – 5 19M? w.przep.diag. p.ram.w.pas+ kieszonka na genitalia [?]MR – l.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIMonah 1997, fi g.140 – 11 20M? - -w.pas+ kieszonka na genitalia [?]+sakwaMR – l.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIBerlescu 1964, Pl.XVII-10 21M? - -przep.diag. z pac.p. ram.[?] ze zwis. końc.po środkupas z pac.MR – kr.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIBerlescu 1964, Pl.XVII-9 22RAvrǎmeni – Dealul Muncelsz.przep.diag. l.ram.sz.pasMM – p.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.38 – 6 23RBǎlteni - -sz.pas orn.kres.sz.pas orn.kres.MR – l.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.83 – 6 24RBârlǎleşti -sz.przep.diag. p.ram.orn. krop.sz.pas orn.MR – p.,kr.; N – w.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.36 – 3 25RBereşti - - pozioma linia – fragm. ubioru [?]
sz.pas+ kieszonka na genitalia+linie na udachMM – p.; NCuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.37 – 1 26RBereşti -sz.przep.diag. p.ram.sz.pas ze zwisającą końcówką z l.str.MN – w.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.38 – 2 27RDumeşti -sz.pasMN – w.Cuc.A/ Tryp.BIKultura Cucuteni sztuka i religia 2009., ryc.221 28RDumeşti sz.przep.diag. p.ram. orn. kres.sz.pas orn.kres.MN – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIKultura Cucuteni sztuka i religia 2009., ryc.233 29RDumeşti sz.przep.diag. l.ram. orn. kres.
sz.pas orn. kres.+końc.na p.biodrzeMN – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIKultura Cucuteni sztuka i religia. 2009, ryc.230 30RDumeşti sz.przep.diag. p.ram. orn. kres.sz.pas orn.kres.MN – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIKultura Cucuteni sztuka i religia. 2009, ryc.229
31RDumeşti sz.przep.diag. p.ram.
sz.pas zdob. kres.+ zapięcie z tyłu+końc.na p.biodrze
MN – w.Cuc.A/ Tryp.BIKultura Cucuteni sztuka i religia. 2009, ryc.228 32RDumeşti sz.przep.diag.p. ram.orn. kres.sz.pas orn.kres.MN – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIKultura Cucuteni sztuka i religia. 2009, ryc.231 33RDumeşti - -sz.przep.diag. p.ram.orn. kres.
sz.pas orn. kres.+końc. na p.biodrzeMN – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIKultura Cucuteni sztuka i religia. 2009, ryc.227 34RGhelǎieştiw.przep.diag z pac.l.ram.2pasy z pac.MR – kr. Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.10 – 3 35RGhelǎieştisz.przep.diag.z pac. p.ram.M?R – kr. 2rzędyCuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.21 – 13 36RHǎbǎşeşti - - -sz.pasM?N – w.Cuc.A/ Tryp.BIDumitrescu 1954, fi g.6-2 37RMǎrgineni - - -sz.pas przecho – dzący pod genitalia- mi[?], orn.kres.MN – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.37 – 5 38RObârşia – Voineşti - -sz.przep.diag.z pac. l.ram. [?] – 3 rzędy pac.podwójny pas. z pac.MR – kr.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.36 – 7 39RPetricani - - -sz.pas orn.kres.+ kieszonka na genitalia [?]MN – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.37 – 3 40RPetricani - - -sz.pas orn.kres+ kieszonka na genitalia [?]MR – l.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.38 – 5 41RRǎuceşti – Munteni - - -sz.pas+ kieszonka na genitalia+linie w okolicach kolanMR – l.; N – w.Cuc.A/ Tryp.BIDumitroaia 1985, fi g.8-1 42RRǎuceşti – Munteni sz.przep.diag. p.ram.orn. kres. -M?R – l.Cuc.A/ Tryp.BIDumitroaia 1985, fi g.9-1 43RRǎuceşti – Munteni - - -sz.pas MN – w.Cuc.A/ Tryp.BIDumitroaia 1985, fi g.8-2 44RRǎuceşti – Munteni - - -sz.pas M?N – w.Cuc.A/ Tryp.BIDumitroaia 1985, fi g.8-5 45RRǎuceşti – Munteni - przep.diag.z pac.p.ram.z końcówką pod l.pachąw.pas z pac.M?R – kr.Cuc.A/ Tryp.BIDumitroaia 1985, fi g.9-3 46RRǎuceşti – Munteni - -sz.pas orn.kres.M?R – l.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.38 – 4
