Z badań nad znaczeniem edytorstwa średniowiecznych tekstów kanonistycznych dla historii kultury europejskiej.

STANISŁAW WIELGUS

Z BADAŃ NAD ZNACZENIEM EDYTORSTWA Ś

DLA HISTORII KULTURY EUROPEJSKIEJ

P raw o jest sztuką, której przedm iot nie ogranicza się do określonego terenu, ponieważ dotyczy ono w szystkich dziedzin życia ludzkiego. Nie jest np. możliwe zrozumienie n a tu ry ii funkcjonow ania państw a bez zro­

zumienia praw a. Nie można też pojąć pew nych zjaw isk ekonomicznych w historii, jeśli nie uw zględni się w nich znaczenia funkcjonujących prze­

pisów praw nych. W szystkie transakcje m iały form ę praw ną. Takie ustaw y praw ne, jak treuga Dei, wzięcie kupców, chłopów, duchownych, a naw et zw ierzęta domowe w opiekę ozy zakaz polowań na polach, m iały ogromne znaczenie ekonomiczne i m oralne. P raw o odzwierciedlało w jakiś sposób naw et stopień opanow ania przez społeczeństwa instynktów tkw iących w naturze ludzi z danej epoki. Proces praw ny, również kanoniczny, to przecież coś w rodzaju niekrw aw ego pojedynku. Zam iast broni słowa.

W alka w edług uznanych przez obie stro n y przepisów i przy uznaniu au to ry tetu rozstrzygającego, k tó ry ma być bezstronny. Bez lite ratu ry praw niczej nie byłaby, jak stw ierdza K uttner, ani hum anizm u, ani odro­

dzenia nauki i sztuki w Europie. Badania wielu uczonych wykazały, że np. dzieje średniowiecznych doktryn politycznych i ekonomicznych m ają swoją podstawę w lite ratu rz e dekretystów , dekretalistów i kom entatorów źródeł praw nych. W procesie kanonicznym odnajdujem y korzenie m etody scholastycznej, k tóra zaciążyła na m yśleniu, na badaniach i na twórczości uczonych średniowiecznych. P rzy jm u je się, że tw órcą m etody schola­

stycznej by ł A belard (zm. 1142), k tó ry sform ułow ał ją w swoim dziele Sic et non. Dzieło A belarda jest kom pilacją pozornie sprzecznych ze sobą tekstów z Pism a św. i z Ojców Kościoła na tem at 150 w ażnych proble­

mów. P u n k t ciężkości tego pism a (co do strony metodologicznej) spo­

czywa na prologu, k tó ry podaje reguły pozw alające usunąć sprzeczności,

jakie w ydaje się, że zachodzą m iędzy owym i auctoritates. Naczelną m yślą

jest tu teza, że w ogrom nym m ateriale trad y cji są zdania w yglądające

na sprzeczne ze sobą, w ystępujące naw et w dziełach jednego autora, lecz że są to sprzeczności pozorne, pow stałe w skutek ograniczonych możliwości , poznawczych człowieka. Reguł, o których mowa, jest pięć. Noszą one

nazwę reguł konkordancji i brzm ią następująco:

1. Sprawdzić, czy teksty patrystyczne, które w ydają się być sprzecz­

ne z inym i tekstam i i sprzeczne z praw dą, są autentyczne; czy przypadkiem nie m am y tu do czynienia z apokryfam i lub błędami skryby.

2. Sprawdzić, czy wypowiedź, w yglądająca na sprzeczną z innymi, jest opinią danego autora czy też może jest tylko przez niego refe­

rowana. '

3. Jeśli na ten sam tem at istnieją sprzeczne ze sobą d ekrety Kościoła, kanony itd., wówczas należy zbadać ch arak ter zobowiązywalności tych orzeczeń; czy jest to praw o czy dyspensa, czy chodzi o prawo p arty k u larn e ozy o ogólne.

4. Czasami sprzeczność wypowiedzi płynie stąd, że autorzy lub naw et jeden autor używ ają jakiegoś term inu w różnych znaczeniach;

ustalić ziatem precyzyjnie znaczenie danego term inu w określonym kontekście.

5. Jeśli istnieje oczywista sprzeczność m iędzy wypowiedziami Ojców Kościoła, to należy się opowiedzieć za tą wypowiedzią, która jest lepiej uzasadniona.

Znaczenie wyżej wym ienionych reguł dla rozwoju m etody schola- stycznej było wręcz podstawowe. Szczególnie reguła czwarta, która odpo­

wiednio zastosowana, pozwalała ratow ać najbardziej nieprawdopodobną w ykładnię tekstów. Niemal wszyscy autorzy średniowieczni (poczynając od X III w.) ogromnie chętnie posługiwali się nią w swoich rozważaniach bez względu na to, czy chodziło o teksty filozoficzne, przyrodnicze czy teologiczne. Zajęto się powyższą spraw ą nieco szczegółowej z tego po­

wodu, że jest ona interesującym przykładem w pływ u lite ra tu ry kano- nistycznej na rozwój naukow ej lite ra tu ry średniowiecznej. Metoda Abe- lard a nie była oryginalna. Została ona przejęta od kanonistów, takich jak B ernold z K onstancji (zm. 1110), Iwo z C hartres (a n . 1116) czy Alger z Liittich (zm. 1131/1132). B ernold z K onstancji w swoim dziele De vitan- da excom m unicatorum com munione, de reconciliatione lapsorum et de conciliorum, canonum, decretorum decretalium ipsorum ąue Pontificum Rom anorum auctoritate podaje następujące reg u ły godzenia kanonów pa­

pieży i soborów z wypowiedziam i Ojców Kościoła:

1. Porównać kanony z wypowiedziami. To porównanie wykaże, że w w ielu w ypadkach sprzeczności m iędzy kanonam i a wypowie­

dziami Ojców są pozorne.

