Tadeusz Łada-Zabłocki a Studenckie Polskie Towarzystwo Literackie w Moskwie : w świetle nowych materiałów archiwalnych

Władimir A. Djakow

Tadeusz Łada-Zabłocki a Studenckie

Polskie Towarzystwo Literackie w

Moskwie : w świetle nowych

materiałów archiwalnych

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 69/2, 163-188

II.

M A T E R I A Ł Y

I

N O T A T K I

P a m ię tn ik L ite ra c k i LXIX, 1978, z. Z

WŁADIMIR A. DJAKOW

TADEUSZ ŁADA-ZABŁOCKI

A STUDENCKIE POLSKIE TOWARZYSTWO LITERACKIE

W MOSKWIE

W ŚWIETLE NOWYCH MATERIAŁÓW ARCHIWALNYCH

Praca niniejsza jest poświęcona w głównej mierze jednem u z tzw.

„poetów kaukaskich” — Tadeuszowi Ładzie-Zabłockiemu 1. Urodzony na

Białorusi w niezamożnej rodzinie szlacheckiej, ukończył gimnazjum

w Witebsku i rozpoczął studia na wydziale filologicznym U niw ersytetu

Moskiewskiego, gdzie w krótce został aresztowany pod zarzutem udziału

w „sprawie” politycznej. Zabłocki studiował praw ie równocześnie

z W. G. Bielińskim i dlatego jego działalność znalazła się w sferze zain­

teresowania biografów wielkiego k rytyka rosyjskiego. Obszerne studium

M. J. Polakowa i uzupełniające je publikacje K. Piętrowej, W. G urjano-

wa oraz W. Sorokina dostarczyły obfitych m ateriałów dotyczących stu ­

denckiego okresu życia Bielińskiego, podając jednocześnie podstawowe

fakty niezbędne do poznania „spraw y” Zabłockiego 2. Jednakże autorzy

tych prac, zgodnie ze swymi celami, w ykorzystują owe m ateriały tylko

z punktu widzenia historii rosyjskiej litera tu ry i ruchów społecznych,

nie zajmują się zaś specyficznie polskim aspektem tem atu. Podstawowe

źródła owych prac również nie w yczerpują zagadnienia. Autorzy dokład­

nie zbadali m ateriały uniwersyteckie, archiwa moskiewskich urzędów gu-

bernialnych czy III Wydziału, lecz nie w ykorzystali paru innych zespo­

łów archiwalnych ważnych dla umiejscowienia „spraw y” Zabłockiego

w historii polskiej.

Jednym z takich właśnie zbiorów są oryginalne m ateriały witebskiej

1 Zob. N ow y K orbu t, t. 9. Z nowszych prac — Д. С. П рокофьева, Кавказская

группа польских поэтов. W zbiorze: Романтизм в польской литературе и ее связи с восточно- славянскими литературами. Москва 1973.

2 М. П оляков, Студенческие годы Белинского. „Литературное наследство” t. 56 (1950). Do pracy tej odsyłać się będzie skrótem P (liczba po skrócie wskazuje stronicę). — Список студен­

тов словесного отделения Московского университета. Составила К. П етрова. Jw.— Био­ графический словарь университетских товарищей Белинского. Составили В. Гурьянов

kom isji śledczej, na której inform acjach dostarczonych III W ydziałowi

opierał się w swej pracy Polakow (P 372—376 i in.). Niestety, samych

m ateriałów nie udało się odnaleźć. Jednakże ich treść w znacznym stop­

niu znalazła swoje odbicie w korespondencji białoruskiego okręgu szkol­

nego do m inisterstw a oświaty, zatytułow anej: O niezgodnym z praw em

postępowaniu i niepraw om y sinych poglądach nauczyciela w itebskiego

gim nazjum Szepielewicza i uczniów onego, Bram y 3, Szaniawskiego, Jako-

wickiego, jak również nauczyciela kazańskiego gim nazjum W iernikow -

skiego, m nicha zakonu pijarów Michałowicza oraz studenta U niw ersytetu

Moskiewskiego Zabłockiego. Korespondencja owa, rozpoczęta 4 VII 1833

i ukończona w r. 1846, była oprawiona łącznie ze Sprawą filaretów i fil-

m atów 4. Prawdopodobnie właśnie dlatego nie zwróciła na siebie uwagi

badaczy życia i twórczości Zabłockiego, aczkolwiek treść tych akt n ie­

w ątpliw ie na uwagę zasługuje. Spróbujm y więc ukazać najbardziej in te­

resujące fakty z owej korespondencji w zestawieniu ze znanym i źródła­

mi i podkreślić przede wszystkim inform acje dotyczące literatu ry polskiej

oraz polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego.

Już w gim nazjum Zabłocki dał się poznać jako uczeń o nieprzeciętnych

zdolnościach. Oto opinia k u ratora białoruskiego okręgu szkolnego,

G. I. Kartaszewskiego:

Zabłocki [...] podczas mojej pierwszej inspekcji w szkołach białoruskich w 1830 r. został m i polecony przez inspektora m iejscowego greckorosyjskiego se­ m inarium duchownego, Barkowskiego, wykładającego język i literaturę rosyjską [...], urzędnika św iatłego i prawom yślnego. Zabłocki układał w tedy w iersze, tak w ję ­ zyku polskim jak i w rosyjskim , i gdy poleciłem mu opisać dowolny przypadek z życia w zięty, który w yw arł na nim niezatarte wrażenie, przedstaw ił m i opis z życia rodzinnego całkiem nieźle opracowany. W ypróbowawszy go w łacinie i języ­ kach nowożytnych, znalazłszy go dość dobrze przygotowanym , postanow iłem podjąć starania u byłego m inistra ośw iaty o w ysłan ie go na studia na U niw ersytet M os­ kiew ski. Po przybyciu na stałe do tutejszej m iejscow ości z Sankt-Petersburga je- sienią 1831 r. z zadow oleniem stw ierdziłem , że przeczytał już najw ybitn iejsze u tw o­ ry rosyjskie. U zyskaw szy zezw olenie w ysłałem go na koszt m iejscowego gim nazjum na w ym ieniony uniwersytet, [k. 132— 133]

Gdy pierwsze w yniki witebskiego śledztwa w „spraw ie” Zabłockiego

dotarły do Petersburga, m inister oświaty S. S. Uwarow śpiesznie począł

w yrzucać kierow nictw u uniw ersytetu i policji moskiewskiej zbyt słaby

nadzór nad studentam i oraz niew ystarczającą kontrolę ich lek tu ry

(zwłaszcza dzieł zakazanych). W odpowiedzi pułkow nik A. M. Golicyn,

urzędnik do zleceń specjalnych przy moskiewskim generał-gubernatorze,

nadesłał następujące wyjaśnienie:

* Ojciec jego figuruje w dokumentach jako Ludwik Brama, dziedzic lepelski. 4 Центральный Государственный исторический архив СССР в Ленинграде, f. 733, op. 62, 1824 r., d. 699, k. 112—243. Lokalizacje odnoszące się do tego źródła będą podawane w tekście głównym, bezpośrednio po cytowanym materiale.

Co się tyczy uw agi Waszej Ekscelencji odnośnie do faktu, że subw encjonowani przez państw o studenci uniw ersyteccy czytają książki o treści politycznej i zagra­ niczne utw ory współczesne, zaw ierające częstokroć w ypaczone sądy i m yśli, to w edług opinii pana inspektora studentów „państw owych” być to nie może, albow iem u niw ersytet nie sprowadza obcych utworów w spółczesnych prócz podręczników za­ leconych przez m inisterstw o oświaty. W języku ojczystym natom iast są prócz pod­ ręczników czytane jedynie te książki, które ukazują się z przychylną oceną cen­ zury, co znaczy, że zawierają prawom yślne treści. Natom iast student Zabłocki, jak w ynika z pism a Waszej Ekscelencji, jeżeli naw et czytał jakieś w ydaw nictw a za­ graniczne, to robił to bez wątpienia poza terenem uniw ersytetu, otrzymując je od osób postronnych, [k. 144]

Aczkolwiek władze moskiewskie ze zrozumiałą gorliwością broniły ho­

noru swego urzędu, jednakże zarzuty Uwarowa wcale nie były takie

bezpodstawne, opierały się bowiem na listach Zabłockiego do Zenona

Michałowskiego w W itebsku. W liście z 23 VIII 1832 student donosił m. in.:

W M oskwie dobrze się m ieszka dlatego, że są tu biblioteki [z książkam i] w szystkich ośw ieconych narodów i można czytać w szystkie zagraniczne w yd aw ­ nictw a, w których nieustannie w ym yśla się Rosjanom od ostatnich, a w ychw ala się Polaków za ich wykształcenie, odwagę i szlachetność m yśli. [k. 134—135]

