Wprowadzenie
Introduction
Tereny zieleni to temat coraz mocniej akcentowany we wspóä- czesnej teorii urbanistyki. Szczegól- nñ rolö tym obszarom nadano w wie- ku XX, choè poczñtki to czasy znacz- nie wczeĈniejsze. Powszechne stoso- wanie terenów zieleni wynika z ich wielu ról. W temacie artykuäu zosta- äa przedstawiona jedna z nich, a mia- nowicie aspekt Ĉwiadomej kompozy- cji przestrzennej, w której element Ĕywy stanowi roĈlina bödñca równo- rzödnym architekturze skäadnikiem tkanki miejskiej. PodkreĈlony zostaä aspekt wizualny, käadñcy nacisk tym samym na istotö ksztaätowania prze- strzeni o wysokiej jakoĈci estetycz- nej. Rolñ architekta krajobrazu jest taki sposób kreacji otoczenia, który pozwoli na uzyskanie okreĈlonych wraĔeþ na jego uĔytkownikach.
Temat artykuäu obejmuje swo- im zakresem obszary miejskie, któ- re stanowiñ przestrzeþ gösto zalud- nionñ. Tereny takie sñ, poprzez ich silnñ urbanizacjö, czösto zdegrado- wane, powodujñc zanik pierwotne- go kontaktu czäowieka z przyrodñ.
ćrodowisko miejskie wymaga jed- nak odröbnej analizy kompozycyjnej.
Wprowadzana zieleþ powinna stano- wiè element zintegrowany z elemen- tem architektonicznym, który zazwy- czaj juĔ istnieje i wobec którego ar- chitekt krajobrazu nie moĔe pozo- staè obojötny.
Wspóäczesne technologie stwa- rzajñ nowe moĔliwoĈci w ksztaäto- waniu przestrzeni miejskiej. Pozwa- lajñ one na szerokie wprowadzanie zieleni w krajobraz miasta, powo- dujñc czasem Ĉwiadome odwraca- nie jej standardowego wykorzysta- nia i redefiniowanie pojöè zwiñza- nych ze strukturñ ukäadu urbanistycz- nego. Efektem jest nowa rola zieleni w kompozycji przestrzennej. Wyko- rzystanie wiedzy z zakresu percep- cji otoczenia pozwala na uzyskanie okreĈlonych wraĔeþ na jego odbior- cy, który stanowi ostatnie, zarazem najwaĔniejsze ogniwo w procesie projektowania. To dla niego wäaĈnie architekt krajobrazu ksztaätuje prze- strzeþ, którñ czäowiek nastöpnie oce- ni poprzez chötne przebywanie.
Na miejsce analiz teoretycz- nych zostaäy wybrane dwie aglome- racje miejskie. Pierwszñ z nich jest Wrocäaw. DuĔe, rozwijajñce siö mia- sto, peäne zieleni oraz historycznych zaäoĔeþ parkowo -ogrodowych. Dziö- ki stale powstajñcym nowym zabu- dowaniom stwarza doskonaäe moĔ- liwoĈci ksztaätowania nowej – na- wet eksperymentalnej – architektury krajobrazu, a modernizacja zabytko- wych obiektów architektonicznych powinna stwarzaè okazjö do rewa- loryzacji starych, czösto bardzo do- brych realizacji, które straciäy swój pierwotny wyglñd na skutek zanie- dbania na przestrzeni lat.
Drugim obiektem badaþ zosta- äa wybrana aglomeracja Kopenhagi.
Miasto, które swym ukäadem prze- strzennym zieleni (promienisty ukäad
Z ie le ñ ja ko e le m en t k o m p o zy cj i ur b a ni st yc zn ej n a p rz yk ³a d zi e W ro c³ a w ia i K o p en ha g i M a rt yn a S ur m a
Public Greenery as the Part of Urban Composition
on the Example
of Wroclaw and
Copenhagen
zieleni) stanowi przeciwwagö dla przykäadu wrocäawskiego (pierĈcie- niowy ukäad zieleni). MnogoĈè hi- storycznych, jak i bardzo wspóäcze- snych zaäoĔeþ zieleni moĔe stanowiè jednak inspiracjö w kreowaniu zielo- nego wizerunku Wrocäawia.
Zagadnienia percepcji i przestrzeni jako
wstêp do kompozycji urbanistycznej
‘Perception’ and ‘space’ as the introduction to the urban composition
Problematyka odbioru prze- strzeni zurbanizowanej to podsta- wowe zagadnienie, które pojawiñ siö przy projektowaniu miejskich zaäoĔeþ architektoniczno -krajobrazowych.
Wpäyw Ĉrodowiska przestrzennego na psychikö, doznania estetyczne i przyzwyczajenia czäowieka wystö- pujñ przede wszystkim w skali urba- nistycznej. Rozwojowi urbanisty- ki towarzyszñ obecnie wnikliwe ba- dania nad oddziaäywaniem formy przestrzeni na psychikö czäowieka.
Przeprowadzane analizy wpäywu formy przestrzeni miejskiej na czäo- wieka – obserwatora i jego wraĔe- nia w czasie poruszania siö w jej ob- szarze prowadzñ do rozwaĔaþ: “Jak ksztaätowaè przestrzeþ, aby Ĉwiado- mie wykorzystaè jej oddziaäywanie na czäowieka?”. Zwiökszanie siö in-
tensywnoĈci procesu urbanizacji wy- maga z pewnoĈciñ bardziej Ĉwiado- mego gospodarowania przestrzeniñ i Ĉwiadomego tworzenia jej formy.
