Przemiany krajobrazu wsi Bielice w Sudetach Wschodnich

(1)

Wst¿p

Introduction

Krajobraz wsi górskiej jest czö- sto malowniczym, harmonijnym sprzöĔeniem krajobrazu naturalne- go z kulturowym. Odzwierciedla on lokalne osobliwoĈci przyrodnicze i miejscowe cechy kulturowe.

Te ostatnie sñ zazwyczaj charaktery- styczne dla regionu, ale niekiedy by- wajñ teĔ odröbne i unikatowe – gdy piötno wyciska na nich specyfika kulturowa osadników z innych re- gionów lub krajów. W Sudetach Za- chodnich takim przykäadem sñ wsie lub przysióäki ksztaätowane przez osadników tyrolskich (Mysäakowi- ce, Borowice w Kotlinie Jeleniogór- skiej) oraz tkaczy i górników waloþ- skich. Wzbogacajñ one wczeĈniejsze osadnictwo säowiaþskie i póĒniejsze Niemców sudeckich, które wywaräo decydujñcy wpäyw na regionalnñ ar- chitekturö oraz zachowane w wielu miejscach do dzisiaj ciekawe i har- monijne relacje krajobrazu natural- nego i kulturowego. Podobne, choè nieco inne cechy kulturowe, wywo- dzñce siö takĔe najczöĈciej ze skrzy- Ĕowania wpäywów czeskich, au- striackich i niemieckich wzbogacaäy przez wieki krajobraz widzialny wsi Sudetów ćrodkowych i Wschodnich.

WĈród nich niezwykäñ urodñ wyróĔ- niajñ siö górskie miejscowoĈci ziemi käodzkiej tworzone od Ĉredniowie- cza przez osadnictwo rolnicze lub górnicze na prawie niemieckim lub waloþskim.

Wyidealizowany, mityczny obraz górskich krajobrazów rustykal- nych jest obecny nie tylko w litera- turze i sztuce [Kolbuszewski 2005], ale funkcjonuje równieĔ w Ĉwiado- moĈci spoäecznej jako wyraz töskno- ty za Ĉwiatem harmonii przestrzennej i piökna. Wspóäczesna wieĈ sudec- ka, aby sprostaè Ĕyciowym potrze- bom jej mieszkaþców, nie moĔe jednak byè skansenem. Tak jak i w prze- szäoĈci, musi odpowiednio dostoso- waè siö do zmieniajñcej siö rzeczy- wistoĈci spoäeczno -gospodarczej i kulturowej, a zatem podlegaè takĔe pewnej ewolucji krajobrazowej. Nie musi to jednak oznaczaè zniszcze- nia tradycji miejsca i podstawowych cech, uksztaätowanego przez stulecia i zmienne dzieje regionu, jej krajobrazu widzialnego. Niezbödnym kro- kiem ku temu jest prawidäowa inwen- taryzacja i analiza krajobrazowa regionu. Daje ona wiedzö i takie argu- menty, które pozwoliè powinny wäa- Ĉciwie unormowaè proces wspóäcze- snych zmian krajobrazowych oraz przeciwdziaäaè jego ewentualnym negatywnym skutkom.

Metodyka badaÃ

Methods of research

W pracy, na podstawie kom- pleksowych badaþ terenowych i kar- tograficznych, przeanalizowano przemiany unikatowego krajobrazu malowniczo poäoĔonej, z dala od uczöszczanych dróg, starej wsi sudeckiej Bielice. W warunkach

Pr ze m ia ny k ra jo b ra zu w si B ie lic e w S ud et a ch W sc ho d ni ch H a nn a O jrz yÃ sk a

Landscape’s

Transformation

in the Village

of Bielice in the

Eastern Sudetes

(2)

wñskich i gäöbokich górskich dolin rzecznych, a do takich zaliczyè na- leĔy dolinö Górnej Biaäej Lñdeckiej, w której poäoĔona jest wieĈ (ryc. 1), w okresie lokacji wsi sudeckich (XIII–

XVI w.) byä rozwój miejscowoĈci wzdäuĔ cieków, äanowy podziaä grun- tów i äaþcuchowy ukäad zabudowy.

Modyfikacje pierwotnego ukäadu wy- woäywaäy zmiany ustroju spoäeczne- go, poziomu rozwoju gospodarcze- go, uwarunkowania polityczne i kul- turalne, zaliczane do tzw. czynników historycznych, gdyĔ osadnictwo z re- gionalnñ zabudowñ wiejskñ sñ prze- jawem kultury zamieszkujñcej je lud- noĈci [Trocka -Leszczyþska 1995].

Nawiñzujñc do powyĔszych czyn- ników ewolucja krajobrazu Bielic w niniejszej pracy odniesiona zostaäa do przemian struktury funkcjonalno- -przestrzennej miejscowoĈci.