47RScânteia - sz.n.sz.pas orn.kres.MN – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.240-1 48RScânteia -sz.przep.diag. l.ram.MN – w.Cuc.A/ Tryp.BIMantu 1993, fi g.11-4 49RScânteia - -sz.pas orn.kres. złączenie z przoduMN – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIMantu 1993, fi g.10-10 50RScânteia - - -sz.pas orn.kres.M?N – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIMantu 1993, fi g.10-5 51RScânteia -sz.pasMN – w.Cuc.A/ Tryp.BIMantu 1993, fi g.10-2 52RScânteia - -sz.pasMN – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIMantu 1993, fi g.10-3 53RScânteia -sz.pas orn.kres.MN – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIMantu 1993, fi g.10-1 54RScânteia -sz.przep.diag. l.ram.orn. kres. M?N – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIMantu 1993, fi g.11-1 55RScânteia -sz.pas orn.kres.MN – w.Cuc.A/ Tryp.BIMantu 1993, fi g.10-4 56RScânteiasz.przep.diag. p.ram.M?N – w.Cuc.A/ Tryp.BIMantu 1993, fi g.11-2 57RScânteia -przep.diag. p.ram.+ element esowatysz.pas.orn. kres.MN – w.; R – l.Cuc.A/ Tryp.BIKultura Cucuteni sztuka i religia. 2009, ryc.220 58RTarpeşti - - -sz.pas orn.kres.+ kieszonka na genita- lia z pac.M?N – w.; R – l.,kr.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.43 – 4 59RTigǎneşti -przep.diag. z pac.p.ram.+ w.pasek z pac.pasek z pac.MR – kr.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.95 – 1 60RTigǎneşti przep.diag. z pac.p.ram.+ w.pasek z pac. -M?R – kr.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.95 – 2 61RTigǎneşti -sz.przep.diag. p.ram.+ 2poziome pasy z pac.na wysokości ramion -M?R – l.,kr.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.96 – 2 62RTigǎneşti -sz.przep.diag. p.ram.orn. kres.w talii sz.pas orn. kres.M?R – l.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.96 – 3 63RTigǎneşti - -2przep.diag. z pac.p.ram.2pasy z pac.M?R – kr.Cuc.A/ Tryp.BIMonah 1997, fi g.96 – 6 64RDrǎguşeni - - -sz.pas orn.kr.M?N – w.; R – kr.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIMonah 1997, fi g.131 – 6 65RCucuteniw.przep.diag. l.ram.w.pasMR – l.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIKultura Cucuteni sztuka i religia. 2009, ryc.246 66RCucutenic.linia wokół szyi – n./dek. [?] -MR – l.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIKultura Cucuteni sztuka i religia. 2009, ryc.247
67RFǎlticeni w.przep.diag. p.ram.+ zapięcie/ sakiewka[?] pod l.pachąw.pasMR – l.; NCuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIKultura Cucuteni sztuka i religia. 2009, ryc.251 68RMǎrgineniw.przep.diag. l.ram. -M?R – l.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIMonah 1997, fi g.160 – 15 69RMǎrgineni -dek. półk.bl.[?]+przep. diag. z pac.l.ram. i pod l.pacha MR – kr.; M – p.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIMonah 1997, fi g.181 – 1 70RUrecheni -przep.diag. z pac.p.ram.+ w.pasek z pac.paski z pac.M?R – kr.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIMonah 1997, fi g.187 – 10 71UKrutoboro-dinci4n.w.przep.diag. p.ram.w.pasM/K[?]R – l.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIPogoževa 1983, ris.19 – 12 72UMedvežaw.pasMR – l.Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIPogoževa 1983, ris.19 – 11 73UŠipenci wisior okr.[?]w.przep.diag. p.ram.+ zdob. pac. -M?R – l.,kr. Cuc.A – B/ Tryp. BI – BIIPogoževa 1983, ris.19 – 8 74UBilče Zlotew.przep.diag. p.ram.w.pasMR – l.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIMonah 1997, fi g.140 – 5 75UKalagarivkaczapka -M?NCuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIMovša 1973, ris.6 76UKošylovcew.przep.diag. p.ram.+na plecach 2pionowe kres. -M?M – l.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIPogoževa 1983, ris.23 – 8 77UKošylovcew.przep.diag. l.ram.w.pas+ kieszonka na genitalia [?]MR – l.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIMonah 1997, fi g.140 – 2 78UKošylovceczapka z otw. - - -M?NCuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIPogoževa 1983, ris.23 – 15 79UMaidaniec – kie2pionowe linie idące od ramion – poły ubrania, naszyjnik[?]