Projektowanie przestrzeni powinno speäniaè okreĈlone potrzeby i wyty- czone cele, jednoczeĈnie unikajñc przypadkowoĈci formy. Stosowanie róĔnorodnych elementów kompozy- cji przestrzennej w sposób zamierzo- ny pozwala przewidzieè oddziaäywa- nie tych czynników na “obserwato- ra”, który jest jednoczeĈnie “uczestni- kiem” miejsca [Wejchert 1984]. ćro- dowisko przestrzenne powinno za- pewniè jego uĔytkownikowi wäaĈci- wñ “jakoĈè Ĕycia”, przez co rozumie siö m. in. czynniki estetyczne, kultu- rowe i psychiczne [Wejchert 1984].
Ksztaätowanie przestrzeni jest takĔe dziedzinñ twórczoĈci, której jednym z ogniw jest kompozycja.
Korelacja czäowiek – przestrzeþ ma takĔe swoje Ĉcisäe psychologiczne uwarunkowania, oparte na prawach teorii widzenia i percepcji, których znajomoĈè moĔe byè wykorzystana w zamierzonym ksztaätowaniu prze- strzeni. Temat “czäowiek – miasto”
pojawia siö w kontekĈcie psycholo- gii Ĉrodowiskowej, której istotñ jest zwiñzek miödzy czäowiekiem a Ĉro- dowiskiem na zasadzie sprzöĔenia zwrotnego. Oznacza to ksztaätowa- nie osobowoĈci czäowieka poprzez projektowanie Ĉrodowiska, w któ- rym ten Ĕyje [Bell i in. 1996]. ćwiad- czy to o istotnym wpäywie przestrze- ni ksztaätowanej w sposób wysoce es- tetyczny na podniesienie standardów Ĕycia mieszkaþców miast. Ponad-
to – w odniesieniu do odbioru prze- strzeni przez obserwatora – atrakcyj- ne miejsca sprzyjajñ ich zapamiöty- waniu, odróĔniajñc siö od reszty oto- czenia formñ, treĈciñ (funkcjñ), wy- jñtkowñ czytelnoĈciñ ukäadu [Szew- czuk 1977]. Wedäug postulatów psy- chologii ekologicznej Barkera (1951),
„miejsce determinuje nasze zacho- wanie” [Bell 1996]. Czyli koniecz- ne jest takie projektowanie, którego efektem bödzie wytworzenie wiö- zi pomiödzy miejscem a jego poten- cjalnym uĔytkownikiem. WäaĈciwie zakomponowana przestrzeþ miejska wywoäa w odbiorcach poczucie ak- ceptacji i przywiñzania, chöè prze- bywania i zatrzymania siö w niej, a wiöc jej funkcja zostanie speänio- na. Niczym dzieäo sztuki, moĔe wpäy- waè na stan psychiczny, dawaè spo- kój, radoĈè czy pobudzaè wszech- stronny rozwój.
Pomocñ w ocenie Ĉrodowiska miejskiego moĔe byè metoda mapo- wania poznawczego wprowadzona przez Kevina Lyncha (1960). Obraz miasta, wedäug niego, ksztaätuje siö na podstawie wzajemnej relacji po- miödzy widzem a Ĉrodowiskiem jego obserwacji [Sykta 2006]. Przestrzeþ to continuum wraĔeþ, ciñgäoĈè bodĒ- ców, które do nas docierajñ, a wiöc jest to swego rodzaju ciñg czaso- przestrzenny [Lynch 1960]. Podob- nym spostrzeĔeniem na temat per- cepcji otoczenia jest tworzenie i ana- liza krzywej wraĔeþ jako sposób in- terpretacji przestrzeni miejskiej [Wej- chert 1984]. Przeprowadzone bada- nia wyraĒnie wskazujñ na bezpoĈred-
nie dziaäanie relacji czäowiek – mia- sto. Oznacza to wiöc, iĔ organiza- cja i sposób ksztaätowania danego otoczenia wywiera istotny wpäyw na psychikö jego odbiorcy. Ponad- to, nawet pomimo indywidualnych róĔnic w odbiorze przestrzeni, skäon- noĈè czäowieka do geometryzacji pozwala okreĈliè, które z miejsc bö- dzie bardziej lub mniej atrakcyjne.
Jest to juĔ bezpoĈrednie nawiñzanie do problematyki kompozycji urbani- stycznej, która z zaäoĔenia opiera siö na zasadach geometrii. TakĔe pro- porcja w ukäadzie bryä, jeĈli do bryä sprowadzimy architekturö i elemen- ty przyrodnicze, moĔe pomóc w oce- nie atrakcyjnoĈci miejsca. Wiele pra- widäowoĈci wystöpuje jako zaleĔno- Ĉci oddziaäywania form powstaäych w przestrzeni na doznania porusza- jñcego siö w niej czäowieka – obser- watora. Takie zaleĔnoĈci powodujñ Ĉwiadome ksztaätowanie kompozy- cji urbanistycznej, co pozwala wy- woäywaè nastroje i napiöcia zgod- ne z danym ukäadem przestrzennym [Hauxner 2007].