Powojenna historia Bielic ob- fitowaäa w szereg czynników odpo- wiedzialnych za modyfikacjö krajobrazu widzialnego wsi. W ostatnich latach, w groĔñcej niegdyĈ caäkowi- tym wyludnieniem wsi, wyraĒnie za- rysowaä siö trend zwiñzany z rozwo- jem bazy turystycznej, a w szcze- gólnoĈci zabudowy letniskowej. Po- zytywne pod wzglödem gospodar- czym trendy niosñ jednak ze sobñ ukryte zagroĔenia wobec harmonijnego i „swojskiego” krajobrazu wsi, a zwäaszcza jego kulturowych wy- znaczników.

IntensywnoĈè tych przemian skäoniäa do oceny obecnego krajobrazu Bielic w kontekĈcie zachowa- nia regionalnego charakteru wsi sudeckiej. Szczególnñ uwagö poĈwiö- cono nowej zabudowie Bielic, zwra- cajñc uwagö na wynikajñce z niejed-

noznacznoĈci legislacyjnych, zagro- Ĕenia ukäadu i fizjonomii wsi poprzez rozwój obcej, zrywajñcej harmoniö z otoczeniem zabudowy.

Rozpoznanie istniejñcej struktury funkcjonalno -przestrzennej opar- to o inwentaryzacjö terenowñ Bie- lic. WaĔne Ēródäo aktualnej informa- cji stanowiäy takĔe uzyskane w Urzö- dzie Miasta i Gminy Stronie ćlñskie dokumenty planistyczne: strategie i koncepcje zagospodarowania ba- danego terenu oraz zapisy Miejsco- wego Planu Zagospodarowania Prze- strzennego Gminy Stronie ćlñskie.

Podstawowe Ēródäa danych demo- graficznych i gospodarczych obej- mowaäy informacje statystyczne gro- madzone przez GUS i udostöpnia- ne na stronach Banku Danych Re- gionalnych bñdĒ Biuletynu Informa- cji Publicznej. Zmianö ukäadu prze-

(3)

strzennego wsi przeanalizowano wykorzystujñc dostöpne materiaäy kartograficzne w postaci map topograficznych w podziaäce 1: 10 000 (arkusz 483.114 Nowy Gieraätów, 1989), przedwojennych, niemieckich map topograficznych w podziaä- ce 1: 25 000 (Meǃtischblatty: arkusz 5768 Bielendorf i 5767 Wilhelmsthal, 1936) oraz pomocniczo zbioru map turystycznych (Masyw ćnieĔnika, Góry Bialskie, Góry Zäote, Krowiar- ki, 1: 40 000, 2008; Trasy rowerowe Ziemi Käodzkiej. CzöĈè Poäudniowa, 1: 75 000, 2006).

Uwarunkowania przyrodnicze

i kulturowe krajobrazu wsi Bielice

Natural and cultural determinations of Bielice village’s landscape

PoäoĔona w przygranicznej, póänocno -wschodniej czöĈci gminy Stronie ćlñskie w powiecie käodz- kim wieĈ Bielice powstaäa na po- czñtku XVII wieku (okoäo 1606 roku) jako osada leĈna i najwyĔej poäoĔo- na miejscowoĈè w dolinie Górnej Biaäej Lñdeckiej. Teren ten zalicza- ny jest do fizyczno -geograficznej jed- nostki Sudetów Wschodnich i stanowi czöĈè Gór Zäotych.

W rzeczywistoĈci górny bieg rzeki Biaäej Lñdeckiej oddziela od sie-

bie masywy Gór Zäotych i Gór Bial- skich, tworzñc wñskñ i gäöboko wciö- tñ dolinö. PodäoĔem jest tu skompli- kowana struktura geologiczna meta- morfiku lñdecko -ĈnieĔnickiego zäo- Ĕonego w gäównej mierze z äup- ków metamorficznych, amfibolitów i gnejsów gieraätowskich o zróĔni- cowanej odpornoĈci, co spowodo- waäo powstanie duĔych, miejscami ponad 200 metrowych, deniwelacji miödzy dnem doliny a otaczajñcymi jñ wzniesieniami. Rozwój osadnic- twa w dolinie moĔliwy byä z uwagi na jej rozszerzenie w miejscu gdzie rzeka zmienia swój bieg z niemal równoleĔnikowego na poäudnikowy.

W miarö nasilenia trzebieĔy lasu, Bie- lice rozwijaäy siö stopniowo w górö doliny, wychodzñc swym zasiögiem takĔe poza naturalne rozszerzenie (kolonia Nowa Biela).

Naturalny krajobraz dna doliny Górnej Biaäej Lñdeckiej stanowiäy zbiorowiska zioäoroĈli górskich prze- platane äögami wierzbowymi, topolo- wymi, olszowymi i jesionowymi, natomiast stoki poroĈniöte byäy lasami mieszanymi dolnoreglowymi z prze- wagñ buka i Ĉwierka. Wyröby lasów w trakcie akcji kolonizacyjnej i póĒ- niejsza gospodarka leĈna doprowa- dziäy do znacznego podwyĔszenia dolnej granicy lasów, których dotych- czasowy obszar objöäy ĈwieĔe górskie äñki uĔytkowane jako pastwiska. Pier- wotny äanowy podziaä gruntów deter- minowaä regularny podziaä i swoistñ rytmikö w krajobrazie wsi – zabudowa lokalizowana byäa äaþcuchowo po obu stronach gäównej i równole-

gäej do biegu rzeki drogi, natomiast poszczególne äany oddzielone byäy biegnñcymi w górö stoków drogami gospodarczymi. W bezpoĈrednim sñ- siedztwie zabudowaþ pojawiäy siö ro- Ĉliny synantropijne i ruderalne, spo- Ĉród których najbardziej charaktery- styczne sñ dziĈ czöĈciowo zdziczaäe drzewa i krzewy owocowe.