w.pas+ kieszonka na genitalia [?]MR – l.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIEnciklopedia Tripilskoj Civilizacyi 2004, s.55 80UMaidaniec – kie2pionowe linie idące od ramion – poły ubrania, naszyjnik[?]
w.pas+ kieszonka na genitalia [?]MR – l.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIEnciklopedia Tripilskoj Civilizacyi 2004, s.55 81UMolodieckie IIczapka - -M?NCuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIMovša 1973, ris. 5-2 82U? sz.przep.diag. l.ram.sz.pas+pac. wokół genitaliów/ kieszon- ka [?]MR – l.,kr.Cuc.B/ Tryp. BII,CI,CI – CIIEnciklopedia Tripilskoj Civilizacyi 2004, s.482 83U?
zaczesane pasma włosów+kropki imitujące zarost[?]
- -MR – kr.,l.?Videiko 2008, kolorowa wklejka
kraj stano wisko
razem
MIablona1112 1 118 MPolivanov Jar II1 1 MRakovec1 113 M?4 1 1 17 RAvrămeni 1 1 RBârlăleşti 11 RBereşti1 1 RDumeşti1 113 6 RGhelăieşti 112 RObârşia – Voineşti 11 RRăuceşti 1 12 RScânteia 1 14 RTigăneşti 1 215 RCucuteni1 1 RFălticeni 1 1 RMărgineni1 12 RUrcheni 11 UKrutoboro- -dinci1 1 UŠipenci 11 UBilče Zlote1 1 UKošylovce11 2 U?1 1 razem851622122231111111322112153 Tabela II Formy diagonalnych przepasek przedstawionych na fi gurkach męskich ludności kultury Cucuteni-Trypole Table II. Forms of diagonal bands represented in male fi gurines produced by the Cucuteni-Tripolye population
kraj stano- wisko
razem
MIablona 1 2 3 MPolivanov Jar II1 1 MRakovec 1 2 3 M? 4 1 5 RAvrămeni 1 1 RBălteni 1 1 RBârlăleşti 11 RBereşti 1 12 RDumeşti 1 33 7 RGhelăieşti 11 RHăbăşeşti 1 1 RMărgineni 11 RObârşia 11 RPetricani 1 1 RRăuceşti 31 15 RScânteia 323 1 9 RTarpeşti 11 RTigăneşti 1 113 RDrăguşeni 1 1 RCucuteni1 1 RFălticeni 1 1 RUrcheni 11 UKrutoboro-dinci1 1 UMedveža1 1 UBilče Zlote1 1 UKošyloviec1 1 UMaidaniec-kie2 2 U? 1 1 razem1310216631534111158 Tabela III. Formy pasów przedstawionych na fi gurkach męskich ludności kultury Cucuteni-Trypole Table III. Forms of belts represented in male fi gurines produced by the Cucuteni-Tripolye population
Tablica I: 1-5 Iablona (Borziac, Sorochin 2001, fi g. 3-5, 3-1, 4-2, 8-4, 8-1); 1-3, 5 – brak skali Table I: 1-5 Iablona (Borziac, Sorochin 2001, fi g. 3-5, 3-1, 4-2, 8-4, 8-1); 1-3, 5 – without scale
Tablica II: 6-9 Iablona (Borziac, Sorochin 2001, fi g. 8-5, 8-3, 8-7, 3-3) – brak skali Table II: 6-9 Iablona (Borziac, Sorochin 2001, fi g. 8-5, 8-3, 8-7, 3-3) – without scale
Tablica III: 10 Polivanov Jar II (Popova 2003, ric. 105-2); 11-13 Rakovec (Monah 1997, fi g.119-13, 119-15, 131-1);
14 Mołdawia (stanowisko nieznane) (Monah1997, fi g. 141-1); 10-12, 14 – brak skali