Celem kompozycji przestrzen- nej jest tworzenie ukäadów prze- strzennych o cechach okreĈlonych, powodujñcych powstawanie zamie- rzonej sekwencji wraĔeþ [Wejchert 1984]. Przyczynñ tego jest jednako- we lub bardzo zbliĔone oddziaäywa- nie przestrzeni na wielkñ liczbö jed- nostek o indywidualnych cechach i subiektywnych doznaniach [Gib- bson 1950]. Badania fizjologiczne, psychologiczne – psychologia hu- manistyczna, potwierdzajñ, Ĕe wra-
Ryc. 1. Kongens Nytorv w Kopenhadze, kompozycja zieleni towarzyszñca zabudowie historycznej tworzñca element elewacji obiektu, forma strzyĔenia podkreĈla element wejĈciowy (ksztaät äuku), symetria kompozycji zieleni stanowi kontynuacjö symetrii caäego zaäoĔenia architektonicznego, element zieleni jest równorzödnym architekturze elementem tworzñcym Ĉcianö analizowanego wnötrza urbanistycznego
Fig. 1. Kongens Nytorv in Copenhagen, the green composition accompanies the historical building – part of the elevation, the shearing form stresses the input element (arc shape), symmetry of the composition of green is a continuation of the symmetry of the complex architectural setting-up, element of green is an equal architecture element forming the wall of the analyzed urban interior.
Ĕenia odbierane przy oglñdaniu kon- kretnych form przestrzennych sñ zbli- Ĕone u wielu osób, prawidäowo od- czytujñcych ich wzglödnñ wielkoĈè.
ćwiadczy to o istotnej roli percepcji wzrokowej zarówno w procesie pro- jektowania, jak i ocenie danej kom- pozycji [Gehl, Gemzøe 2004].
Przyk³adem indywidualiza- cji danej kompozycji przestrzen- nej jest wykorzystanie powszech- nie znanych praw: pozornego skra- cania siê odleg³oœci oraz pola mar- twego. Te prawa fizyki dotycz¹ bezpoœrednio procesu percepcji wzrokowej u cz³owieka, stwarzaj¹c szerokie mo¿liwoœci projekto- we. Przestrzeñ wizualna ró¿ni siê od przestrzeni: s³uchowej i rucho- wej. Organizacja ludzkiej przestrzeni zale¿y prawie wy³¹cznie od wzroku.
Inne zmys³y tylko rozszerzaj¹ i wzbo- gacaj¹ przestrzeñ wizualn¹ [Tuan 1987]. Wartoœæ estetyczna krajobra-
zu jest uwa¿ana za jedn¹ z jej pod- stawowych funkcji [Jakle 1987].
Problem percepcji w kompo- zycji przestrzennej pojawia siê rów- nie¿ w za³o¿eniach psychologii po- staci [Wertheimer 1912]. Teoria ta dotyczy relacji pomiêdzy ca³oœci¹ a czêœciami, które siê na ni¹ sk³adaj¹, a przede wszystkim dotyczy tego, jak ca³oœæ i jej czêœci s¹ postrzega- ne przez umys³ oraz jak ca³oœæ jako figura wyäania siö z täa. Podstawowe przesäanie teorii Gestalt (1912) za- wiera siö w zdaniu: „CaäoĈè to coĈ wiöcej niĔ suma jej elementów”.
Jednak termin „percepcja” to w teo- rii Gestalt nie tylko doznanie, od- czucie czy wraĔenie powodowane przez fizyczne bodĒce zewnötrzne.
To caäy zakres (wachlarz) doĈwiad- czeþ, które sñ zwiñzane z postrzega- niem rzeczywistoĈci. Percepcja prze- strzeni jest uwaĔana za proces zäo-
Ĕony zaleĔny od wielu czynników [Norberg -Schulz 2000].
Pojöcie percepcji nierozerwal- nie zwiñzane jest z zagadnieniem przestrzeni, które bezpoĈrednio do- tyczy samego procesu projektowa- nia. Jej definicja pojawia siö gäównie w literaturze filozoficznej. Jednym z gäównych teoretyków architektu- ry, który wprowadziä ideö przestrze- ni do urbanistyki, byä A. E. Brinck- man (1925). Stosowaä on nowe pojö- cia w swojej teorii przestrzeni, takie jak: ramy przestrzenne, efekt prze- strzenny, ksztaät przestrzenny, pro- jektowanie przestrzenne, wypeänia- nie przestrzeni, porzñdkowanie prze- strzeni itp. [Cornelis 1980].
WyobraĒnia przestrzenna jest odbiciem ludzkich zmysäów, dziöki czemu moĔna interpretowaè prze- strzeþ jako zamierzony efekt kom- pozycyjny. MoĔna jñ opisaè, podzie- liè, ustaliè kryteria jej oceny, nadaè jej konkretne wartoĈci materialne, a takĔe uznaè jñ za wäasnñ, przychyl- nñ lub uĈwiöconñ. W ujöciu geome- trycznym, przestrzeþ wystöpuje jako pojöcie abstrakcyjne, jednak tworzo- ne na podstawie pierwotnych do- Ĉwiadczeþ przestrzennych czäowie- ka, polegajñcych na wyszukiwaniu wzorców geometrycznych w natu- rze. Rezultatem tych dziaäaþ sñ re- gularne formy wytworów ludzkich rñk oraz regularne zasady sytuowa- nia w przestrzeni wszystkiego tego, co z woli czäowieka zostaäo osadzo- ne na nowym miejscu [Chmielew- ski 2001].