Przez wieki w krajobrazie kulturowym Bielic wyksztaäciäy siö cechy Ĉwiadczñce o powiñzaniu obszaru z otoczeniem i tradycjñ. Wy- razem przystosowania do morfolo- gii terenu staä siö äaþcuchowy ukäad wsi (ryc. 2), a regionalizm kulturowy uwidacznia siö w jej krajobrazie gäównie poprzez tradycyjnñ ar- chitekturö zabudowy. Wiele budyn- ków zachowuje tu czystñ formö ar-

Ryc. 2. Rozwiniöty äaþcuchowy ukäad wsi Bielice na pocz. XX w. (Ēródäo:

http://www.bielice.info.pl/; maj 2009) Fig. 2. Developed chain structure of Bielice village at the beginning of the 20th century (source: http://www.bielice.info.pl/; May 2009) Ryc. 1. PoäoĔenie obszaru badaþ (Ēródäo:

Mapa turystyczna Ziemia Käodzka w skali 1:75 000; PLAN Jelenia Góra 2003) Fig. 1. Localization of research area (source:

Mapa turystyczna Ziemia Käodzka scale 1:75 000; PLAN Jelenia Góra 2003)

(4)

chitektonicznego regionu sudeckiego (ryc. 3), charakteryzuje je przysadzi- sta, prosta i zwarta bryäa i rozwiñza- nie detali, stanowiñce przystosowa- nie do warunków ostrego górskiego klimatu. Powszechne jest uĔycie rodzimych materiaäów: äatwo dostöp- nego drewna, a w podmurówkach charakterystycznego dla Bielic äup- ka krystalicznego. W wiökszoĈci bu- dynków obserwuje siö grube wieþ- cowe Ĉciany (z których nawietrzne

sñ oszalowane), maäe otwory okien- ne, stromy dwuspadowy dach i wysu- niöte okapy. Naturalnym jest teĔ po- äñczenie funkcji mieszkalnej, inwen- tarskiej i gospodarczej pod wspól- nym dachem. Oprócz cech typowych na obszarze badaþ wyróĔniè moĔna rozwiñzania i detale charakterystycz- ne tylko dla ziemi käodzkiej i bödñ- ce czösto efektem silnych wpäywów kultury czeskiej, jak ganki podcienio- we czy galerie.

Przemiany krajobrazu do drugiej wojny Åwiatowej

Landscape changes before the Second World War

RóĔnorodne Ēródäa dowodzñ bogatej historii Bielic, co owoco- waäo ciñgäymi zmianami w krajo- Ryc. 3. Przykäady regionalnej architektury Bielic

Fig. 3. Examples of regional architecture, Bielice village

(5)

brazie widzialnym wsi. Od momen- tu wydzielenia pierwszych 35 dzia- äek wieĈ stopniowo powiökszaäa siö, co wiñzaäo siö z dalszñ ekspansjñ zabudowy w górö biegu rzeki. W 1799 roku wzniesiono koĈcióä p.w. Naj- Ĉwiötszej Marii Panny z Góry Kar- mel (dziĈ p.w. ćw. Wincentego i ćw.

Walentego), który z uwagi na cen- tralne poäoĔenie i obecnoĈè wieĔy dzwonnicy staä siö przestrzennñ do- minantñ wĈród pozostaäych budyn- ków Bielic. Pod koniec XVIII wieku w górnym biegu rzeki powstaäa kolonia Nowa Biela. Poczñtkowo domi- nujñcñ funkcjö wsi stanowiäo rolnictwo, jednakĔe od poczñtku XIX wieku wiökszoĈè mieszkaþców zatrud- niona byäa przy obróbce drewna.

Warto zaznaczyè, Ĕe to w Bielicach urodziä siö wybitny barokowy rzeĒ- biarz Michael Klahr, którego rzeĒby zdobiñ dziĈ okoliczne ziemie. W sa- mych Bielicach oznakami przemian funkcjonalnych w krajobrazie staäy siö lokalizowane w tym czasie tartaki, potaĔarnia i gonciarnia. Silny rozwój miejscowoĈci zwiñzany byä wówczas z osobñ królewny Marianny Oraþ- skiej – niezwykle gospodarnej wäa- Ĉcicielki dóbr stroþskich. W poäowie XIX wieku zabudowa wsi poäñczyäa siö z zabudowñ sñsiedniego Nowe- go Gieraätowa czyniñc Bielice jednñ z wiökszych osad doliny.