Szerzej na ten tem at wypowiada się Zabłocki w liście z 9 II 1833:

Z now ości politycznych najpierw szą jest ta, że Anglia, Francja i Belgia po raz w tóry zaw arły pomiędzy sobą przym ierze zaczepno-odporne, do którego i A ustrię przyciągnąć zamierzają. Celem owego przymierza: 1) nie m ieszać się do spraw Turcji i n ie pozwolić, by Rosja przyszła jej z pomocą; 2) pogodzić Hiszpanię z P or- tugalią i w tej ostatniej uśm ierzyć niepokoje w ewnętrzne; 3) dać Polsce taki spo­ sób rządzenia, by zadowolić Polaków i sprzymierzone mocarstwa. Stąd zanosi się na okrutną burzę polityczną, po której wydarzeń niezm iernej w agi dla siebie spodziew ać się możemy. We Francji powołano Towarzystw o Patriotów Polskich pod zw ierzchnictwem hrabiego W odzińskiego i dwóch Platerów. Celem Towarzystwa jest odbudowa niezawisłości polskiej etc. [...] Czytałem sam zasady [tj. statut] ow e­ go Tow arzystw a w ydane w Paryżu w języku francuskim i polskim. Pierw szą in ­ form ację mam z gazet zagranicznych, które sam m iałem okazję czytać [...]. N a­ czelnikiem Towarzystwa Patriotów Polskich 5 jest Lafayette. Być może, chcesz na­ być zakazane dziełko Leonarda Chodźki w ydane w Paryżu — H istorię legionów

■polskich. K osztuje 25 rb. asygnacjami, mogę je dostać dla Ciebie (znam bowiem

księgarza, który je sprzedaje) i posłać okazją, [k. 135— 136]

Powyższe słowa skierowane zostały do młodego urzędnika z W itebska,

szkolnego kolegi Zabłockiego. W zeznaniu swym z 25 VII 1833 Zabłocki

stwierdził:

M iałem dla M ichałowskiego uczucie przyjaźni ze względu na w spólnotę m yśli i sądów przeciwko Rosji. Przed powstaniem polskim nie było m iędzy nam i rozmów ani przeciw ko Rosji, ani przeciwko rządowi. W yruszyłem do Moskwy z uczuciem lojalności wobec rządu i m iłości do Rosjan, z niew zruszonym zamiarem, by d al­ szym sw oim postępowaniem odkupić poprzedni brak rozsądku. Uczucia owe po­ zw oliły m i żyw ić w dzięczność dla jego ekscelencji Grigorija Iw anowicza K arta- szew skiego, który otoczył m nie opieką i w ypraw ił na koszt państwa do M oskwy

w celu odbycia studiów na uniw ersytecie, lecz w w ykonaniu owego zam iaru n a­ potkałem przeszkody w skutek znajom ości i stosunków nawiązanych przeze m nie w M oskw ie z przebywającym i tam Polakam i oraz powracającym i z Sybiru ofi­ cerami polskim i, [k. 202]

Również inne zeznania Zabłockiego wspominały o jego ewolucji ideo­

wej. Sędziowie śledczy podsumowali to w następujący sposób:

Zabłocki zeznał, że w ychow yw ał się w w itebskim sem inarium oo. bazylianów , w którym zachęcali go do niepraw om yślności wobec Rosji w ychow aw ca Słow acki i szczególnie, nieżyjący już obecnie, rektor Koksiewicz [...]. Gdy w ybuchło p ow sta­ nie polskie, on, Zabłocki, popierał je w duchu i cieszył się z powodzenia Polaków. Na ów stosunek do powstania prócz zasad wpojonych mu przez w ych ow aw ców szkolnych w płynęły n iew ątpliw ie i polskie w iersze patriotyczne, które otrzym yw ał od pew nych osób, oraz dostrzeżona przez niego nieprzychylność ow ych osób wobec Rosji. N ależał do nich rów nież i szlachcic M ichałowski. Lecz potem [...] Zabłocki po­ siadane przez siebie polskie utwory patriotyczne [...] częściowo spalił, częściowo podarował Lubieńskiem u [Łubieńskiemu?] (zaginionemu obecnie) i sk ierow ał się do M oskwy [...] z niewzruszonym zamiarem [...] odkupienia poprzedniego braku rozsądku. Lecz zaraz po przybyciu napotkał Zabłocki przeszkodę w w ykonaniu sw oich zam iarów zawierając za pośrednictwem studenta Sawinicza znajom ość ze znajdującym się za jakieś w ykroczenie polityczne w areszcie i następnie zesłanym na Sybir Szaniaw skim , który dał Zabłockiemu dużo wierszy patriotycznych i roz­ niecił w nim przygasłego już ducha buntu w ystaw iając okrucieństwo rządu wobec powstańców . N astępnie Zabłocki zaw arł znajomość z wielom a polskim i oficeram i będącym i w niew oli, którzy żywiąc nieprzyjazne wobec Rosji uczucia, czem u n ie­ jednokrotnie dawali w yraz w rozmowach, utrzym ywali go przy poprzednich po­ glądach. Zawsze w spom inali o polskim powstaniu z zapałem, m ówiąc, że Polacy nie pow inni tracić nadziei, ponieważ w e Francji zawiązują się polskie tow arzystw a patriotyczne, [k. 186]

Tak więc na poglądy Zabłockiego radykalizująco wpłynęło powstanie

1830— 1831 r. oraz idące za nim represje caratu. List do Zenona Micha­

łowskiego datow any 23 VTII 1832 potwierdza, że uczucia protestu wzbu­

dziły w nim przede wszystkim zabiegi zmierzające do rusyfikacji polskiej

ludności guberni białoruskich. Zaliczyć tu należy likwidację sem inarium

przy klasztorze oo. bazylianów w W itebsku i utw orzenie zam iast niego

gim nazjum gubernialnego, zamknięcie U niw ersytetu Wileńskiego i inne.

W liście czytamy:

Praw dopodobnie znajdą się w guberni w itebskiej dobrze m yślący obywatele, którzy po zniszczeniu szkoły bazylianów nie zechcą powierzyć dzieci swoich [...], by w ykładano im nauki w języku Moskali i psuto ich obyczajność [...]. Po otrzy­ m aniu w iadom ości o zam knięciu U niw ersytetu W ileńskiego płakałem ze złości gorzkim i łzam i. Każdego dobrze m yślącego Polaka winno poruszyć nadzwyczajnie, że po odebraniu nam praw i swobód naszych każą nam i języka zapomnieć, ję­ zyka, który jest jedynym spadkiem po ojcach naszych, i w szystkich nauk każą w ysłuchiw ać w obcym języku, wykładanych przez pasożytów nasłanych dla psucia obyczajności m łodzieży naszej; chcą nas zrusyfikować całkow icie [...]. Ach, Zeno­ nie najm ilszy! W szelkim i sposobami język swój popierać należy i dlatego nie pisz do m nie ani słow a po rosyjsku, a tym bardziej nie nazywaj naszego tyrana n ajm iłościw szym . [k. 134]

Te ostre słowa nie odnoszą się bynajm niej do narodu rosyjskiego. Do­

tyczą one rządu carskiego i tych jego sług, którzy realizowali politykę

Mikołaja I, kształtow aną przez jego polonofobię. W dokum entach można

znaleźć wiele m ateriału potwierdzającego tę opinię — np. w cytowanym

już liście Zabłockiego do Michałowskiego z 9 II 1833:

M iły Zenonie, oddawca owego listu, Aleksander Łubkin, wyjeżdżając do M ścis- ław ia na stanow isko profesora m atem atyki, przy odjeździe swoim z M oskwy prosił mnie, bym p olecił go listow nie moim przyjaciołom i znajomym , aby dzięki temu m ógł on w W itebsku czas w esoło spędzać. To w spaniały człowiek, bardzo dobrze m yślący, szlachetny, i możesz z nim swobodnie o w szystkim m ówić. Za swój n ie­ zależny charakter w iele w ycierpiał od zwierzchności i dlatego m ożesz go być tak pew nym jak m nie samego. Polecam Ci go: przyjmij go jak m ożesz najlepiej, tzn. jak m nie sam ego po powrocie z Moskwy. W iele m ów iłem mu o Tobie; spodziewam się, że dzięki tem u przyjęciu umocnisz w nim to m niem anie o sobie, które już był posiadł przed zawarciem znajomości z Tobą. Zamierza spędzić w W itebsku tydzień lub półtora. Zaprowadź go do pewnych domów znanych Tobie; niech pozna polską gościnność, [k. 135]

Za jeden ze środków służących do zachowania języka ojczystego

i „obyczajności” (tzn. poczucia świadomości narodowej) uważał Zabłocki

kolekcjonowanie różnego rodzaju utworów „podburzających”. Próbując

namówić do tego przyjaciela, pisał:

Staraj się zbierać, ile się da, w ierszy patriotycznych, ponieważ po m oim po­ w rocie do W itebska zrobimy w zajem ną owych w ym ianę. Dam Ci do przepisania te, które w M oskw ie zbiorę [...], Ty zaś dasz mi to, co zbierzesz na Białorusi. Staram się tutaj zapoznać przede w szystkim z tym i z Polaków, którzy tu przyjeżdżają, i od nich otrzym ałem pieśni patriotyczne. Ani jeden rodak powracający z Sybiru do K sięstw a Poznańskiego czy Galicji nie uniknął znajomości ze mną; w iele, bardzo w iele po przyjeździe do W itebska opowiem Ci szczególnych osobliwości, [k. 135]

Rewolucjonizujący w pływ powstania listopadowego oraz dalszych w y­

darzeń na młodzież umacniał się, ponieważ niektórzy wykładowcy bia­

łoruskiego okręgu szkolnego w rozmaity sposób propagowali „wolnomyśli-

cielstw o” . O jednym z nich — księdzu A ndrzeju Michałowiczu, w ykła-1

dowcy historii powszechnej w połockiej szkole pijarów, czytamy w pod­

sum ow aniu sporządzonym przez komisję śledczą:

D zieła L elew ela m iał dlatego, że w czasie pobytu jego na U niw ersytecie W i­ leńskim w szyscy uczniow ie m ieli nakazane nabywać je bezw zględnie; pozostałe książki otrzym ał od rodziców i przechow ywał je jako drogocenną pam iątkę [...]. Bez w zględu na w ytrw ałość w zapieraniu się, m usiał się przyznać M ichałowicz do faktu, że w wykładach swoich opierał się na różnych opracowaniach, a w oma­ w ian iu w iek ó w średnich — na L elew elu również. [...] W ykładając historię czasów now ożytnych korzystał z Lelewela, na co mamy dowody: znaleziony u niego zeszyt z notatkam i o panowaniu Stanisław a Augusta z przytoczonymi z L elew ela św ia­

dectw am i oraz jego m owa o Lelewelu, [k. 176—177]

Jak można wnosić z m ateriałów śledztwa, na lekcjach Michałowicza

panow ał niepodzielnie kult owego uczonego: nauczyciel „wynosił Lele­

wela pod niebiosa”, nazywając go „boskim mężem, cnót wszelakich

peł-n y m ”, zwykł był powtarzać przy każdej okazji, że „peł-naśladować go jest

godne pochwały” (k. 174).

W czasie rew izji odnaleziono u Michałowicza siedem książek Lelewela

oraz inne zakazane publikacje, jak również teksty jego w łasnych w y stą­

pień wobec uczniów. Oto parę fragm entów tych mów:

Pow inniście porów nywać m inione znaczenie i w ielkość naszego narodu z o b ec­ nym jego poniżeniem i ruiną. [k. 223]

Szanujcie charakter i obyczaje zgasłej m atki naszej [Ojczyzny], szanujcie w szystko, co dyszy słodką narodowością, kochajcie język polski. R eligia rzym sko­ katolicka i język polski są to dw ie opoki, których dotąd nie m ógł zniszczyć w ładczy [tj. w ładający nami] naród; toteż dużo jeszcze czasu będzie potrzeba, by rząd osiągnął sw e zam ierzenia i przeobraził nas w siebie; dążąc do tego celu fatalnego w ykorzystuje on w ynarodowionych Polaków, by w ten sposób przydać choć cienia spraw iedliw ości sw em u postępowaniu, [k. 175]

Michałowicz rozumiał doskonale, jak niebezpieczne mogą się wydać

caratow i jego wypowiedzi, dlatego też przestrzegał słuchaczy:

Dla bezpieczeństwa mego i was w szystkich, w celu uchronienia uczelni i całego zakonu [pijarów] proponuję wam kilka punktów, które każdy z uczniów koniecz­ n ie podpisać powinien lub, w przeciwnym razie, oddalić się z sali. Punkt 1. Żaden z uczniów wychodząc z w ykładu historii powszechnej nie powinien rozgłaszać jaw ­ n ie ani tajnie nic takiego, co m ogłoby przyciągnąć uwagę rządu i nauczycielow i, uczniom i uczelni przyczynić niepokoju, [k. 223]

O szerzenie opozycyjnych poglądów oskarżono również nauczyciela

gim nazjum w W itebsku — Radosława Szepielewicza, k tó ry był synem

Józefata. Oskarżony kategorycznie zaprzeczał zarzutowi, lecz nie mógł

dowieść swej całkowitej niewinności. Wyniki śledztwa zostały podsumo­

wane następująco:

* Student Zabłocki zeznał na uspraw iedliw ienie Szepielew icza, że nigdy nie po­ dejrzew ał nauczyciela, aby był jednakich z nim poglądów. Lecz w papierach tego sam ego Zabłockiego znaleziono list M ichałowskiego do niego, napisany 27 lutego w odpowiedzi na jego list z 9 lutego 1833 r., w którym M ichałowski wyznaje: „Razem z Szepielew iczem kochamy Cię niew ym ownie; on kocha Cię jak brata”; dalej: „Szepielewicz, bardzo Cię kochający, gorliw ie Ci się kłania, to jest w spaniały człow iek, niczego przed nim nie ukrywam, pokochał Cię mocno, słów znaleźć nie m oże na pochwałę Tw oją”. Podobnie Zabłocki w odpowiedzi na list M ichałow ­ skiego pisał doń 12 marca: „Zapewniam, że po powrocie moim postaram się zawrzeć znajomość z Szepielew iczem pozyskać jego przyjaźń i nie zaw ieść jego tak pochleb­ nej o m nie opinii”; w liście zaś następnym (z 26 marca) prosi M ichałow skiego, by ten przekazał Szepielew iczow i jego ukłony. Kom isja po rozw ażeniu okoliczności dotyczących nauczyciela Szepielew icza doszła do wniosku, że przedstaw ione zarzuty przeciwko niemu czynią go w w ielkim stopniu podejrzanym, podobnie jak szlachcica M ichałowskiego, o negatyw ny stosunek do Rosjan, [k. 180]

Z dokumentów wynika, że rówieśnikom i kolegom szkolnym Zabłoc­

kiego także nieobce były antyrządow e nastroje. „Michałowski przyznał

się do żywienia uczuć nieprzyjaznych wobec Rosji” (k. 197) — na czym

te uczucia jego polegały, w ynika w yraźnie z cytowanego wyżej m ate­

riału.

Inny znów wychowanek witebskiego gimnazjum, o nieco dziwnym n a­

zwisku Girsz-Bram a (Hirsch-Brama) —

przyznał się do śpiew ania powstańczej pieśni polskiej M łody L a c h u 6; śpiew ał tę pieśń [...] w końcu 1831 r. [...]. W jego papierach znaleziono list od Zabłockiego 0 szczególnej potrzebie uczenia się języka polskiego. List ten, choć nie zaw ierał ważnych w iadom ości, to jednak św iadczył o znajom ości z Zabłockim. Znaleziono u niego też podejrzane politycznie wiersze polskie bez tytułu oraz m odlitw ę Za

słuszną spraw ę; jak również — w papierach M ichałowskiego ręką Bramy pisane

hańbiące Rosję w iersze pt. Pochw ała Rossianom i nagana P olakom , które, w edług zeznań Bramy, zostały przez niego przekazane M ichałowskiem u bez uświadom ienia sobie (jest na to bow iem za młody) ich podburzającego charakteru. Brama stw ier­ dził przy tym, że gdy pobierał początki nauk u pijarów w Połocku, był przez nich nakłaniany ku religii rzym skokatolickiej i m usiał służyć do m szy w kościele, a gdy się o tym jego ojciec ew angelik dowiedział od pastora Dommesa, przyjechał do Połocka, zabrał go od pijarów i posłał do w itebskiego gimnazjum, [k. 189— 190]

Podczas śledztwa stwierdzono, że byli uczniowie połockiego semina­

rium Ju sty n Boufal, Edward Pieczora i A ntoni Brink pobierali nauki od

ks. Michałowicza i widzieli u niego różne książki, m. in. dzieła Lelewela.

Odmienny charakter nosiły oskarżenia w ysunięte wobec witebskiego

gim nazjalisty Szaniawskiego.