Ryc. 3. Amagerbro w Kopenhadze, zielone podäogi ograniczajñce strefy zabudowy mieszkaniowej
Fig. 3. Amagerbro in Copenhagen, green floors restricting zones of residential settlement
Wizualizacji pomysäów säuĔy
„jözyk projektowy” – wzorniki, sym- bolika, ukäady kompozycyjne [Krenz 1997]. Oznacza to ustalenie Ĉrodków projektowych przeäoĔonych na kon- kretne formy ogrodowe i architekto- niczne, a wiöc trzy wymiary i czas, wpisujñcych w przestrzeþ miasta pro- ponowane zmiany. Owo wpisanie bödzie rozumiane jako ksztaätowanie ku zaäoĔonemu odczytowi (zgodne z zamierzeniami projektantów) no- wych, kreatywnych form przestrzen- nych, wychodzñcych naprzeciw po- trzebom mieszkaþców miast [Köpko- wicz 2008].
W literaturze pojawia siö po- dziaä przestrzeni na przestrzeþ eg- zystencjalnñ i architektonicznñ [Norberg -Schulz 2000]. Przestrzeþ egzystencjalnñ okreĈla siö jako sta- bilny system schematów percepcyj- nych – tzw. “obraz” otoczenia. Jej cechñ charakterystycznñ jest staäoĈè.
Percepcja takiej przestrzeni odbywa siö poprzez rozpoznawanie – poszu- kiwanie systemu podobieþstw, a na- stöpnie powiñzanie poszczególnych elementów z konkretnymi miejscami, usytuowanymi w danej przestrzeni.
MoĔliwe jest opisanie struktury by- cia, jakñ ta przestrzeþ tworzy. Skäada- jñ siö na niñ: centrum i miejsce, kie- runek i droga oraz teren i strefa. Idea centrum (miejsce) wynika z “subiek- tywnego scentralizowania” przestrze- ni czäowieka. W spontanicznym od- czuciu jest okreĈlane jako trudno do- stöpne, miejsce spodziewanego od- krycia bñdĒ niespodziewanie odkry- te, wspólne wielu jednostkom. Po-
niewaĔ kaĔde miejsce zawiera kie- runki, stanowiñ one kolejny element struktury przestrzeni. “Strefy” z kolei sñ to nacechowane tereny podzie- lone przez drogi. Podstawowe inte- rakcje, jakie ksztaätujñ siö w otocze- niu, identyfikujñ charakter danego miejsca [Norberg -Schulz 2000]. In- terakcja danego miejsca z jego oto- czeniem to podstawowy aspekt prze- strzeni egzystencjalnej, której wyra- zisty obraz wpäywa znaczñco na byt czäowieka.
Elementy przestrzeni egzysten- cjalnej pojawiajñ siö na kilku pozio- mach: geograficznym, krajobrazu, urbanistycznym, prywatnych prze- strzeni i rzeczy [Norberg -Schulz 2000]. Problem analizowanej kom- pozycji przestrzennej w aspekcie miejskim dotyczy bezpoĈrednio po- ziomu urbanistycznego, czyli Ĉro- dowiska powstaäego na zasadzie in- terakcji elementów wytworzonych
przez czäowieka. Poprzez swojñ dziaäalnoĈè, miasto otrzymuje wäa- Ĉciwñ mu toĔsamoĈè nadanñ przez czäowieka.
Przestrzeþ architektoniczna okreĈlana jest jako „konkretyzacja”
przestrzeni egzystencjalnej [Norberg- -Schulz 2000]. Architektonicznym odpowiednikiem miejsca jest wözeä (wedäug terminologii Lyncha). Miej- sce (wözeä) okreĈla siö jako element pokrewny zasadom bliskoĈci i ogra- niczenia, które wymuszajñ koncen- tracjö bryä. Elementem geometrycz- nym o najwiökszej koncentracji jest kula. Dodatkowe podkreĈlenie miej- sca stanowi jego wyniesienie, a wiöc wprowadzenie osi pionowej, która skupia wokóä siebie danñ przestrzeþ.
OĈ to element, któremu wedäug tej samej terminologii odpowiada dro- ga. Skäadajñ siö na niñ elementy za- równo poziome, jak i pionowe. Stre- fy – dzielnice natomiast to lynchow- Ryc. 4. Pl. Bema we Wrocäawiu,
dziedziniec zabudowy mieszkaniowej Fig. 4. Bema Square in Wroclaw,
settlement’s courtyard
skie tereny, którym obserwator nada- je swñ wäasnñ identyfikacjö, powo- dujñc ich wyróĔnienie w przestrze- ni miasta. Na ich cechy skäadajñ siö m.in. faktura, forma, detal, symbol.
Ich powtarzalnoĈè determinuje okre- Ĉlenie danej przestrzeni i jej architek- tonicznñ identyfikacjö. PrzejĈcia po- miödzy strefami umoĔliwiajñ bramy.
Elementy przestrzeni architek- tonicznej, podobnie jak to siö dzie- je z przestrzeniñ egzystencjalnñ, ra- zem tworzñ zintegrowanñ caäoĈè. Po- wiñzanie wnötrz z ich formami ze- wnötrznymi to utworzenie pola archi-
tektonicznego wychodzñcego poza granicö budynku [Norberg -Schulz 2000]. Jednym z poziomów prze- strzeni architektonicznej jest po- ziom krajobrazu [Norberg -Schulz 2000]. Poziom miejski wyznacza na- tomiast synteza dzielnic, dróg i wö- zäów. Jest to poziom sformalizowa- ny i zgeometryzowany. Oba pozio- my dotyczñ bezpoĈrednio przestrze- ni zewnötrznej, a wiöc stanowiñ opo- zycjö do przestrzeni wewnötrznej, której istotö stanowi obiekt architek- toniczny.