Table III: 10 Polivanov Jar II (Popova 2003, ric. 105-2); 11-13 Rakovec (Monah 1997, fi g.119-13, 119-15, 131-1);
14 Mołdawia (site unknown) (Monah1997, fi g. 141-1); 10-12, 14 – without scale
Tablica IV: 15-17 Mołdawia (stanowisko nieznane) (Berlescu 1964, Pl. XVII-1; Monah 1997, fi g. 161-12, 185-2);
18-20 Mołdawia (stanowisko nieznane) (Monah 1997, fi g. 185-5, 140-11; Berlescu 1964, Pl. XVII-10); 15, 17-19 – brak skali Table IV: 15-17 Mołdawia (site unknown) (Berlescu 1964, Pl. XVII-1; Monah 1997, fi g. 161-12, 185-2);
18-20 Mołdawia (site unknown) (Monah 1997, fi g. 185-5, 140-11; Berlescu 1964, Pl. XVII-10); 15, 17-19 – without scale
Tablica V: 21 Mołdawia (stanowisko nieznane) (Berlescu 1964, Pl. XVII- 9); 22 Avrǎmeni-Dealul Mencel (Monah 1997, fi g. 38-6); 23 Bǎlteni (Monah 1997, fi g. 83-6); 24 (Monah 1997, fi g. 36-3); 25-26 Bereşti (Monah 1997, fi g. 37-1, 38-2);
22-25 – brak skali
Table V: 21 Mołdawia (site unknown) (Berlescu 1964, Pl. XVII- 9); 22 Avrǎmeni-Dealul Mencel (Monah 1997, fi g. 38-6);
23 Bǎlteni (Monah 1997, fi g. 83-6); 24 (Monah 1997, fi g. 36-3); 25-26 Bereşti (Monah 1997, fi g. 37-1, 38-2);
22-25 – without scale
Tablica VI: 27-33 Dumeşti (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, ryc. 221, 233, 230, 229, 228, 231, 227); brak skali Table VI: 27-33 Dumeşti (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, ryc. 221, 233, 230, 229, 228, 231, 227); without scale
Tablica VII: 34-35 Ghelǎieşti (Monah 1997, fi g. 10-3, 21-13); 36 Hǎbǎşeşti (Dumitrescu 1954, fi g. 6-2);
37 Mǎrgineni (Monah 1997, fi g. 37-5); 38 Obârşia-Voineşti (Monah 1997, fi g. 36-7); 39 Petricani (Monah 1997, fi g. 37-3);
34, 35, 37, 39 – brak skali
Table VII: 34-35 Ghelǎieşti (Monah 1997, fi g. 10-3, 21-13); 36 Hǎbǎşeşti (Dumitrescu 1954, fi g. 6-2);
37 Mǎrgineni (Monah 1997, fi g. 37-5); 38 Obârşia-Voineşti (Monah 1997, fi g. 36-7); 39 Petricani (Monah 1997, fi g. 37-3);
34, 35, 37, 39 – without scale
Tablica VIII: 40 Petricani (Monah 1997, fi g. 38-5); 41-45 Rǎuceşti – Munteni (Dumitroaia 1985, fi g. 8-1, 9-1, 8-2, 8-5, 9-3) – brak skali
Table VIII: 40 Petricani (Monah 1997, fi g. 38-5); 41-45 Rǎuceşti – Munteni (Dumitroaia 1985, fi g. 8-1, 9-1, 8-2, 8-5, 9-3) – without scale
Tablica IX: 46 Rǎuceşti-Munteni (Monah 1997, fi g. 38-4); 47-51 Scânteia (Monah 1997, fi g. 240-1, Mantu 1993, fi g. 11-4, 10-10, 10-5, 10-2) – brak skali
Table IX: 46 Rǎuceşti-Munteni (Monah 1997, fi g. 38-4); 47-51 Scânteia (Monah 1997, fi g. 240-1, Mantu 1993, fi g. 11-4, 10-10, 10-5, 10-2) – without scale