Zachwyt Marianny Oraþskiej nad piöknem otaczajñcego krajobrazu zaowocowaä wzrostem zainteresowania obszarem przez pierwszych turystów. Gäównym miejscem wödrówek staäa siö poäoĔo-

na na poäudniowy -zachód od Bielic Puszcza ćnieĔnej Biaäki. Z czasem, w drugiej poäowie XIX wieku Bieli- ce znane byäy jako popularna miej- scowoĈè turystyczna i letniskowa.

W 1880 roku liczba ludnoĈci osiñ- gnöäa najwyĔszñ wartoĈè – 490 osób.

We wsi powstaäa, opisywana w prze- wodnikach turystycznych, gospoda udostöpniajñca miejsca noclegowe.

Pomimo rozpoczötego na poczñtku XX wieku odpäywu ludnoĈci z prze- ludnionych sudeckich wsi, miejsco- woĈè wciñĔ uchodziäa za atrakcyj- ny oĈrodek wypoczynkowy i nar- ciarski. Po pierwszej wojnie Ĉwiato- wej wybudowano tu tor saneczko- wy i skoczniö narciarskñ, a miejsca noclegowe oferowaäy 4 gospodar- stwa, schronisko mäodzieĔowe oraz duĔe schronisko „Saalwiesenbaude”

[Säownik… 1993].

Analiza krajobrazu widzialnego z zachowanych przedwojennych map topograficznych Meßtischblatt (z 1936 r.) wskazuje na silnie rozwi- niöty ukäad äaþcuchowy wsi (ryc. 5a).

Zabudowa Bielic zlokalizowana byäa w wiökszoĈci wzdäuĔ gäównego biegu rzeki Biaäej Lñdeckiej. Ukäad zabudowy odznaczaä siö znacznñ zwar- toĈciñ poczñwszy od kolonii Nowej Bieli, aĔ po kraniec wsi bliski tere- nom miejscowoĈci Nowy Gieraätów.

Kilka budynków zlokalizowano ponadto w bocznej dolinie stanowiñcej obszar Ēródliskowy prawobrzeĔnego dopäywu Biaäej Lñdeckiej. Zdecydo- wanñ wiökszoĈè zabudowaþ usytu- owano w sposób kalenicowy w stosunku do biegu rzeki i gäównej dro-

gi. WiökszoĈè stanowiäy takĔe typo- we dla górskiego regionu sudeckiego obiekty äñczñce pod jednym dachem funkcjö mieszkalnñ z gospodarczñ, o czym Ĉwiadczyè mogñ wydäuĔone obrysy budynków, pozbawionych innych obiektów w swym najbliĔszym otoczeniu. Jedynie w dwóch go- spodarstwach budynki usytuowane sñ wobec siebie naprzeciwlegle, two- rzñc charakterystyczny czworobok.

Obszary gospodarki hodowlano -rolnej zajmowaäy wiökszñ czöĈè stoków doliny Bielic, a grani- ca rolno -leĈna przebiegaäa na wyso- koĈci od 800 do 860 m n.p.m. (ryc. 4, ryc. 5a). Potwierdzeniem prowa- dzenia wtedy intensywnej dziaäal- noĈci rolnej byäa ponadto obecnoĈè 4 mäynów wodnych zlokalizowa- nych w centralnej i górnej czöĈci wsi oraz gösta sieè dróg gospodarczych poäoĔonych w górö stoków, wzdäuĔ obszarów gospodarki hodowlano- -rolnej. Na podstawie przedwojen-

Ryc. 4. Wtórna sukcesja leĈna na nieuĔytkowanych pastwiskach Fig. 4. Repeated forest succession

on unused pastures

(6)

nych zdjöè autorce udaäo siö zloka- lizowaè w bliskiej odlegäoĈci od ko- Ĉcioäa schronisko „Saalwiesenbau- de”, które byäo istotnym wyrazem turystycznej funkcji wsi. Niestety, loka- lizacja na mapie toru saneczkowego, skoczni narciarskiej, schroniska mäo- dzieĔowego, gospody czy sklepu to- warowego nie powiodäa siö.

Obszar kolonii Nowa Biela, w przeciwieþstwie do Bielic, nie po- siadaä duĔego areaäu pól, co byäo wy- nikiem zbyt stromych stoków doliny (ryc. 5a). W efekcie zagospoda- rowane zostaäo dno doliny skupiajñ- ce w jednej czöĈci zabudowö miesz- kalnñ i kaplicö, w drugiej zaĈ tereny pastwisk i äñk. Dostöp do wñskich pól moĔliwy byä z drogi gäównej, dlatego nie rozwinöäa siö tu typowa dla Bie- lic sieè dróg gospodarczych. Z uwagi na korzenie osady zwiñzane z go- spodarkñ leĈnñ, w okolicy wystöpo- waäa gösta sieè dróg leĈnych, wyko-

rzystywanych nastöpnie w celach turystycznych, zwäaszcza na trasie wy- prowadzajñcej do Puszczy ćnieĔ- nej Biaäki.