Systemy zieleni
w kompozycji miasta
Greenery systems in the urban composition
Systemy zieleni w miastach wy- ksztaäciäy siö w wyniku prowadzonej tkanki urbanizacji.
Tradycje Ĉredniowieczne z ca- äym ukäadem murów obronnych i fos staäy siö podstawñ powstania ukäa- du pierĈcieniowego [Borcz 2002].
W wyniku zasypywania fos i likwi- dowania murów obronnych na no- wych terenach zakäadano tereny zie- leni, które w postaci pierĈcieni za- mykaäy przestrzeþ starego miasta.
WyróĔnia siö trzy pierĈcienie obwo- dowe: pierĈcieþ powstaäy na miej- scu murów obronnych i fos, pier- Ĉcieþ obwodowy wewnötrzny oraz pierĈcieþ obwodowy zewnötrzny, w którego skäad wchodzñ äñki, pola
Ryc. 6. Wytwórnia Filmów Fabularnych we Wrocäawiu, zieleþ podkreĈlajñca betonowñ konstrukcjö pergoli Fig. 6. Feature Film Studio in Wrocäaw,
the greenery underlining the concrete structure of the pergola Ryc. 5. Aquapark we Wrocäawiu, spójna aranĔacja kompozycji zieleni ze wspóäczesnym obiektem architektonicznym, nowoczesne rozwiñzania projektowe architektury krajobrazu podkreĈlajñ minimalistycznñ formö budynku, zieleþ tworzñca strefö komunikacji pieszej wokóä obiektu Fig. 5. Water park in Wrocäaw, consistent arrangement of green composition with the of the contemporary architectural building, modern design solutions of landscape architecture emphasize a minimalist form of the building, green forming a pedestrian zone around the facility
i lasy otaczajñce miasto [Stöpniew- ska 1996]. System ten byä propago- wany dla miast – ogrodów Howarda (1898). Przykäadem miasta z zacho- wanñ fosñ miejskñ na duĔym odcin- ku i zieleniñ miejskñ typu pierĈcie- niowego jest Wrocäaw.
Wiele miast powstaäo na skutek urbanizacji terenów wzdäuĔ linii ko- munikacyjnych wychodzñcych pro- mieniĈcie z centrum. Powstaäe w ten sposób wolne kliny wzdäuĔ linii za- budowy zaczöto przeznaczaè na te- reny zieleni. Taki ukäad rozbudowy terenów miejskich staä siö podstawñ wyksztaäcenia systemu promieniste- go lub klinowego [Borcz 2002]. Sys- tem ten zapewnia nieodzowny pro- ces przewietrzania miasta [Stöpniew- ska 1996]. Zielone korytarze zapew- niajñ mieszkaþcom na szybkie wy- dostanie siö z centrum, dajñc moĔli- woĈè odpoczynku. Przykäadem mia- sta przedstawiajñcym taki system jest Kopenhaga [Hare 2008]. Plan urba- nistyczny duþskiej stolicy tzw. Fin- gerplan jest wielokrotnie przedsta- wianym wzorcem w literaturze pla- nowania przestrzennego. Pierwotny
„palczasty” ukäad infrastruktury kole- jowej miasta – prowadzñcy od jego centrum – zapewniä wprowadzenie klinowego systemu zieleni [Jørgensen 2000]. WiökszoĈè miast obecnie re- prezentuje system zieleni kombino- wany, tj. poäñczenie systemu pier- Ĉcieniowego z promienistym.
System pasmowy wystöpuje w zespoäach urbanistycznych o za- äoĔeniach regularnych, opartych na szachownicowej siatce ulic [Stöp-
niewska 1996]. Jest to system ziele- ni czösto wystöpujñcy na terenie Sta- nów Zjednoczonych. Przykäadem sñ aleje spacerowe i bulwary.
System zieleni plamowy stano- wi wariant niekorzystny ze wzglödu na brak moĔliwoĈci przewietrzania miasta [Stöpniewska 1996]. Pomi- mo równomiernego rozmieszczenia zieleni, stanowi system zbyt rozdrob- niony, nie dajñcy moĔliwoĈci kom- pleksowego poäñczenia. Powoduje dezintegracjö caäego ukäadu ekolo- gicznego, co stanowi gäównñ przy- czynö braku przyszäoĈciowych roz- wiñzaþ dla tego typu idei struktural- nej. Wyksztaäciä siö w miastach roz- wijajñcych siö bez wyraĒnego planu.
Nie jest wiöc zalecany ze wzglödów estetyczno -kompozycyjnych.
Pod³oga, œciany i strop w kompozycji przestrzennej
The floor, walls and roof in the space composition
Podäoga, Ĉciany i strop to ele- menty tworzñce trzy wymiary oglñ- dane i przeĔywane przez czäowie- ka, których uksztaätowanie decyduje o wartoĈci plastycznej zespoäu prze- strzennego. Dziöki artykulacji pod- äogi, Ĉcian i sufitu albo ich kombi- nacji moĔliwe jest uzyskanie efektu ciñgäoĈci w gäñb, niezaleĔnej od geo- metrii [Norberg -Schulz 2000]. Podäo- ga w znaczeniu urbanistycznym jest
to teren stanowiñcy podstawö caäego zespoäu, dobrze widoczny w czöĈci lub w caäoĈci, pozwalajñcy na od- czucie wnötrza w skali do czäowieka [Wejchert 1984]. Przykäadem zielo- nej podäogi urbanistycznej jest traw- nik lub äñka kwietna. Problem ksztaä- towania podäogi urbanistycznej po- czñtkowo traktowany byä za maäo istotny. Projekty wnötrz opieraäy siö gäównie na architekturze, która sta- nowiäa gäówny czynnik decydujñcy o charakterze miejsca. Zwiökszanie siö zabudowy wysokiej w miastach, skrzyĔowania wielopoziomowe czy zwielokrotnienie poziomów ruchu, przestrzennoĈè urbanistyki spowodo- waä wzrost znaczenia podäogi urba- nistycznej, moĔliwej do oglñdania z góry. Brak napiöè architektonicz- nych, indywidualnych form zieleni i ciekawego rysunku podäogi przy- czynia siö do wraĔenia monotonii [Wejchert 1984].