Tablica X: 52-56 Scânteia (Mantu 1993, fi g. 10-3, 10-1, 11-1, 10-4, 11-2) – brak skali Table X: 52-56 Scânteia (Mantu 1993, fi g. 10-3, 10-1, 11-1, 10-4, 11-2) – without scale
Tablica XI: 57 Scânteia (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, ryc. 220); 58 Tarpeşti (Monah 1997, fi g. 43-4);
59-63 Tigǎneşti (Monah 1997, fi g. 95-1, 95-2, 96-2, 96-3, 96-6); 57, 58 – brak skali
Table XI: 57 Scânteia (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, ryc. 220); 58 Tarpeşti (Monah 1997, fi g. 43-4);
59-63 Tigǎneşti (Monah 1997, fi g. 95-1, 95-2, 96-2, 96-3, 96-6); 57, 58 – without scale
Tablica XII: 64 Drǎguşeni (Monah 1997, fi g. 131-6); 65-66 Cucuteni (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, 246, 247);
67 Fǎlticeni (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, ryc. 251); 68 Mǎrgineni (Monah 1997, fi g. 160-15); 64-66 – brak skali Table XII: 64 Drǎguşeni (Monah 1997, fi g. 131-6); 65-66 Cucuteni (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, 246, 247);
67 Fǎlticeni (Kultura Cucuteni sztuka i religia, 2009, ryc. 251); 68 Mǎrgineni (Monah 1997, fi g. 160-15);
64-66 – without scale
Tablica XIII: 69 Mǎrgineni (Monah 1997, fi g. 181-1); 70 Urecheni (Monah 1997, fi g. 187-10); 71 Krutoborodinci (Pogoževa 1983, ris. 19-12); 72 Medveža (Pogoževa 1983, ris. 19-11), 73 Šipenci (Pogoževa1983, ris. 19-8); 71-73 – brak skali Table XIII: 69 Mǎrgineni (Monah 1997, fi g. 181-1); 70 Urecheni (Monah 1997, fi g. 187-10); 71 Krutoborodinci (Pogoževa
1983, ris. 19-12); 72 Medveža (Pogoževa 1983, ris. 19-11), 73 Šipenci (Pogoževa1983, ris. 19-8); 71-73 – without scale
Tablica XIV: 74 Bilče Zlote (Monah 1997, fi g.140-5); 75 Kalagarivka (Movša 1973, ris. 6), 76 Košylovce (Pogoževa 1983, ris. 23-8); 77-78 Košylovce (Monah 1997, fi g. 140-2, Pogoževa 1983, ris. 23-15) – brak skali
Table XIV: 74 Bilče Zlote (Monah 1997, fi g.140-5); 75 Kalagarivka (Movša 1973, ris. 6), 76 Košylovce (Pogoževa 1983, ris. 23-8); 77-78 Košylovce (Monah 1997, fi g. 140-2, Pogoževa 1983, ris. 23-15) – without scale
Tablica XV: 79-80 Maidanieckie (Enciklopediâ Tripìl`skoï Civilizacìï 2004, s. 55); 81 Molodieckie II (Movša 1973, ris. 5-2); 82-83 Ukraina (stanowisko nieznane) (Enciklopediâ Tripìl`skoï Civilizacìï 2004, Videiko 2008,
kolorowa wklejka); 79, 80, 82, 83 – brak skali
Table XV: 79-80 Maidanieckie (Enciklopediâ Tripìl`skoï Civilizacìï 2004, s. 55); 81 Molodieckie II (Movša 1973, ris. 5-2); 82-83 Ukraina (site unknown) (Enciklopediâ Tripìl`skoï Civilizacìï 2004, Videiko 2008, colour inset);
79, 80, 82, 83 – without scale