Okres od 1945 do 1990 roku

Period from 1945 to 1990

Po drugiej wojnie Ĉwiatowej wieĈ Bielice wraz z Nowñ Bielñ pod- upadäa. Osiedliäo siö tu zdecydowa- nie mniej mieszkaþców niĔ byäo ich przed wojnñ. W ramach porówna- nia zestawiè moĔna liczbö 368 osób w 1933 roku do zaledwie 46 w 1950 roku. SurowoĈè klimatu sprawiaäa, Ĕe samo rolnictwo nie dawaäo moĔli- woĈci utrzymania ludnoĈci, która dodatkowo nie nawiñzaäa do sprawdzo- nych, niemieckich tradycji lokalnego gospodarowania. WiökszoĈè miesz- kaþców pracowaäa w lasach bñdĒ do-

jeĔdĔaäa do pracy w Stroniu ćlñskim i dalszych miejscowoĈci. W pierwszych latach po wojnie wieĈ byäa do- tkliwie szabrowana przy milczñcej zgodzie wäadz. Wojsko, które do lat 50. XX wieku pilnie strzegäo obsza- rów przygranicznych, regularnie usu- waäo niezasiedlone i podupadajñ- ce domy. Pomimo podejmowanych w latach 50. tegoĔ wieku prób oĔy- wienia ruchu turystycznego (np. „Raj- dy Bialskie”), wieĈ szybko wyludniaäa siö. W 1985 roku Bielice zamieszki- waäy 22 osoby, przy czym ich obec- noĈè warunkowana byäa w gäównej mierze istnieniem we wsi dwóch le- Ĉnictw: Bielice Dolne i Bielice Gór- ne. W kolonii Nowa Biela jedynym zachowanym obiektem przez däugi czas pozostawaä wäaĈnie budynek le- Ĉnictwa [Säownik… 1993].

Efekt wieloletnich zmagaþ mieszkaþców z trudnñ powojennñ rzeczywistoĈciñ zaznaczyä siö wy-

Ryc. 5. Krajobraz kulturowy wsi Bielice, od lewej stan z roku: 1936 (a), 1986 (b) i 2008 (c) (oprac. autorka na podstawie map topograficznych Meßtischblatt (1:25 000) z 1936 roku: arkusz 5768 Bielendorf i 5767 Wilhelmsthal; mapy topograficznej 1:10 000 z 1986 roku (ukäad 1965):

arkusz 483.114 Nowy Gieraätów; inwentaryzacji terenowej z 2008 r. oraz zdjöè satelitarnych z Google Earth) Fig. 5. Cultural landscape of Bielice village, from the left the situation from: 1936 (a), 1986 (b) and 2008 (c)

(7)

raĒnie w krajobrazie Bielic. Anali- zujñc materiaäy kartograficzne z po- äowy lat 80. XX wieku w zestawieniu z mapami przedwojennymi (ryc. 5b) we wsi moĔna zaobserwowaè bardzo wyraĒne przerzedzenie äaþcuchowe- go ukäadu zabudowy spowodowane silnym wyludnieniem i degradacjñ opuszczonych domostw. Najwiök- sza redukcja dotyczyäa Ĉrodkowej oraz póänocnej czöĈci wsi. W czö- Ĉci poäudniowej, w okolicach leĈnic- twa ukäad pozostaä stosunkowo zwarty i tu teĔ zlokalizowano pierwszy i do poäowy lat 80. ubiegäego wieku jedyny, nowy budynek w powojen- nej historii wsi. Diametralne zmiany w krajobrazie wywaräo odejĈcie od rolniczego sposobu uĔytkowania ziemi. Stopniowo zachodzñca wtór- na sukcesja leĈna obejmujñca wkra- czanie na tereny pastwisk pojedyn- czych drzew i zaroĈli, które z czasem zamieniaäy siö w zwarty las (ryc. 4, ryc. 5b), zaowocowaäa wyraĒnym ob- niĔeniem granicy rolno -leĈnej do wy- sokoĈci 700–750 m n.p.m., a miejscami do 700 m n.p.m. Powolnemu zatarciu ulegä ponadto pierwotny ukäad dróg gospodarczych. W póä- nocnej czöĈci wsi, na terenach le- Ĉnych bödñcych niegdyĈ pastwiska- mi i gruntami rolnymi, zaznaczaäy siö one jeszcze w postaci päytkich wñwozów bñdĒ dróg nie majñcych wyraĒnego poczñtku na terenach wsi, w lesie natomiast przybierajñ- cych ksztaät krótszych i däuĔszych odcinków urywajñcych siö niespo- dziewanie dróg leĈnych. Dodatkowo w póänocno -wschodniej czöĈci wsi

Ryc. 6. Przykäady nowej zabudowy we wsi Bielice Fig. 6. Example of new building in the village of Bielice

(8)

den ma poäoĔenie kalenicowe) oraz obiekty obsäugi turystycznej: karcz- mö, bar oraz budynek wyciñgu or- czykowego. Charakterystycznym zja- wiskiem staäa siö modernizacja czö- Ĉci gospodarczych budynków na cele mieszkaniowe bñdĒ adaptacja samo- dzielnych budynków gospodarczych.