Uczeń ów 17 lipca bieżącego 1833 r. w spólnie z przyjaciółm i sw ym i Jakowickim oraz uczącym się w gim nazjum w itebskim , zw olnionym od pańszczyzny Griba- czowem , przechodząc koło m ohylow skiej rogatki, spojrzał na cyfrę jego cesarskiej m ości przedstaw ioną w herbie państw owym na każdej kolum nie i w ym ów ił [...] obrażające najw yższą osobę i oburzające każdego w iernego poddanego [...] słow a [...]. Do którego to przestępstw a Szaniaw ski [...] się przyznał, usprawiedliw iając się jedynie tym , że ow e słowa w ym aw iał będąc pijanym , [k. 191]

Przytoczone fak ty dotyczą jedynie najbliższego kręgu znajomych

1 przyjaciół Zabłockiego. Gdybyśmy jednak spróbowali spojrzeć na sp ra­

wę nieco szerzej, dostrzeglibyśmy sytuację, k tó rą komisja śledcza w W i­

tebsku odmalowała w ten sposób:

W m aju i czerw cu bieżącego 1833 r. do generał-gubernatora Sm oleńska, W i­ tebska i M ohylowa 7 nieprzerwanie napływ ały od różnych osób inform acje o tym, że w Paryżu buntow nicy polscy pow ołali do życia K om itet posiadający wobec Rosji i jej rządu najzgubniejsze za m ia ry 8; że w ielu spośród członków i agentów owego Kom itetu pod m ianem em isariuszy (których nazwiska oraz znaki szcze­ gólne b yły podawane) w celu urzeczyw istnienia ow ych zam iarów w yruszyło z P a­ ryża i przekradło się do przyłączonych do Imperium guberni polskich; że niektórzy z ow ych em isariuszy pojm ani w najbliżej K rólestw a Polskiego położonych

guber-6 T ytuł ten oraz w ystępujący poniżej: Pochw ała Rossianom i nagana Polakom , dokum ent podaje w yłącznie w zapisie polskim.

7 S tanow isko to piastow ał w tedy książę N. N. Chowański.

8 M owa zapew ne o Kom itecie L elew elow skim i w ydanej przez niego odezwie

niach zeznaw ali podczas śledztwa, iż posiadali w tych przyłączonych guberniach w ielu wspólników , z którymi prowadzili korespondencję kierując ją pod um ów iony adres; odkrywali tajn e sposoby działania, nazwiska i cechy szczególne naczelników i podkomendnych, ich zdecydow anie i w olę w alki naw et z pośw ięceniem w łasnego życia; i w reszcie ujaw nili, że głów ny naczelnik em isariuszy wraz z kilkom a w sp ól­ nikam i w sw ych iście szatańskich zamiarach przybył do jednej z białoruskich gu­ berni — m ohylow skiej w łaśnie. Inne znów inform acje, uzyskane przez guberna­ tora od całkiem wiarygodnych osób, m ogły stanow ić podstaw ę do snucia przypusz­ czeń o istnieniu w guberni w itebskiej osób podejrzanych o u trzym yw anie kon­ taktu ze wspom nianym i spiskowcami. W tym sam ym czasie, gdy ow e inform acje jedna za drugą napływ ały do generał-gubernatora, który nieustannie w yd aw ał g u ­ bernatorom cyw ilnym rozporządzenia dotyczące przedsięw zięcia najsurow szych i najskuteczniejszych środków, jakim i dysponują, a m ogących zapew nić spokój publiczny oraz w ykrycie i w w ypadku powodzenia akcji u w ięzienie ow ych złoczyń­ ców, w tym czasie, 15 czerwca, na jego ręce została przekazana przez m ohylow - skiego gubernatora cyw ilnego polska pieśń, jakoby nieum yślnie upuszczona w m. Czausach u tam tejszego horodniczego Silina, rozpoczynająca się słow am i „Młody Lachu”, której treścią jest najbardziej podburzające Polaków w ezw an ie do powstania przeciw jego cesarskiej mości i Rosji. Zaraz potem, 16 czerwca, potw ier­ dziły się inform acje o w ykonyw aniu tej pieśni również w Witebsku, [k. 170—171]

Pieśń Młody Lachu, jak należy wnosić z wielokrotnego w zm iankowa­

nia o niej w różnych dokumentach, zajmowała czołowe miejsce wśród

owych pieśni zakazanych, tak dobrze znanych i rozpowszechnianych

w śród ludności polskiej w tzw. guberniach zachodnich, w Moskwie oraz

w miejscowościach, gdzie znajdowali się polscy zesłańcy. Pierw otny tekst

pieśni, ułożonej przez nieznanego autora, przekazywano z ust do ust —

stopniowo przekształcając go i uzupełniając. Jak w ynika z opublikowa­

nego niedawno arty k u łu D. S. Prokofjew ej, jeden z najostrzejszych pod

względem treści w ariantów sporządził w łaśnie Zabłocki, który do otrzy­

manego od przyjaciół tekstu dodał następujące zakończenie:

L edw ie nocy schodzi cień, Ledw ie nowy św ita dzień, Już ukazów lata strach — N iew innem u grozi knut, I w rekruty idzie Lach. A z Sybiru w ściek ły pies

Szydzi jeszcze z naszych łez Piekłem dla nas carów tron, Na nim teraz siedzi czart, Szubienicy ledw ie wart. Zemsta, bracia, albo zg o n !9

Po przybyciu do Moskwy Zabłocki nawiązał kontakty zarówno z pol­

skimi jak i obcego pochodzenia studentam i tutejszego uniw ersytetu. Na

początku lat trzydziestych U niw ersytet Moskiewski odegrał decydującą

rolę w rozwoju rosyjskich sił postępowych. W łaśnie tu taj uformowały

9 Д. С. Прокофьева, Об одном стихотворении Тадеуша Лада-Заблоцкого. „Советское славяноведение” 1976, nr 4, s. 91.

się owe opozycyjne kółka studenckie, które kontynuow ały idee dekabrys­

tów i w których skład wchodzili w tym czasie A. I. Hercen, N. P. Oga-

riow, W. G. Bieliński oraz inni w ybitni działacze rosyjskiego ruchu spo­

łecznego. Opisując ówczesną sytuację w Moskwie Polakow przytacza przy­

gotowany w śledztwie wyciąg z zeznań Zabłockiego:

Po jego [tj. Zabłockiego] przybyciu do Moskwy zawarł [on] znajomość z państw ow ym i stypendystam i U niw ersytetu M oskiew skiego M ichaiłem Czi- stiakowem , Iwanem Sawiniczem i W issarionem Bielińskim , a przez tego ostatniego poznał położną Bordeglio, w której domu składał w izyty razem z uniwersyteckim i kandydatam i Gomolickim i Zienkowiczem , spotykał tam czasam i Polaków zesłanych za bunt i powracających już do ojczyzny. [P 375]

Salon Franciszki Bordeglio był w owym czasie swoistym skupiskiem

opozycyjnie nastrojonej młodzieży, przy czym odwiedzali go z jednako­

wym zainteresowaniem Polacy i Rosjanie. Zabłocki niejednokrotnie sły­

szał tu opowieści uczestników powstania listopadowego o w alkach z w oj­

skam i rosyjskimi, brał również udział w gorących dyskusjach o losach

Polski i o rew olucyjnych walkach we Francji. Poruszano tu także pro­

blem reakcji rosyjskiej opinii publicznej na ostatnie w ydarzenia rozgry­

w ające się na Zachodzie, mówiono o nastrojach rosyjskiego społeczeństwa.

Pow racający z zesłania Polacy opowiadali m. in.,

że posiadali na Syberii w szystkie zakazane gazety i czasopisma, że sprzyjał im szczególnie Aleksandr Murawjow, że duch panuje tam w yśm ien ity i w szy­ scy są gotowi do powstania przeciw rządowi. [P 374—375]

W. G. Bieliński, M. B. Czistiakow oraz J. Sawinicz, w ym ienieni w cy­

tow anym dokumencie, byli aktyw nym i członkami studenckiego Towa­

rzystw a Literackiego Num eru Ii-go. Prawdopodobnie n a nim właśnie

wzorowali się przybysze z „guberni zachodnich”, zakładając Polskie To­

w arzystw o Literackie, czyli Towarzystwo Miłośników Ojczystej L itera­

tu ry. Tekst regulam inu Towarzystwa i ogólne zasady jego działalności

zostały opublikowane przez Polakowa (P 388—399). Nie chąc powtarzać

jego pracy przytoczymy parę w yjątków z m ateriałów w itebskiej komisji

śledczej, znajdujących się w archiwach m inisterstw a oświaty.