Na terenach päaskich po- wierzchnie trawników sñ ekspo- nowane w mniejszym stopniu niĔ na wzniesieniach, które zwiöksza- jñ dostrzegalnñ päaszczyznö terenu.
Urozmaicony teren jest bryäñ wy- magajñcñ szczegóäowego opraco- wania. Znalezienie wäaĈciwej for- my dla trawników jest jednym z po- waĔnych zagadnieþ kompozycyj- nych ze wzglödu na rolö cokoäu dla obiektów urbanistycznych. Obrze- Ĕa trawników mogñ podkreĈlaè do- minanty kompozycyjne obrazu. Sta- nowiñ one päaskie, gäadkie päaszczy- zny równowaĔñce piony budowli i obiektów miejskich lub täo dla kom-
pozycji kwietników, rabat, krzewów, drzew i innych elementów architek- tury ogrodowej [Orzeszek -Gajewska 1982]. Efekt kontrastu jaĈniejñce- go w säoþcu trawnika i zäoĔonej for- my architektonicznej jest znakomi- ty: gäadka powierzchnia daje moĔli- woĈè spokojnego odpoczynku wzro- kowi ludzkiemu nieustannie pobu- dzanemu w przestrzeni zurbanizo- wanej do czynnej obserwacji i na- piöcia. Przykäadem podäogi urbani- stycznej w obecnej strukturze mia- sta coraz czöĈciej jest takĔe zielo- ny dach uĔytkowany rekreacyjnie.
W przypadku kompozycji zieleni podstawñ moĔe byè takĔe dziedzi- niec lub tafla wody [Borcz 2002]. Ry- sunek na podäodze zielonego wnö- trza moĔe stanowiè równieĔ Ĕywo- päot [Orzeszek -Gajewska 1982].
ćciana urbanistyczna pojawia siö w kilku podstawowych formach i w niezliczonej iloĈci odmian. Po- dziaä Ĉcian opiera siö na [Wejchert 1984]:
Ĉcianach jednoplanowych, Ĉcianach wieloplanowych.
ćciany jednoplanowe wystöpu- jñ w zespoäach architektonicznych i krajobrazowych jako np. päaszczy- zny zieleni, tworzñc wyraĒne ogra- niczenie przestrzeni i stanowiñc jednoczeĈnie granicö widocznoĈci, przeszkodö przesäaniajñcñ wszyst- ko, co siö poza niñ znajduje. Ponie- waĔ ukäady proste wystöpujñ w prze- strzeni stosunkowo rzadko, najczöst- szñ formñ Ĉcian sñ ukäady wielopla- nowe, zäoĔone z róĔnych wñtków: ar- chitektury, zieleni i elementów krajo-
brazu. Elementy te mogñ znajdowaè siö w róĔnych odlegäoĈciach od ob- serwatora.
ćciany najäatwiej jest zdefi- niowaè w skali architektonicznej, zwäaszcza na przykäadzie prostokñt- nych planów wnötrz. ãatwo wyczu- walna w przestrzeni moĔe byè takĔe Ĉciana w skali urbanistycznej, nawet jeĈli nie jest bezpoĈrednio zamkniö- ciem danego wnötrza (ukäady placo- we, uliczne).
Ujöcie dalekiego widoku w ramy obiektów pierwszoplano- wych wydobywa odlegäoĈè w caäej okazaäoĈci i podkreĈla znaczenie od- cinka poäoĔonego daleko, przyciñga- jñcego wzrok obserwatora. Przeäa- manie lub podziaä Ĉciany moĔe tak- Ĕe nastñpiè w miejscach wystöpowa- nia form dominujñcych, unikalnych lub wyraĒnym przejĈciu od jednego tworzywa do drugiego – od archi- tektury do zieleni [Wejchert 1984].
ćciany stanowiñ zwykle gösto rosnñ- ce drzewa, co daje w efekcie peäne zamkniöcie widoku. AĔurowñ Ĉcianö tworzñ drzewa sadzone w wiökszych odstöpach, moĔe byè to takĔe pergola lub trejaĔ z pnñcñ roĈlinnoĈciñ [Borcz 2002]. Caäñ Ĉcianö czy nawet nieja- ko komnatö bez stropu moĔe stano- wiè takĔe Ĕywopäot [Orzeszek 1982].
ćciany stanowiñ czösto element stropu w kompozycji urbanistycznej, wpisujñc go jednoczeĈnie w oglñda- ny obraz. MoĔliwy jest równieĔ efekt odwrócenia, tzn. wpisanie stropu w element Ĉciany (duĔe powierzch- nie szklanych elewacji obiektów ar- chitektury).
Trzecim podstawowym two- rzywem urbanistycznym jest strop.