Z uwagi na zaniechanie dziaäalnoĈci rolniczo -hodowlanej, wzrost licz- by ludnoĈci wsi nie wpäynñä na po- wstrzymanie zjawiska sukcesji le- Ĉnej i obniĔanie granicy rolno -leĈnej.

W stosunku do roku 1986 (ryc. 5b i c) obserwuje siö silne zaroĈniöcie obszaru kolonii Nowa Biela, w której tylko pojawiajñce siö gdzieniegdzie ruiny i pojedyncze drzewa owocowe Ĉwiadczñ o istnieniu osady ludzkiej w nie tak dawnej przeszäoĈci. Górne czöĈci pastwisk w obröbie caäej wsi porastajñ coraz göstsze zaroĈla. Jedy- nym wyjñtkiem od tej reguäy sñ oko- lice „Domu Zborowego” w centrum wsi, gdzie pod wpäywem budowy wyciñgu narciarskiego i przygotowa- nia stoku pod trasö zjazdowñ, wyciö- to czöĈè krzewów, a nawet drzew.

Ukäad dawnych dróg gospodarskich ulegä dalszemu zatarciu bñdĒ mody- fikacji wynikajñcej z wprowadzenia nowej zabudowy (centrum wsi). Spo- Ĉród duktów leĈnych bardzo charak- terystyczna staäa siö biegnñca trawer- sem nad wsiñ droga, bödñca przed wojnñ górnñ granicñ dziaäalnoĈci rolniczej.

Wszystkie obserwowane dotñd przemiany krajobrazowe w obröbie Bielic stanowiäy funkcjonalnñ od- powiedĒ na zmieniajñce siö warun- scem dziaäaþ konspiracyjnych prze-

ciw ówczesnej wäadzy. We wsi za- mieszkali wówczas miödzy innymi póĒniejszy poseä Stanisäaw Tomkie- wicz i opozycyjny polityk Janusz Ro- maniszyn. Bywali tu teĔ znani inte- lektualiĈci, gäównie literaci i przed- stawiciele Ĉwiata polityki, optujñcy za zbliĔeniem polsko -czeskim: Vac- lav Havel, Adam Michnik, Jan éarno- gurský, Jan Lityþski, Zbigniew Bujak, Jacek Kuroþ oraz biskup Vaclav Malý.

W efekcie Bielice staäy siö jednñ z najbardziej nietuzinkowych, inte- ligenckich i miödzynarodowych wsi na ziemi käodzkiej. Od 2002 roku rozpoczñä dziaäalnoĈè „Uniwersy- tet w Bielicach” bödñcy cyklem spo- tkaþ z ciekawymi ludĒmi: naukow- cami, badaczami, podróĔnikami i dziennikarzami, którzy dzielñ siö swojñ wiedzñ i pasjñ podczas wykäa- dów. WiökszoĈè dzisiejszych miesz- kaþców prowadzi w swych domach dziaäalnoĈè agroturystycznñ bñdĒ hotelowo -pensjonatowñ, a reklamu- jñc Bielice jako ostojö harmonijnego krajobrazu kulturowego i miejsco- woĈè narciarskñ, czyniñ wieĈ wyso- ce konkurencyjnñ turystycznie wobec innych osad w okolicy.

Analizujñc wspóäczesny krajobraz wsi w porównaniu z jego sta- nem z lat 80. XX w. zauwaĔyè moĔ- na stopniowe zagöszczenie zabudowy w linii pierwotnego ukäadu äaþ- cuchowego (ryc. 5c). Centralna, najbardziej wyludniona czöĈè wsi, zo- staäa ponownie zabudowana – zlokalizowano tu piöè nowych budyn- ków mieszkalnych (z których tylko je- uwidoczniäa siö nowa, trawersujñca

stok na wysokoĈci 800 m droga, któ- ra nawiñzywaäa do przebiegu przed- wojennej granicy rolno -leĈnej. Pier- wotny ukäad dróg leĈnych nie ulegä diametralnym zmianom, w zwiñzku z kontynuowanñ po wojnie gospo- darkñ leĈnñ.

Przemiany po 1990 roku

Changes after 1990

Wydarzenia lat 80. XX wieku zadecydowaäy o stopniowym wzroĈcie zainteresowania Bielica- mi. W 1981 roku teren wsi znalazä siö w obröbie nowo utworzonego ćnieĔnickiego Parku Krajobrazowe- go. Kilka lat póĒniej „Almatur” przy Politechnice Wrocäawskiej, urucho- miä w Bielicach pierwsze schronisko studenckie (bazö studentów Wydzia- äu Cybernetyki) – „Chatö Cyborga”, a we wsi osiedlili siö ludzie ze Ĉro- dowiska zboru baptystów. Z czasem wieĈ zaczöäa stawaè siö miejscem kultowym i celem wypraw turystycznych polskiej elity intelektu- alnej. Opuszczone, lecz jeszcze nie caäkiem zrujnowane chaäupy zostaäy wykupione i stopniowo wyremonto- wane przez osiedlajñcych siö w tych stronach mieszkaþców miast, zwäasz- cza przybyszów z Wrocäawia. Bli- skoĈè granicy i „odludzie” sprzyjaäy przemytowi „wywrotowych” mate- riaäów czy przerzutom opozycjoni- stów, dlatego Bielice staäy siö miej-