Tow arzystw o Literackie powstało w sposób następujący. P ew nego razu stu ­ dent Zabłocki zaproponował Sawiniczow i w ydaw anie w M oskw ie Alm anachu w języku polskim. Prócz spekulacji [czyli korzyści finansow ych] m iał on jeszcze udow odnić rodakom, że nawet w M oskwie nie zapom inają oni języka polskiego. Na co Saw inicz odpowiedział, że bez szerszego w spółdziałania urządzić się tego nie da, że w tym celu należy założyć Towarzystwo Literackie. D latego [...] Zabłocki polecił Saw iniczow i ułożyć warunki, które wkrótce były gotowe. Na mocy tychże od członków żądano m. in. (pkt 6) utrzym ania w tajem nicy tego, co się działo na zebraniach, ale zabraniano (pkt 5) pod karą w ykluczenia z T ow arzystw a poru­ szania spraw politycznych, rządowych, w yrażania opinii sprzecznych z religią chrześcijańską. Po zapoznaniu z tym i warunkam i B ieleckiego, Kajetana Kosso- w icza i Ludwika Maksy wyrazili oni z radością zgodę na przestrzeganie tych prze­ pisów . Poniew aż były trudności ze znalezieniem m iejsca na zebrania, Bielecki

udostępnił na posiedzenia swój pokój, w którym odbyło się pierwsze i ostatnie zebranie 8 lub 9 kwietnia bieżącego [1833] roku. Wtedy też Sawinicz jako bardziej doświadczony został wybrany prezesem i w ystąpił z mową inauguracyjną, w której m ówił o m iłości do języka ojczystego i o powinności przynoszenia pożytku w łasnej literaturze. Bielecki czytał fragm enty Fausta Goethego, Maksa m ówił o konsek­ w encjach panowania Zygm unta III, a [...] Zabłocki recytow ał w iersz pt. Mara. N astępnie porzucili oni [myśl kontynuow ania] owego zebrania, po pierw sze dlatego, że nie spodziew ali się, by w tak m ałej grupie dało się w ydać coś dobrego, a po drugie dlatego, że każde tajne zgrom adzenie, nawet najniew inniejsze, było surowo zabronione przez rząd. Towarzystw o owo zdecydowanie nie posiadało — zgodnie z zeznaniami Zabłockiego — żadnych w ystępnych zamiarów i w szystk ie osoby w nim uczestniczące zarówno z zachowania, jak też z prawom yślnych poglądów, czyli z oddania sw ego Rosji, są dobrze znane władzom uniwersyteckim , [k. 188]

Władze witebskie przyw iązyw ały do zbadania działalności Tow arzy­

stw a Literackiego znaczną wagę, jak świadczą źródła:

K om isja nie dowierzając zeznaniom Zabłockiego postanowiła: uzyskać o w szy­ stkim odpowiednie zeznania od założyciela owego Towarzystwa, Saw inicza, jak też od członków znajdujących się w Moskwie. W celu zaś zbadania treści m owy Saw inicza i w ogóle w celu w yjaśnienia, czym się członkowie Tow arzystw a zajm o­ w ali, jak też czy nie ukryw ają jakichś w ybitnie szkodliw ych zam iarów, ponieważ należący do nich Zabłocki sam zeznał o żyw ieniu do Rosji uczuć nieprzyjaznych — skonfiskow ać ich papiery i rozpatrzyć ow e jak najsurowiej. W szystkiego należy dokonać w M oskwie, nie sprowadzając do W itebska ani osób, ani ich papierów, ponieważ, jak dotąd, nie zdem askow ano ich nieprzyjaznych dla Rosji uczuć, pozo­ stają zaś w podejrzeniu jedynie z tytułu sw oich kontaktów z Zabłockim, [k. 188—189]

Propozycje swoje kom isja „przedłożyła do akceptacji” w itebskiej

zwierzchności, która zatwierdziła i sankcjonowała odpowiednie pismo do

Moskwy. O trzymana odpowiedź ochłodziła nieco gorliwość miejscowych

władz śledczych: władze moskiewskie odmówiły pomocy. W itebsk obu­

rzał się, lecz musiał przełknąć pigułkę. Jak podaje cytowany dokum ent,

[komisja] znalazła, że wyrażone przez nią przypuszczenie dotyczące osób należących w M oskwie do tajnego stow arzyszenia literackiego nie zostało potw ierdzone przez odpowiedź udzieloną przez kuratora U niw ersytetu M oskiewskiego, z której w ynika jedynie, iż spośród zam ieszanych w sprawę zbadany został tylko Saw inicz, przy czym n ie był o nic pytany i w piśm ie nic się nie m ówi o jego m ow ie inaugura­ cyjnej. O pozostałych zaś członkach owego stowarzyszenia, jako to o Kossowiczu, Bieleckim i Maksie, nie w spom ina się wcale. Ponieważ jednak w ojenny generał- -gubernator m oskiew ski stwierdza, że K om isji, według jego zdania, dla udowod­ nienia podejrzenia w ino w ystarczyć owo pismo, w związku z czym powtórne zw ra­ canie się o inform acje będzie zbyteczne, Komisja, z szacunku dla tej opinii księcia D m itrija W ładimirowicza Golicyna, uznała za m ożliwe zam knięcie śledztw a doty­

czącego Polskiego Tow arzystwa Literackiego, [k. 188—189]

Prezes Polskiego Tow arzystw a Literackiego Jan (Iwan Siemionowicz)

Sawinicz studiował na jednym roku z Bielińskim i należał do Towarzy­

stw a Literackiego N um eru И -go. Urodził się jako syn duchownego unic­

kiego i dzieciństwo swoje do la t ośmiu spędził w Petersburgu. Następnie

ojciec jego został wykładowcą w połockim unickim sem inarium duchow ­

nym. Sawinicz był uczniem tego sem inarium w latach 1819— 1828, czyli

w okresie działalności wspomnianego już wcześniej A ndrzeja Michało­

wicza. Na w ydział filologiczny uniw ersytetu Sawinicz został przyjęty we

wrześniu 1829 i już jako student zaczął współpracować z czasopismami,

podobnie jak Bieliński zamieszczając w nich swe tłum aczenia i utw ory

oryginalne 10.

A teraz kilka słów o pozostałych członkach Polskiego Towarzystwa

Literackiego. K ajetan Andriejewicz Kossowicz, późniejszy znany uczony

orientalista, był podobnie jak Sawinicz synem duchownego. Ludw ik Mak-

sa, późniejszy nauczyciel języka rosyjskiego w Drohiczynie i Grodnie, był,

jak inni członkowie Towarzystwa, stypendystą białoruskiego okręgu

szkolnego. A. P. Bielecki pochodził z rodziny urzędniczej, miał ojca radcę

tytularnego. Wszyscy trzej zaczęli studiować filologię na Uniwersytecie

Moskiewskim jesienią 1832. Każdy z nich nie tylko zdradzał żywe zain­

teresow anie w ykładanym i tu przedmiotami, lecz również sam próbował

swych sił w twórczości literackiej czy naukowej. O Bieleckim wspomina

K. S. Aksakow, iż „był człowiekiem bardzo wykształconym i m ądrym ,

płonącym głębokim skupionym ogniem, czytał z zachwytem Mickiewi­

cza” n . W ydaje się, że charakterystyką tą można objąć również pozosta­

łych członków tow arzystw a 12.

Jak w ynika z zakreślonych celów, Polskie Towarzystwo Literackie

stanowiło jakieś pośrednie ogniwo pomiędzy ziomkowską organizacją pol­

skich studentów pochodzących z Białorusi a kółkiem, jakie zakładano dla

samodoskonalenia się, dla propagowania języka i lite ra tu ry ojczystej. Re­

gulam in inform uje:

Tow arzystw o Miłośników Ojczystej L iteratu ry winno mieć na uwadze:

1) ogólną korzyść moralną wszystkich członków Towarzystwa; 2) dosko­

nalenie się w znajomości języka polskiego; 3) wzbudzenie w pozostałych

znajdujących się tu taj rodakach poczucia wartości m oralnej oraz w y­

jaśnienia im konieczności pokochania języka polskiego i gorliwej nad nim

pracy. [P 388]

Przytoczony w yjątek jest całkow icie zgodny z cytow anym i wyżej listam i Zabłockiego, pozw ala w nosić, że w łaśnie on b ył inicjatorem w łączenia tych p unktów do zasad Towarzystwa. A przecież punkty te pozostaw ały w zna­ m iennej bliskości z ową niby form alnie wyłączoną ze sfery zajęć Tow arzystwa polityką.

Podsum ow ując swoją relację o Polskim Towarzystwie Literackim P o ­

laków stw ierdza:

10 Dokładniej o Sawiniczu — zob. P 384—386 i in. — Биографический словарь универси­

тетских товарищей Белинского, s. 433—434.