W zaäoĔeniach zielonych jest to zwy- kle niebo, niekiedy gaäözie drzew lub aĔurowe przekrycie pergoli. Strop jako firmament nieba w kompozycji urbanistycznej jest szczególnie istot- ny w kompozycjach o duĔym zagösz- czeniu. Jego rysunek prowadzi wtedy linia architektury (gzymsy, dachy bu- dynków). Jego znaczenie w kompo- zycji maleje wraz ze zwiökszaniem siö otwarcia przestrzeni. W ukäadach miejskich strop jest wypadkowñ kom- pozycji zieleni i architektury. W ukäa- dach stricte architektonicznych ele- ment stropu w postaci firmamentu pojawia siö bardzo czösto w obiek- tach handlowo -usäugowych. DuĔe przeszklenia dachów wprowadza- jñ charakter publicznych wnötrz ze- wnötrznych, pozwalajñc jednocze- Ĉnie na szerokie zastosowanie zieleni.
Wnêtrza i otwarcia w krajobrazie miasta
Interiors and open spaces in the urban landscape
Pojöcie enclosure swój poczñ- tek w teorii kompozycyjnej urbanisty- ki wywodzi od greckiej agory, gdzie pierwotnie oznaczaäo plac miejski jako wnötrze urbanistyczne. Gene- za pojöcia to jednak wiek XIII i za- poczñtkowany przez angielski parla- ment Enclosure Acts – system praw- ny umoĔliwiajñcy grodzenie posia- danych nieruchomoĈci gruntowych.
Przywilej poczñtkowo dostöpny wäa- dzy królewskiej, z czasem korzy- stanie z niego zostaäo umoĔliwione równieĔ szlachcie. Pojöcie enclosu- re poprzez swój silny wpäyw na kra- jobraz angielski, staäo siö pojöciem dotyczñcym juĔ samej definicji per- cepcji przestrzeni – nadajñc jej swo- isty sens. Pozwala podzieliè krajo- braz, tym samym przeäamaè conti- nuum – jego cechö charakterystycz- nñ. Park angielski zastosowaä enclo- sure po raz pierwszy w dziedzinie ar- chitektury krajobrazu [Böhm 2004].
Cechñ charakterystycznñ wnö- trza jest jego ograniczonoĈè i skoþ- czona forma przestrzenna [Wejchert 1984]. Wnötrze i to, co na zewnñtrz, to – wedäug koncepcji przestrzeni eg- zystencjalnej – problem powstajñ- cy podczas interakcji danego miej- sca z otoczeniem [Norberg -Schulz 2000]. „Byè wewnñtrz” zwiñzane jest z koncepcjñ miejsca. Czäowiek po uĈwiadomieniu sobie tej korela- cji zmienia wyraz wnötrza we wäa- sne „wnötrze”. Wnötrzu odpowiada- jñ formy „zamkniöte”, zgeometryzo- wane. Poprzez poäñczenie wnötrza ze Ĉwiatem zewnötrznym za pomo- cñ linii kierunkowej, którñ najczö- Ĉciej stanowi linia prosta, uzysku- jemy wzajemne przenikniöcie obu form, tym samym uzyskujñc dostöp do naszego wnötrza. Otwór zapew- nia wnötrzu interakcje z otoczeniem.
Wnötrze urbanistycznie stano- wi przestrzeþ ograniczonñ czytelnie Ĉcianami, widocznymi bez przeszkód z okreĈlonego punktu widokowe- go [Wejchert 1984]. Pomiödzy Ĉcia-
nami lub wewnñtrz nich mogñ wy- stöpowaè róĔnorodne otwarcia wi- dokowe, które nie wpäywajñ jednak na wraĔenie wnötrza u obserwatora.
WyczuwalnoĈè ograniczenia prze- strzeni uwarunkowana jest poprzez dziaäanie dwóch czynników: stosun- ku däugoĈci Ĉcian otaczajñcych wnö- trze do przerw pomiödzy nimi, czy- li od stosunku zamkniöè do otwarè oraz od stosunku rozlegäoĈci wnötrza do wysokoĈci jego Ĉcian.
Krajobraz miejski skäada siö z szeregu wnötrz [Wejchert 1984].
Cechuje je róĔnorodnoĈè wobec wy- woäywanych wraĔeþ i napiöè u ob- serwatorów. WyróĔnia siö wnötrza proste, skoþczone oraz wnötrza zäo- Ĕone, sprzöĔone z innymi. Wystöpujñ one bardzo czösto w ukäadach miej- skich, stanowiñc tym samym istotny element kompozycji urbanistycznej.
WyróĔnia siö takĔe wnötrze z dominantñ. Samo wnötrze staje siö wtedy elementem podporzñdkowa- nym. Dominantö pozwala podkre- Ĉliè rysunek podäogi czy ukierunko- wanie Ĉcian. Zbyt duĔa iloĈè domi- nant w przestrzeni zurbanizowanej w bliskiej odlegäoĈci powoduje wra- Ĕenie chaosu i niepokoju. Forma do- minujñca przestaje peäniè swe funk- cjö – przestrzeþ jest silnie zdynami- zowana w wielu kierunkach. Takie wnötrze, w przeciwnoĈci do wnötrza obojötnego, staje siö wnötrzem agre- sywnym [Wejchert 1984].
W kaĔdym wnötrzu wystöpu- je kilka charakterystycznych czö- Ĉci: päaszczyzna stanowiñca podsta- wö, zwykle poziomñ, boki w formie
mniej lub bardziej szczelnych Ĉcian oraz zamkniöcie górne – sklepienie.
