Mączak, Antoni
"The making of the Habsburg monarchy 1550-1700", Robert John Weston Evans, Oxford 1979 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 72/4, 760-761 1981
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl, gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego, powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
760 RECKNZJE
R.[obert] J.[ohn] W.[eston] E v a n s , The M aking o f the Habsburg Monarchy, 1550— 1700, C larendon Press, O xford 1979, s. X X IV , 532.
A u to r kapitalnej m onografii R udolfa II przystąpił d o dzieła o zasięgu szerszym, wy
korzystując dośw iadczenia, a p a ra t pojęć i m etody w ypróbow ane na tem acie środow iska pras
kiego schyłku XVI i początku XVII w. W przeciwieństwie d o książek pośw ięconych historii krajów obcych, pisanych przez historyków polskich, które przeważnie stanow ią ogólny zarys tem atu i z reguły nie są podsum ow aniem własnych studiów analitycznych, w krajach anglo
saskich nierzadki jest typ historyka specjalizującego się w dziejach jakiegoś odległego kraju lub regionu. Startując wcześnie, już pracą doktorską, i pisząc w najszerzej na świecie znanym języku, badacze tego typu wywierają wpływ większy od miejscowych. Wystarczy wspomnieć M ichaela R o b e r t s a z jego studiam i nad szwedzkim storhetstiden, któ re kształ
tują w Anglii i Stanach Zjednoczonych obraz dziejów Szwecji w stopniu większym niż m ono
grafie w ydaw ane w Lundzie, U ppsal i czy Sztokholm ie lub Johna E l l i o t t a piszącego w C am bridge i Princeton o now ożytnej H iszpanii.
E v a n s korzysta z niezwykle szeroko zebranej literatury, także czeskiej i węgierskiej.
21 stronic wybranej bibliografii pom ija liczne pozycje drobniejsze lub m arginesow o tyczące się tem atu, któ re zapew niają jednak stosunkow o obfite, ja k na książkę angielską, przypisy.
Z pozycji polskich znajdujem y W ładysława K o n o p c z y ń s k i e g o „Dzieje Polski now ożytnej”
i B ohdana B a r a n o w s k i e g o „Procesy czarow nic” . C ytaty z tej właśnie m onografii znalazły się nieprzypadkow o, bowiem w przeciwieństwie d o klasyków tem atu — jak Oswald R e d l i c h — Evans prześlizguje się obok problem ów wielkiej polityki europejskiej i z wyraźnym u podo
baniem w raca d o w ybranych przez siebie problem ów kultury: dw a z najdłuższych rozdziałów poświęca magii. Jak pisze we wstępie, część trzecia („The Intellectual F oundations") stanowić m a trzeci wymiar dzieła — w głąb, podczas gdy pierwsza („The G eneral Evolution” ) traktuje o kolejnych fazach spajania m onarchii, a druga („The C entre and the Regions”) omawia z osobna austriackie „kraje dziedziczne” . Czechy, Węgry i Rzeszę.
N ie wojny przeciw Turcji i Francji, nie tu, fe lix Austria, nuhi·!. lecz u parta i kon
sekwentna kontrreform acja w jej efektach politycznych utworzyły M onarchię, k tó ra w krótce zm agać się m ia ła z niebezpieczeństwem pruskim . G dy wielu historyków przestrzega przed tw orzonym i praeter necessitatem kryzysami, Evans dostrzega w pierwszej połow ie XVII stu
lecia habsburskiego głęboki kryzys religijny, polityczny, społeczny i intelektualny. Tylko czasy Leopolda I pozostałyby okresem konsolidacji, skoro wiek X V III ujaw nia znów głębokie słabości państw a. Z obszernych, szczegółowych rozw ażań na te tem aty w ynika, że — zdaniem au to ra — najistotniejszy był ów ostatni — intelektualny — kryzys. A utor podkreśla kontrrefor- macyjny argum ent ciąglości-jedności-porządku, który miał odegrać tak wielką rolę w zespojeniu m onarchii, i prow adzi ku tem atyce m agii!
Gdyby tytuł książki brzm iał np. „The Intellectual H istory o f the H absburg M onarchy"
czy naw et „T he M aking o f the H absburg M agic”, rozkład akcentów b y łb y dla każdego przekonyw ający. G dy chodzi natom iast o pow staw anie m onarchii, recenzentowi tru d n o przyjąć ów tok rozum ow ania. D oskonale, z pełną kom petencją i sw obodą erudycyjną przedstaw ione związki między krajam i podległymi H absburgom a europejskim (światowym) „centrum "
zostają jakby w zawieszeniu: nie znajdujem y rozwinięcia tak istotnych tu Lieblingsthemen historiografii niemieckiej i austriackiej, jak relacje między stanam i i w ładcą czy zwłaszcza wpływ urzędów i instytucji kolegialnych na kształtow anie się now ożytnego państw a. Rzecz charakterystyczna: w tekście i w bibliografii pom inięto F. L. C a r s t e n a z jego analizą przew rotów absolutystycznych.