11 К. А ксаков, Воспоминания студента 1833—1835 гг. Санкт-Петербург 1911, s. 4. 12 Dokładniej о Bieleckim, Kossowiczu i Maksie zob. Биографический словарь универси­

Utworzone przez Sawinicza i Zabłockiego studenckie kółko literackie nie było ani tajną organizacją polskich rew olucjonistów , ani tajnym tow arzystw em politycznym . [P 391]

Wniosek ten jest słuszny, jeżeli zaw arte w regulam inie postulaty roz­

p a tru je się z czysto formalnego p u n k tu widzenia. Ale, po pierwsze, do

regulam inu świadomie pewnych rzeczy nie wprowadzano (wynika to w y ­

raźnie ze źródeł), a po drugie, program dający się realizować w ram ach

legalnej działalności nie zadowalał wszystkich członków Towarzystwa,

zwłaszcza na wiosnę 1833. W tym okresie Towarzystwo bez w ątpienia

znalazło się u progu przem iany w organizację konspiracyjną lub prze­

kształcenia swej działalności w półlegalną. Losy Zabłockiego mogą posłu­

żyć dowodem na zasadność powyższego stwierdzenia.

W zeznaniach swoich Zabłocki wiele razy powoływał się na studenta

Szaniawskiego jako na człowieka, który w yw arł wielki wpływ na jego

przekonania polityczne. Poczynając od czerwca 1831 praw ie rok pozosta­

w ał Szaniawski w areszcie śledczym w związku ze sprawą oficerów pol­

skich, planujących ucieczkę na Litwę w celu przyłączenia się do pow sta­

nia. W zawarciu znajomości pośredniczył Sawinicz, który często odwie­

dzał aresztowanego i pewnego razu zaproponował Zabłockiemu, by ten

zam iast niego udał się do więźnia. Dość szczegółowe inform acje o Kasprze

Szaniawskim zostały już opublikowane (P 385—387), jednakże potrzeba

bliższego przyjrzenia się jego światopoglądowi oraz wpływowi, jaki w y­

w ierał na swych rodaków, zmusza do sięgnięcia po źródła. Są nimi czte­

ry tomy akt sądowych, zawierających m ateriały śledztwa w sprawie

N. P. Sungurowa oraz również cztery tomy akt z procesu przed sądem

wojskowym dotyczącego grupy oficerów polskich, w którym to procesie

Szaniawski występował jako współoskarżony 13. Potrzeba ta jest tym b a r­

dziej uzasadniona, że oba zbiory dokumentów nie zostały dotąd przez

badaczy w pełni w ykorzystane 14.

W odpowiedzi na pismo komisji śledczej prorektor U niw ersytetu

Moskiewskiego zakomunikował jej w lipcu 1831 następujące dane:

W ychowanek Instytutu Medycznego U niw ersytetu M oskiewskiego Kasper S za­ n iaw ski, syn Szczepana, uzyskał tytu ł lekarza, który nie został jeszcze zatw ier­ dzony. Wyciąg z m etryki urodzenia z 15 lipca 1826 r. zaświadcza, iż urodził się [Szaniawski] w stanie szlacheckim, z legalnie zaślubionych małżonków (nobilium).

13 Akta dotyczące sprawy Sungurowa zawieia Центральный Государственный военно-

-исторический архив СССР, f. 801, op. 64/5, 1832 r., d. 2. Źródło to będzie dalej oznaczone skró­ tem W (pierwsza liczba po skrócie wskazuje część, następne — karty). W tym samym archiwum (f. 801, op. 70/11, 2 otd. 1831 r., k. 6382, d. 37) znajdują się akta z procesu polskich oficerów. Do tego źródła odsyła skrót W 70/11 (tu też będą podawane części i karty).

14 Na podstaw ie tych m ateriałów S. S. L a n d a opublikował interesujący artykuł (Do jednego ze „spółuczniów , spółw ięźniów , spόłw ygnańcόw ...,’ (N iezn ana

im p ro w iza cja M ickiew icza). W zbiorze: A rch iw u m filom atów . T. 1. W rocław

1973), wprowadzając do inform acji naukowej cenne wiadom ości o K. Szaniawskim i O. Pietraszkiew iczu.

Na uniw ersytet w stąpił z gim nazjum m ińskiego. [Dokum enty złożone przy u b ie­ ganiu się o przyjęcie:] 1) M etryka urodzenia; 2) Św iadectwo ukończenia nauk V/ chołopienickiej szkole powiatow ej z 1 lipca 1825 r., nr 111, które stw ierdza jego dobre sprawowanie; 3) Świadectw o z gim nazjum m ińskiego z 3 sierpnia 1826 r., nr 533, w którym jest mowa, że był niezłego zachowania; i 4) Św iadectwo ziem ian z powiatu borysow skiego w guberni m ińskiej z 10 marca 1827 r., w którym za­ pew nia się o jego dobrym zachowaniu. Pełniący obowiązki dyrektora Instytutu M edycyny zaświadcza o sprawow aniu Szaniawskiego, że w ym ieniony student w czasie nauki w Instytucie robił postępy i po zdaniu egzam inów na zakończenie cyklu w ykładów na w ydziale lekarskim w roku ubiegłym uzyskał tytu ł lekarza, co nie zostało jeszcze zatwierdzone. Za spraw owanie był niejednokrotnie napom i­ nany i karany przez w ładze uczelni z powodu wybuchow ości, która doprowadzała go często do zatargów z kolegam i i w ykładow cam i, oraz z powodu śm iałych i n ie­ przystojnych w yrazów wypow iadanych podczas rozm ów z pew nym i kolegam i 0 obecnych działaniach wojennych przeciw polskim buntownikom . [W 2, 15— 16]

Omawiane dokum enty zaw ierają cały szereg faktów dotyczących

w pływ u ideowo-politycznego, jaki w yw ierał Szaniawski na studentów

1 młodych oficerów. Członek kółka Sungurowa P. A. Koszewski zeznał

np., że Szaniawski zaznajomił się z nim w celu wciągnięcia go do kon­

spiracji i rozmawiał z nim o „sytuacji rządów w Europie, o sytuacji

Polski, [...] mówił [...] o m ającym w krótce nastąpić ważnym przewrocie,

nie nadm ieniając [zresztą] ani o składzie, ani o orientacji owego przew ro­

tu ” (Wl, 95—96). Podporucznik Troickiego pułku piechoty Franciszek

Siedlecki, pełniący rolę łącznika pomiędzy grupą Sungurowa a polskimi

oficerami, w ydał o Szaniawskim następującą opinię:

M iesiąc maj był dla m nie najbardziej fatalny. Zapraszając do siebie porucz­ nika Moraczewskiego zawarłem przez niego znajomość z niektórym i spośród oficerów litew skich. Lubiliśm y rozm awiać o w yczynach naszych w spółw yznaw ców , w ychw alanych przez hamburskie i francuskie gazety, uważaliśm y się za p rzestęp­ ców, bo nie w spółdziałaliśm y z nimi. Jednakże nikt nie w padł na pom ysł ucieczki, prócz porucznika M oraczewskiego, co uważaliśm y zrazu za przejaw udanego en tu ­ zjazmu. Lecz wkrótce, podtrzym any przez równie gorącego jak on Szaniaw skiego zaproponował nam to zdecydow anie i w tedy zgodziliśm y się. Wówczas w ow ym zam iarze uczestniczyli: M oraczewski, bracia K iersnow scy, ja, Ciepliński i jeszcze dw ie osoby, które jednakże wkrótce całkow icie się w yłączyły i zdaje się, że nas unikały. [W 2, 534]

W innym miejscu Siedlecki zeznawał, że Szaniawski „wszelkimi spo­

sobami starał się podniecić zapał” Moraczewskiego, że to właśnie on był

inicjatorem decydującej rozmowy, w której w yniku oficerowie zgodzili

się na ucieczkę i „zamiast przysięgi uścisnęli sobie dłonie” (W 2, 541, 546).

Szaniawski działał aktyw nie również w środowisku studenckim. P ro ­

wadzona przez niego propaganda na rzecz polskich powstańców została

uwieńczona publicznym w ystąpieniem stypendystów państwowych w sto­

łówce bursy akademickiej, które narobiło wiele hałasu. Fakt ten m iał

m iejsce podczas kolacji 27 m aja 1831, było przy tym obecnych w ielu

studentów, wśród nich także W. G. Bieliński. W doniesieniu skierow a­

nym do A. Ch. Benkendorfa przez moskiewską żandarm erię okręgową

stwierdzano, że Szaniawski wychwalał bohaterstwo swych rodaków, ostro

potępiał tych wojskowych rosyjskich, którzy uczestniczyli w represjach

caratu; próbowano go powstrzymać, lecz „podniecał się coraz bardziej”

i przy końcu swego w ystąpienia „z zuchwalstwem lżył najświętsze w Ro­

sji osoby”, czyli cara i jego rodzinę (P 362) 15. Władze U niw ersytetu na­

kazały zamknąć Szaniawskiego w karcerze i nie wiadomo, jak by się skan­

dal skończył, gdyby nie zaczęły się aresztowania w związku ze sprawą

Sungurow a i grupy oficerów polskich.