(9)

ki spoäeczno -gospodarcze. Ostatni etap zmian uznaè naleĔy jednak za bardzo niebezpieczny dla krajobrazu widzialnego wsi. BezpoĈredniñ przyczynñ jest tu brak dbaäoĈci o kul- turowñ ciñgäoĈè wyraĔonñ w deta- lach lokalnej architektury. W Progra- mie Rozwoju Soäectwa (2008) miesz- kaþcy dopominajñ siö o Ĉcisäe normy okreĈlajñce ksztaät przyszäej za- budowy. Obowiñzujñcy Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzen- nego jest pod tym wzglödem bar- dzo niejednoznaczny legislacyjnie.

Forma zapisu wspomnianego planu o brzmieniu: w nawiñzaniu do cech istniejñcej zabudowy czy uwzglöd- nienie istniejñcych walorów krajo- brazowych oraz skali, formy, deta- lu architektonicznego i materiaäów charakterystycznych dla miejscowe- go budownictwa przekazuje wpraw- dzie dobre intencje autora, jednak- Ĕe z punktu widzenia prawnego jest zbyt ogólna i nie wnosi Ĕadnych kon- kretnych ustaleþ. W efekcie, w obec- nym krajobrazie wsi zaobserwowaè moĔna przykäady nowych budyn- ków o róĔnym stopniu dopasowania do obiektów rodzimych. Dwa nowe domy w okolicach mostu w centrum wsi posiadajñ wprawdzie proste bryäy z dwuspadowym dachem, lukarnami i deskowaniem Ĉcian szczytowych, jednakĔe rozwiñzanie detali, np. uĔy- cie trójkñtnych okien, odbiera caäoĈci lokalnego charakteru (ryc. 6). Najgo- rzej sytuacja przedstawia siö w okolicach koĈcioäa – w bliskiej odlegäo- Ĉci zlokalizowano tu drewnianñ, nie- udolnie stylizowanñ, krytñ dachów-

Ryc. 7. Nowy budynek karczmy w centrum wsi Bielice Fig. 7. New inn building in the centre of Bielice village

kñ karczmö (ryc. 7), drewnianñ wypo- Ĕyczalniö nart przywodzñcñ na myĈl sprzedawanñ dziĈ powszechnie alta- nö ogrodowñ oraz blaszany kontener.

Dwa z pierwszych budynków po- siadajñ charakterystycznñ konstruk- cjö zröbowñ, jednakĔe w przypadku

karczmy zastosowano masywne bel- ki o ciosie prostokñtnym, natomiast w budynku wypoĔyczalni – niefor- mowane bierwiona. SzczöĈliwie wy- mieniè moĔna takĔe przykäady pozytywne, jak dobrze wpasowujñce siö w krajobraz wsi, proste budynki

(10)

caäkowicie deskowanego pensjona- tu „Rudawiec” oraz „Chaty pod Ko- wadäem” z zabudowanym gankiem podcieniowym (ryc. 8).

Podsumowanie

Conclusion

Troska o harmonijny krajobraz rustykalny musi mieè na uwadze zmieniajñce siö warunki spoäeczno- -gospodarcze. Zaobserwowane na przykäadzie Bielic przemiany krajobrazowe odnieĈè moĔna do sy- tuacji wielu wsi sudeckich, które bo- rykajñc siö z podupadajñcym rolnic- twem oparäy ostatecznñ wizjö rozwoju na inwestycjach z branĔy turystycznej i letniskowej. Widoczna po- prawa standardu Ĕycia mieszkaþców i wzrost zainteresowania terenem wsi jako miejscem do Ĕycia stanowi zja- wisko pozytywne, jednakĔe w wielu przypadkach odbywa siö to kosztem negatywnych przemian w krajobrazie. ObniĔenie granicy rolno -leĈnej na skutek odejĈcia od rolniczego uĔytkowania ziemi stanowi najbardziej istotny wyraz dñĔenia przyro- dy do powrotu do naturalnych granic miödzy zbiorowiskami roĈlinnymi, które w przeszäoĈci zostaäy zakäóco- ne przez nadmiernñ ekspansjö czäo- wieka. Zmiana ta nie jest dla krajobrazu niekorzystna. Odmiennie oce- niè naleĔy nadmierny i pozornie kon- trolowany rozwój zabudowy, którego forma jest najczöĈciej odzwierciedle- niem marzeþ letników bñdĒ bogatych inwestorów, a nie wyrazem ksztaä-

Ryc. 8. Przykäady wäaĈciwych, regionalnych rozwiñzaþ architektonicznych w nowej zabudowie wsi Bielice

Fig. 8. Examples of proper regional architecture solution in new building Bielice village