Pojawiajñ siö teĔ czösto elementy wolno stojñce ustawione centralnie lub swobodnie w dowolnych miej- scach [Borcz 2002].
Przestrzeþ wewnötrznñ de- finiuje topologiczne zamkniöcie [Norberg -Schulz 2000]. Koniecz- na jest jednak komunikacja ze Ĉwia- tem zewnötrznym. Podstawowe ce- chy przestrzeni wewnötrznej to: cen- tralizacja i ciñgäa granica, elementy ukierunkowujñce, otwierajñce i pro- wadzñce, proporcje, faktura, kolor i oĈwietlenie.
Podsumowanie
Conclusion
Zieleþ jako element kompozy- cji urbanistycznej to wñtek, który po- winien stale przewijaè siö w procesie ksztaätowania tkanki miejskiej. Nor- mowany prawem zapis o obowiñz- kowej powierzchni terenów zieleni nie wykorzystuje jednak potencjaäu, jaki stwarza architektom krajobrazu materiaä roĈlinny. Zieleþ jako istot- ny element struktury przestrzennej, poprzez swojñ siäö oddziaäywania na obserwatora moĔe, a nawet po- winien peäniè nie mniejszñ rolö niĔ obiekty architektoniczne.
Wpäyw terenów zieleni na od- biór krajobrazu miejskiego jest nie- zaprzeczalny. Stanowiñ one ele- ment ksztaätujñcy podäogö, Ĉciany i strop w kompozycji przestrzennej.
PlastycznoĈè materiaäu umoĔliwia
wprowadzanie linii i päaszczyzn kie- rujñcych wzrok obserwatora, a takĔe kreowanie wnötrz i otwarè w krajo- brazie miasta. Doskonaäe rozwiñza- nie stanowi zarówno zielona rama, podkreĈlajñca punkty widokowe zur- banizowanej przestrzeni, jak równieĔ materiaä roĈlinny akcentujñcy detal.
Istotö kompozycji zieleni w kra- jobrazie miasta warunkuje wzajem- na relacja pomiödzy niñ a otacza- jñcñ tkankñ architektonicznñ. Tylko takie caäoĈciowe projektowanie po- zwala osiñgnñè najlepszy efekt. Wäa- Ĉciwe odczytanie skali, formy czy teĔ charakteru danej przestrzeni staje siö podstawñ stworzenia wspólnej po- wierzchni kompozycyjnej.
Zdjöcia wykonaäa autorka.
Photographs made by author.
Martyna Surma Instytut Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Landscape Architecture
Wroclaw University of Environmental and Life Sciences
Literatura
1. Bell P.A., Greene T.C., Fisher J.D., Baum A., 1996, Environmental Psy- chology, Harcourt Brace Jovanovich.
2. Borcz Z., 2002, Elementy projek- towania zieleni, Wyd. AR, Wrocäaw.
3. Böhm A., 2004, “Wnötrze”
w kompozycji krajobrazu. Wybrane elementy genezy analizy porównaw- czej i zastosowaþ pojöcia, Politech- nika Krakowska, Kraków.
4. Chmielewski J. M., 2001, Teoria urbanistyki w projektowaniu i plano- waniu miast. Oficyna Wyd. Politech- niki Warszawskiej, Warszawa.
5. Cornelis V., 1980, Space in Ar- chitecture. The Netherlands Van Go- ren Assen.
6. Gibbson J.J., 1950, The Percep- tion of the visual World. Houghton Mifflin, Michigan.
7. Hare R., 2008, Copenhagen gre- en areas, University of Copenhagen, Copenhagen.
8. Hauxner M., 2007, Urban Land- scapes and Landscape Urbanism.
Challenges to landscape architecture as a result of urban landscape chan- ges. Contemporary Danish Landsca- pe Architecture KU, Copenhagen.
9. Jakle J. A., 1987, The Visual Ele- ments of Landscape, Univ of Massa- chusetts Press.
10. Jørgensen J., Copenhagen, Evolu- tion of the Finger Structure, Nordre- gio, Sztokholm.
11. Köpkowicz A., 2008, Zieleþ w przestrzeni publicznej [w:] „Zie- leþ Miejska”, 2/2008.
12. Krenz J., 1997, Architektura zna- czeþ, Wyd. Politechniki Gdaþskiej, Gdaþsk.
13. Lynch K., 1960, The Image of the City, MIT Press, Cambridge MA.
14. Norberg -Schulz CH., 2000, By- cie, przestrzeþ i architektura, Wyd.
Murator, Warszawa.
15. Orzeszek-Gajewska B., 1982, Ksztaätowanie terenów zieleni w mia- stach, Paþstwowe Wydawnictwo Na- ukowe, Warszawa.
16. Stöpniewska B., 1996, Tendencje ksztaätowania zieleni w wiekach XIX i XX w Europie, Oficyna Wyd. Poli- techniki Wrocäawskiej, Wrocäaw.
17. Szewczuk W., 1977, Psychologia zapamiötywania, Wyd. PWN, War- szawa. 1977.
18. Tuan Y -F., 1987, Przestrzeþ i miejsce, Paþstwowy Instytut Wy- dawniczy, Warszawa.
19. Wejchert K., 1984, Elementy kompozycji urbanistycznej, Wyd. Ar- kady, Warszawa.
20. Wertheimer M., 1912, DoĈwiad- czalne Studia Odruchu Percepcji, praca doktorska, Frankfurt.