Podczas śledztwa w sprawie grupy polskich oficerów Szaniawski z po­

czątku zaprzeczał najistotniejszym zarzutom, następnie był zmuszony do

złożenia dość szczerych zeznań. Rozmawiając o powstańcach — stw ier­

dzał —

w yrzucaliśm y sobie, że będąc współrodakam i nie troszczymy się o okazanie im jakiejkolw iek pomocy; rozważając przy tym, że utracenie polskiego im ienia, za­ p om nienie języka, a zatem i praw, obyczajów, jest nieuchronną konsekwencją w ojny. D aliśm y w tedy sobie słow o użyć w szelkich sposobów dla okazania im po­ mocy. [W 2, 563]

W innym znów miejscu, uzupełniając i uściślając poprzednie zezna­

nia, oświadczał:

M oje pragnienie, aby być użytecznym rodakom, nie było namiętnością, która w zięła swój początek w przyjacielskich rozmowach z ziomkami. Nie, zrodziła się ona sam a przez się w mej duszy. M iłość do ojczyzny przodków moich jest jej początkiem . Okoliczności przydały jej taką postać i kierunek, w którym prze­ jaw ia się obecnie. Gdy rozważałem ow e trudne warunki, w jakich obecnie znaj­ dują się Polacy, w mojej wyobraźni stanęły w szystkie nieszczęścia ich oczekujące. [...] Od tej chw ili nie dostrzegałem już nic prócz potworności i nieszczęść tego kraju, który był tak drogi przodkom moim, nie słyszałem już nic prócz ostatniego jęku um ierającej ich ojczyzny, której sam istnienie zawdzięczam i która w tej decydującej chw ili, w ydaw ało się, że w zyw a m nie gromkim głosem, bym użył w szystkiego dla jej ratowania. [W 2, 573—574]

Kończąc charakterystykę Szaniawskiego opartą na m ateriałach śledz­

tw a w arto przytoczyć zaświadczenie III Wydziału dotyczące papierów

skonfiskowanych u Szaniawskiego podczas rewizji:

W papierach [...] zaw arte są notatki z w ykładów w ygłaszanych na uniw er­ sytecie z dziedziny fizyki, jego w łasne ćw iczenia, listy od krew nych i bruliony [listów ] do pew nych [znanych] mu osób, znajdujących się w Petersburgu, należą­ cych do Towarzystwa Filaretów , lecz nie zaw ierające nic godnego uwagi, jak rów ­ nież pew ne piosenki i w iersze filareckie. O tym, że Szaniaw ski jest niezamożny, św iadczyć mogą bruliony jego listów , a szczególnie jeden [...], w którym zwraca się z prośbą do niejakiego G rycewicza o zapomogę na w ydatki podróżne, a otrzy­ m aw szy od niego 25 rubli, uważa się za szczęśliwego, ponieważ dzięki nim m iał przynajm niej możność odbyć podróż do Moskwy. W papierach Szaniawskiego zna­ lazły się notatki z gazet zagranicznych, robione po polsku i francusku, o niektó­ rych wydarzeniach warszaw skich, np. o ofiarach złożonych przez hrabiego Zamoy­

skiego i m ieszkańców w ojew ództw a płockiego, o zbrojeniu się m ieszkańców O stro­ łęki, o tym, że dyktator [Chłopicki] podał się do dymisji, że form uje się pułk ko­ zacki, że generał Rosen otrzymał rozkaz w kroczenia na terytorium Polski, że Hauke przybył z S. Petersburga itp. [W 2, 220]

Na Szaniawskiego i jego moskiewskich przyjaciół, jak w ynika ze źró­

deł, duży wpływ w yw ierał zesłany tu z Wilna filomata O nufry P ietrasz­

kiewicz, który według świadectwa Siedleckiego wiedział o planach ofi­

cerów „i popierał je w szaleńczym poryw ie swego patriotyzm u” (W 2,

541). Podczas rewizji u Pietraszkiewicza znaleziono książki trak tu jące

0 historii Polski, a także „różne artykuły w łasnej kompozycji czy prze­

kłady oraz prace byłego profesora wileńskiego Lelewela, pisane ręką w ła­

sną tego ostatniego” (W 2, 218). Ponadto znaleziono u Pietraszkiew icza

przyjacielskie listy innych filomatów, wiele wierszy patriotycznych, w tym

utw ory T. Zana, A. Mickiewicza, J. Czeczota, C. Daszkiewicza i innych.

Jeden tylko w iersz to utwór nowy i ułożony w Moskwie. Treść jego jest n astę­ pująca: Poeta skarży się, że [...] musi [...] objaśniać cudze m yśli, m yśli litew sk ie, [...] żartuje z Daszkiewicza, z jego zatrudnienia w banku 16 i z jego pracy, za którą całą nagrodą będzie to, że n ie stanie się on św iadkiem pożaru M oskwy, a jeżeli nie oni, to już na pewno potom kowie ich spalą Moskwę. [W 2, 218]17

Źródła nie pozostawiają wątpliwości co do pełnego udziału P ietraszkie­

wicza w planach grupy oficerów. N ajw yraźniej i najlakoniczniej w ypo­

wiada się w tej kw estii Siedlecki:

Bez względu na mój szacunek i przyw iązanie do Pietraszkiew icza zgodnie z sum ieniem m uszę oświadczyć, że w iedział on o wszystkich planach oficerów 1 popierał je w szaleńczym poryw ie patriotyzm u. [W 2, 541]

Polscy oficerowie, uwięzieni razem z Szaniawskim i Pietraszkiew i­

czem, byli zapewne znani Zabłockiemu dzięki opowiadaniom tych o stat­

nich. Oto garść inform acji o każdym z tych oficerów. 26-letni podporucz­

nik Franciszek Siedlecki pochodził z guberni wołyńskiej, gdzie w powie­

cie włodzimierskim jego ojciec posiadał m ajątek ziemski i 10 chłopów

pańszczyźnianych. W wojsku Siedlecki służył od r. 1825; podczas pobytu

w szkole oficerskiej przy kw aterze głównej I Armii uczył się razem

z późniejszym członkiem kółka Sungurowa, F. P. Gurowem (W 2, 519—

520). Porucznik kazańskiego pułku piechoty Michał Moraczewski m iał

również w 1831 r. 26 lat; pochodził ze szlachty zamieszkałej w powiecie

rohaczowskim w guberni mohylowskiej (jego rodzice posiadali tam nie­

w ielki mająteczek); w wojsku Moraczewski służył od 1821 roku (W 2,

615— 616). Podporucznik permskiego pułku piechoty Stanisław K iersnow

-16 Członek Towarzystwa Filaretów Cyprian Daszkiewicz, pochodzący z L itw y, jako zesłaniec pracował w m oskiewskim banku. Zmarł w 1829 roku.

17 L a n d a (op. cit., s. 213—215) przytacza ów wiersz i wyraża przypuszczenie, że jest to tekst im prowizacji A. M ickiewicza z r. 1827, zapisany przez C. D asz­ kiew icza.

ski był zaledwie o rok młodszy od swego brata, korneta narew skiego

pułku huzarów, Tadeusza Kiersnowskiego; w 1831 r. pierw szy z nich

m iał lat 26, drugi zaś — 27; pochodzili ze szlachty guberni grodzieńskiej,

gdzie w Nowogródzkiem ich ojciec posiadał 30 chłopów pańszczyźnia­

nych (W 2, 577—578, 597—598). Na zakończenie trzeba jeszcze w ym ienić

chorążego ufijskiego pułku piechoty Lucjana Houwalta, który po począt­

kowym w yrażeniu zgody na ucieczkę rozmyślił się później i na różne spo­

soby unikał spotkań ze spiskowcami; chorąży m iał w tedy lat 23; pochodził

z nowogródzkiej zubożałej szlachty i był wychowankiem świsłockiego

gimnazjum. W wojsku służył od września 1824 (W 2, 299—303).

Próbując nakreślić krąg znajomych Zabłockiego, należałoby się bliżej

przyjrzeć i wykładowcom U niw ersytetu Moskiewskiego. W zeznaniach

swoich podczas śledztwa Zabłocki przyznaje się do zawarcia za pośred­

nictw em Sawinicza znajomości z byłym filomatą, prof. Józefem Jeżow ­

skim (P 387). Świadectwo to jest cenne dlatego, że w ykazuje niezbicie

istnienie bliskich kontaktów ówczesnej młodzieży z działaczami z okresu

poprzedzającego powstanie listopadowe. Z tego punktu widzenia rów nie

ciekawy jest związek Sawinicza z jeszcze jednym filom atą — Janem

Wiernikowskim.