(11)

towanego przez wieki stylu äñczñce- go krajobraz naturalny z egzysten- cjñ czäowieka. PodñĔajñc drogñ roz- sñdnego kompromisu, w myĈl zasady zrównowaĔonego rozwoju, zadbaè moĔna jednak o taki obraz wsi sudeckiej, który ksztaätowany jest nie tylko przez bieĔñcy rachunek ekonomicz- ny i prywatny interes, ale i uwzglöd- nia formowanie krajobrazu z szerszej kulturowej i spoäeczno -historycznej perspektywy. DbaäoĈè o wäaĈciwñ za- budowö wiejskñ, to dbaäoĈè zarówno o jej ksztaät przestrzenny, architektu- rö i tworzñce jñ detale, jak i o jej oto- czenie – kulturowe i naturalne. Do- tyczy to szczególnie wsi górskich, o unikatowym krajobrazie, usytu- owanych w otulinach (lub na obsza- rach) istniejñcych lub przyszäych par- ków krajobrazowych. Tylko owoc- na wspóäpraca specjalistów z wielu dziedzin, z których wymieniè nale- Ĕy zwäaszcza architektów, przyrod- ników i prawników, a w dalszej ko- lejnoĈci korzystajñcych z ich pomo- cy planistów i samorzñdowców, pozwoli ustaliè optymalne szczegóäowe normy dotyczñce nowej i funkcjonal- nej zabudowy wiejskiej w krajobrazie sudeckim.

Fotografie wykonaäa autorka.

Photographs by author.

Hanna Ojrzyþska Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocäawski

Institute of Geography and Regional Development

Wrocäaw University

Literatura

1. Chyliþska D., 2008, Harmonia i autentyzm krajobrazu widzialne- go, a wykorzystanie architektury re- gionalnej i jej cech w turystyce [w:]

„Studia krajobrazowe jako podstawa wäaĈciwego gospodarowania prze- strzeniñ” pod red. A. Zaröby i D. Chy- liþskiej, Wyd. Wrocäawskie Towarzy- stwo Naukowe, Wrocäaw.

2. Kolbuszewski J., 2005, Kilka uwag o kulturowej roli Karkonoszy [w:] „Karkonosze. Przyroda nieoĔy- wiona i czäowiek”, Wyd. Uniwer- sytetu Wrocäawskiego, Wrocäaw, s. 51–72.

3. Mapa topograficzna Meßtisch- blatt w skali 1: 25 000; arkusz 5768 Bielendorf (Bielice) i 5767 Wilhelm- sthal (Bolesäawów), 1936.

4. Mapa topograficzna w skali 1: 10 000; ukäad 1965; arkusz 483.114 Nowy Gieraätów, Paþstwo- we Przedsiöbiorstwo Geodezyjno- -Kartograficzne 1989.

5. Mapa turystyczna Masyw ćnieĔ- nika, Góry Bialskie, Góry Zäote, Kro- wiarki w skali 1: 40 000, Galileos, Studio Wyd. PLAN, Wrocäaw 2008.

6. Mapa turystyczna Trasy rowero- we Ziemi Käodzkiej. CzöĈè Poäudnio- wa w skali 1: 75 000, Studio Wyd.

PLAN, Wrocäaw 2006.

7. Mapa turystyczna Ziemia Käodz- ka w skali 1: 75 000, PLAN, Jelenia Góra 2003.

8. Materiaäy dotyczñce wsi Bieli- ce; strona http://www.bielice.info.pl/

z dnia 15.05.2009 r.

9. Mazurski K. R., 2008, Proble- my ochrony krajobrazu w gospodar-

ce przestrzennej [w:] „Studia krajo- brazowe jako podstawa wäaĈciwego gospodarowania przestrzeniñ” pod red. A. Zaröby i D. Chyliþskiej, Wyd.

Wrocäawskie Towarzystwo Nauko- we, Wrocäaw, s. 295–299.

10. Mielczarek S., 2008, Bielice, Nowy Gieraätów. Program Rozwo- ju Soäectwa stworzony z udziaäem mieszkaþców wsi w ramach progra- mu pilotaĔowego „Käodzka WieĈ za- cznijmy OD -NOWA”, 2008.

11. Pogodziþski Z., 1975, Planowa- nie przestrzenne terenów wiejskich, PWN, Warszawa.

12. Säownik Geografii Turystycz- nej Sudetów, 1993, t. 16 – „Masyw ćnieĔnika, Góry Bialskie” pod red.

M. Staffy, Wyd. PTTK ”Kraj”, War- szawa.

13. Suchodolski J., 1996, Regiona- lizm w ksztaätowaniu formy architek- tury wspóäczesnej na obszarze Sude- tów, Oficyna Wyd. PWr, Wrocäaw.

14. Trocka -Leszczyþska E., 1995, Wiejska zabudowa mieszkaniowa w regionie sudeckim, Oficyna Wyd.

PWr, Wrocäaw.

15. Uchwaäa nr XXXIX/337/06 Rady Miejskiej w Stroniu ćlñskim z dnia 31.03.2006 r. w sprawie uchwalenia MPZP miasta i gminy Stronie ćlñskie.

16. Wiatrzyk St., 1984, Wsie Ma- sywu ćnieĔnika – ich przemiany funkcjonalno -przestrzenne (maszy- nopis), Raport Inst. Arch. i Urb. PWr., Wrocäaw.