D om inujące w m onarchii więzi są. zdaniem au to ra, innej natury, bowiem „program cesarski opierał się przynajm niej w takim stopniu na postaw ach [a set o f attitudes] co i na posunięciach politycznych” [a set o f policies, s. 308]. *
W ynikać to ma z jedności kultury, istniejącej, tw orzonej czy też narzuconej przez mo
narchię. O to, jak to Evans w idzi: „Przy całej różnolitości jej terytoriów i instytucji, m onarchia habsburska pod koniec XVII w. w zasadzie popierała jedną kulturę. Jest to bliższe prawdy
RECENZJE
761 w stosunku d o w ykształconych niż niewykształconych ludzi i na wszystkich poziom ach m ożna wskazać wiele czynników opierających się jednoczącej matrycy· N ie m ożna też prze
sadzać z uogólnianiem , aby kształtować jasn ą term inologię: również słowo „b aro k ” nie może pasow ać ściśle d o stru k tu r mentalnych epoki. Jednakże w spólna więź kulturow a była podsta- wo\vym elementem wzmacniającym jednolitość (cohesion) E uropy C entralnej pod dynastyczną egidą. W pewnej mierze tę homogeniczność narzucał rozwój polityczny i związane z tym trendy społeczno-gospodarcze, któ re już omawialiśmy. Jednak to zjawisko m a wymiar intelek
tualny. który wvm;ig;i analizy wedle jego swoistych reguł" (s. 31?. początek części III).
Z kolei następuj;;, rozdziały o nauce katolickiej, okultyzmie w sferach intelektualnych i wreszcie o stosunku do magii ludowej, zwłaszcza o procesach o czary. K ontynuacją tej tem atyki staje się rozdział ostatni: „The Universal Enterprise” , traktujący o przejaw ach uniwersalizmu katolickiego w ideologii środkow oeuropejskiej.
Evans przewiduje sceptycyzm czytelnika, nie przekonanego, że „O edipus A egyptiacus”
A tanazego K irchera. T. J.. «.tanowi-klucz do zrozum ienia ideologii i wzrostu M onarchii Habsburskiej, jednak sam dokonuic uniku, gdy powinien przeprowadzić dowód praw dy:
„Teraz sceptyk może uważ.ić, że poświęciłem zbyt wiele miejsca »Edypowi egipskiemu« — pisze na s. 440 — Jednak sceptycyzm nigdy nie byl w stanie przeniknąć d o umysłowości kontrreform acyjnej. któ rą K ircher tak znakom icie reprezentow ał” . C harakterystyczna retoryka:
profesor Collegium R om anům (1601 lub 1602 -1680) został podstaw iony w miejsce krytycznego czytelnika z W wieku, który chciałby zapytać, czemu kontrreform ację tak często utożsam ia się tu z ideologu; M onarchii H absburskiej, czemu ten sam lus spotyka na kartach książki Europę środkową. Jeśli Evans akcentuje w ieloraką zależność od W iednia Saksonii, m ożna się zgodzić: uderza jednak brak Bawarii, której Evans wyraźnie nie docenia. Jest to szczególnie charakterystyczne w rozrzuconych uwagach na tem at sztuki (w tym zakresie autor nie czuje się rów nie kom petentny jak w sferze życia umysłowego), ale wynika chyba z przyjętych ogólnvch założeń i metody.
W ątpliwości i zastrzeżenia, które tu przedstawiliśm y, są natury zasadniczej: A u to r dał zgoła co innego, niż zapow iada tytuł. Czytelnika jednak łatw o ujmie elegancją stylu i sposo
bem prezentacji pasjonujących zagadnień kultury, erudycją, precyzją i jasnością, z ja k ą pod
chodzi d o spraw z natury skrywanych i niekiedy m rocznych
' Antoni M ączak
M aria W a u ry k o w a . D .iije Niemiec 1789- 1871, Państwow e W ydaw nictwo N aukow e. W arszawa 1980, s. 653.
Już w 1972 r. au to rk a opublikow ała historię Niemiec tego sam ego okresu („M iędzy pierwszą a drugą Rzeszą” . Warszawa 1972). ponad trzykrotnie jednak mniejszą (15.76 ark., obecna liczj 57.74 ark.) i_ o innym charakterze (wydawcą były wówczas Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych). Zarazem jest to kontynuacja historii Niemiec poprzedniego okresu (..Dzieje Niemiec 1648 1789", W arszawa 1976). Pierwsze to w nas/ej literaturze naukow ej opracow anie z historii Niemiec o podobnych rozm iarach, im ponuje p o n ad to wyzyskanymi m ateriałam i. K siążka zaopatrzona jest w odsyłacze, a w spisie w ykorzystanych pozycji mieszczą się akta i 3 archiw'ów (M erseburg, D rezno i F rankfurt n.M .) oraz kilkaset wydaw
nictw źródłowych i opracow ań (s. 565 -588). D odać trzeba 17 m ap tekstow ych. 2 załącznikowe i 230 ilustracji, л m ożna stwierdzić, że prezencja opracow ania jest nie byle jaka.
Rozmiary opracow ania daw ały szerokie możliwości różnorodnego ujęcia. D ają o n e także okazję d o zastanow ienia się, jakie zagadnienia autorka uznała za najważniejsze, co pozwoli na charakterystykę pracy. M ożna także przeprow adzać wiele porów nań, gdyż dzieje Niemiec stalv sie. zwłaszcza po 1945 r.. lem atem poruszanym niezm iernie często w literaturze nauko
wej wiciu krajów. Nawet jeśli najwięcej pisano o okresie późniejszym, po 1871 r.. cz>
zwłaszcza po 1918 r to jednak i do pierwszej prfłowy XIX w sięgano wielokrotnie. D ałob\