Polakow ustalił, że znajomość ta została zaw arta przy końcu 1832 r.

dzięki pośrednictwu studenta P. J. Gostiewa, który był w łaśnie na wiosnę

tego roku przeniósł się do Moskwy z Kazania, gdzie W iernikowski w y­

kładał. Z zeznań Zabłockiego wynika, że była to z początku znajomość

korespondencyjna.

P oniew aż pan W iernikowski znany jest w literaturze polskiej jako uczony orientalista, h ellenista i znakom ity poeta, w ięc zwróciłem się do niego z proś­ bą o użyczenie w iersza do almanachu i przy tej okazji naw iązałem korespon­ dencję. [P 388]

Spotkanie nastąpiło w Moskwie (Wiernikowski zatrzym ał się tu

w drodze na urlop, k tó ry zam ierzał spędzić w stronach ojczystych). Za­

błocki w yw arł na uczonym dość silne wrażenie dzięki swemu „żarliw e­

mu, gorącemu, żywemu tem peram entow i”. W iernikowski wspomina w ze­

znaniach:

Moja znajomość z Zabłockim była krótkotrwała. Przyznaję otwarcie, po­ kochałem tego człowieka; prócz uprzejm ego oprowadzania m nie po M oskwie, przede w szystkim po różnych księgarniach [...] podczas m ojej bytności w tym m ieście przejazdem, w idziałem w nim m łodzieńca oddanego naukom; pomógł mi w zawarciu znajomości ze znakom itym archeologiem i pisarzem rosyj­ skim prof. K aczenow skim , zaopatryw ał m nie w Kazaniu w najnow sze utwory.

[P 388]

Jako jeden z oskarżonych w procesie Towarzystwa Filom atów W ier­

nikowski został zesłany do Kazania. Będąc wykładowcą języka arabskie­

go w gim nazjum przy Uniwersytecie Kazańskim, nie w yparł się widocz­

nie swoich poglądów i nie zerwał kontaktów z ruchem wyzwoleńczym.

W każdym razie w 1833 r. policja znalazła u niego podczas rewizji zapi­

sy nutow e w raz z tekstam i wielu popularnych w tym czasie utworów:

Polonez Kościuszki, Mazurek Chłopickiego, Trzeci maj, Marsz polski, Płacz

wygnańca, Do tańcujących Polek i inne. S tarając się bronić, W iernikow-

ski zeznał na śledztwie, jakoby wszystkie te m ateriały pozostawili w jego

mieszkaniu przejeżdżający przez Kazań w pow rotnej drodze do domu

zwolnieni zesłańcy, którym pomagał m aterialnie (k. 157— 159).

Spotkanie z Zabłockim zostało upam iętnione m. in. dzięki temu, że

W iernikowski napisał specjalnie do album u swojego nowego przyjaciela

wiersz m ający form ę listu poetyckiego. U trzym any w obowiązującej pod­

ówczas konw encji rom antycznej, obfitujący w zawikłane i nie całkiem

przejrzyste porównania, utw ór ten bez względu na zalety artystyczne

może świadczyć niezbicie o tym, iż obaj, i ofiarodawca, i obdarowany,

podzielali nadzieje, które patrioci polscy wiązali z w ypraw ą Zaliwskiego.

Oryginalnego tekstu (wiersz został napisany po polsku) na razie nie uda­

ło się odnaleźć. Oto jego przybliżony przekład dokonany dla komisji

śledczej:

Podczas śledztwa W iernikowski uparcie, przem yślnie i nie bez powo­

dzenia wykazywał, że przekład rosyjski zawiera pewne nieścisłości. Je d ­

nak chodziło m u jedynie o szczegóły lub spraw y drugorzędne, co się zaś

tyczy głównej idei utw oru, to argum enty Wiernikowskiego nie mogły

obalić wniosku komisji śledczej:

sens ow ych w ierszy posiada w idoczne podobieństwo do treści przytoczonego w yżej listu Zabłockiego z 9 lutego 1833 г., który zaw ierał wiadom ość o utworzeniu w e Francji tow arzystw patriotycznych oraz twierdzenie, że Polakom nie wolno jesz­ cze tracić nadziei, poniew aż Francja m yśli o nich itp. [k. 181]

18 A oto próba „powrotnego” przekładu: „Horyzont ojczysty okrywa się m głą i pędzą chm ury złowieszcze; o, czy w idzisz błyszczącą na zachodzie gwiazdę; to blask zorzy w różowym uśm iechu [...]. M yśl posyłając za wzrokiem , uważaj, by z p iersi twej nie uleciała dusza, byś w pogoni za uczuciem nie pożegnał się nagle z ustroniem , w którym spoczywało tw e serce [...]. W owej św iątyni ducha należy trzym ać straż nieustannie. Nagły przypadek może m ieć w iele złych następstw; los, słabość i gw ałt potrójną swą siłą mogą przypuścić szturm do drzwi serca. M ężnie w ytrzym ać natarcie — oto przeznaczenie mocnego człowieka; bronić św ią ­ tyni — to obowiązek w iernej straży, aż do chw ili gdy trium f z ogniem w sław i w ielk ą sprawę, gdy Bóg ponownie zważy na dokładnych szalach los Polaka. Mam to natchnione przeczucie, Tadeuszu, że ty jeszcze tego doczekasz”.

Wszystkie przedstawione tu taj osoby i ich sprawy posiadają znaczenie

nie tylko jednostkowe, lecz są również komponentami owego środowiska

społecznego, w jakim znalazł się Zabłocki po przybyciu do Moskwy. S tu­

denci, z którym i się zaprzyjaźnił, pochodzili albo z niem ajętnej bardzo

drobnej szlachty, albo z duchowieństwa lub inteligencji plebejskiego po­

chodzenia (raznoczyńców), przy czym owa ostatnia grupa odgrywała

w środowisku studenckim rolę dość znaczącą. Według archiw alnych da­

nych opublikowanych przez Polakowa — w r. 1838 wśród studentów

U niw ersytetu Moskiewskiego było: szlacheckiego pochodzenia 263, ze sta­

nu duchownego — 98, z kupiectw a — 56, z drobnych mieszczan — 54,

z raznoczyńców — 70 osób (P 411). Oficerowie, których znał Zabłocki,

pochodzili przeważnie z wysługującej się po cudzych dworach niezamoż­

nej drobnej szlachty północno-zachodnich guberni. Jeśli zaś chodzi o ich

sym patie polityczne, to nie różniły się one zbytnio od nastrojów politycz­

nych jego witebskich kolegów gimnazjalnych. Było to środowisko, w któ­

rym Lelewel posiadał niezaprzeczony autorytet i w którym jego współ-

bojownicy z Towarzystwa Filaretów zawsze mogli liczyć na współczucie

i poparcie.

Istniejące publikacje nie zajm ują wobec działalności kółka Sungurowa

jednolitego stanowiska. Znany literaturoznaw ca B. M. Eichenbaum w swej

pracy ogłoszonej jeszcze przed wielką rewolucją październikową stw ier­

dził, że cały ten proces to jedna bzdura, sam zaś Sungurow, jeżeli nawet

nie był zawodowym szpiegiem, w żadnym w ypadku nie był rewolucjo­

nistą 19. Landa w cytowanej tu już pracy posuwa się jeszcze dalej, po­

rów nując Sungurowa z Azefem i nazywając go prow okatorem 20. Nato­

m iast historycy I. A. Fiedosow i W. G. Wierzbicki zupełnie zasadnie

obalają podobne p o g ląd y 21. Nie mamy możliwości, by w tym miejscu

zreferować punkt widzenia każdego z nich, rezygnujem y również z w y­

łożenia własnego punktu widzenia na tę sprawę tak szeroko, jak byśmy

tego pragnęli. Chcemy jednak podkreślić, że koncepcje Eichenbauma

i Landy w ydają się nam niesłuszne i pozostające w w yraźnej sprzeczności

z istniejącym i źródłami.

Podczas śledztwa nie wszyscy zatrzym ani składali w yczerpujące i zu­

pełnie szczere zeznania na tem at swoich poglądów politycznych. Jednak­

że uważna analiza istniejących źródeł pozwala ustalić podstawowe zało­

żenia programów rosyjskich i polskich uczestników ruchu oraz istotę

owej płaszczyzny współdziałania, na której obie grupy zamierzały współ­

pracować 22. Spróbujm y omówić pewne fakty z tej dziedziny.

19 Э йхенбаум, op. cit., s. 16—17. 20 L a n d a , op. cit., s. 207.

21 И. A. Ф едосов, Революционное движение в России во второй четверти XIX в. Мос­ ква 1958, s. 100—101 i in. — В. Г. Верж бицкий, Революционное движение в русской армии (с 1826 по 1859 гг.). Москва 1964, s. 107—108 i in.

22 Oprócz cytow anych już prac zob. o tym B. A n d г a k a, K ó łk o Sungurowa