2. Zwrócić uwagę na czas, miejsce, osoby, które wchodzą w rachubę

przy danym kanonie; niejednokrotnie zwrócenie uw agi na ten kon­

tekst, rozw iązuje trudności.

3. Troskliwie zbadać przyczyny, k tóre spowodowały pow stanie rze­

komo sprzecznych ze sobą kanonów i statutów .

4. Zwrócić uwagę na zasięg, tendencję i ch a rak ter zobowiązywalności takich dekretów i kanonów. Odróżnić zarządzenia generalnie obo­

wiązujące od obow iązujących przejściowo.

5. Zbadać wszechstronnie autentyczność m iejsc dyskusyjnych.

Iwo z C hartres w Collectio trh im partium , za pomocą wielkiej liczby reguł, zasad i dyspozycji, w prow adza harm onię do m nóstw a różnych kościelnych rozstrzygnięć praw nych.

Tak więc porów nując reguły kanonistów z regułam i A belarda widzi­

my, że te n ostatni przejął m etodę in terp re tacji tekstów od jurystów przedgracjańskich. Metoda ta rozwinęła się pod wpływem A nalityk, Topik i S o fisty k A rystotelesa, a także pod w pływ em nowej m etody dyskuto­

w ania opracow anej przez autorów zaliczanych do logica nova w schem at techniczny, k tó ry m ieścił w sobie następujące elem enty:

1. pytanie (utrum ),

2. argum ent (videtur, quod non), 3. ko n trarg u m en t (sed contra),

4. główna część (solutio, corpus —■ respondeo, dicendum),

5. k ry ty k a argum entów przytoczonych na korzyść odrzuconego po­

glądu (ad prim um ... etc.).

Je st rzeczą zrozumiałą, że ten schemat, k tó ry stał się szkieletem kwestii średniowiecznych, jest nie czym innym jak odtworzeniem pro­

cesu sądowego. Mimo schematyczności dysputa średniowieczna, ukształ­

tow ana przez praw ników , m iała kapitalne zmaczenie naukow o-badaw cze.

Zmuszała do precyzji, ćwiczyła ostrość m yślenia i w yrażania się, błysko­

tliwość w słowach i zdolność do natychm iastow ej repliki, łatwość form u­

łowania m yśli i zdolność oddzielania praw d y od fałszu. Tu także uw i­

docznił się ten p ra sta ry pęd człowieka do turniejów , zawodów i pojedyn­

kowania się. Tym razem za pomocą słów i ducha. Teń. pojedynek, jak to charakteryzuje V etulani, m iał swoje stadia. N ajpierw powolne i stop­

niowe rozw ijanie problem u. N astępnie uderzenie za uderzenie w zajem nie następujących zarzutów i rozwiązań, p ytań i odpowiedzi, rozróżnień i n e­

gacji, sofizmatów i pułapek.

Z praw a dysputa przeniosła się do naukow ej lite ra tu ry średniowiecz­

nej i jej w ierne odbicie, znajdziem y w każdej typowej kw estii średnio­

wiecznej. To, co powiedziano wyżej, nie w yczerpuje zagadnienia roli p ra ­ wa kanonicznego dla k u ltu ry europejskiej. Podano zaledwie kilka przy­

kładów, aby podkreślić, jak wielkie znaczenie m ają studia nad źródłam i

praw nym i. Wiele spośród tych źródeł nie jest jeszcze powszechnie dostęp­

nych. Czekają dotąd na wydawców. Podjęcie badań nad zachowanymi w Polsce rękopisami o treści kanonistycznej postulowało już kiedyś wielu naszych uczonych, m iędzy innym i Ulanowski, k tó ry rękopisy kanoni- styczne traktow ał np. jako p u n k t wyjścia do studiów nad oceną stopnia wykształcenia i erudycji naszego duchowieństwa, a następnie Vetulani, któ ry pracował nad zagadnieniem oddziaływania przepisów praw a kano­

nicznego na ustawodawstwo polskie.

P ostulatem jednego i drugiego było zbadać przede w szystkim biblio­

teki kapitulne i klasztorne oraz zbiory publiczne i pryw atne, a następnie ułożyć w yczerpujący katalog rękopisów treści kanonistyczinej. K rytycznie trzeba potraktow ać w ydane dotychczas drukiem , zwłaszcza starsze kata­

logi. V etulani powiada, że np. w bibliotekach kapitulnych, które jak k ra­

kowska, gnieźnieńska i poznańska, posiadają drukow ane katalogi, szereg ważnych i obszernych tekstów uszło zupełnie uwadze autorów ogłoszo­

nych katalogów. Liczba zaw artych w rękopisach ty ch bibliotek pomników lite ra tu ry kanonistycznej, a także rom ańskiej, jest znacznie większa, niż to zanotowano. Nowoczesny, popraw ny katalog rękopisów średniowiecz­

nych wym aga jednakże dzisiaj w spółpracy specjalistów w zakresie historii filozofii średniowiecznej, teologii, muzykologii, liturgii, a naw et historii nauk przyrodniczych upraw ianych w średniowieczu.

Sporządzenie opisu rękopisu średniowiecznego nie jest spraw ą łatwą.

Jeśli m a wejść do katalogu i jeśli m a być pomocny dla badaczy, opis taki musi zawierać następujące inform acje: 1 czas powstania rękopisu, 2 m iej­

sce, 3 inform acje ważne dla identyfikacji rękopisu i przydatne dla bada­

czy dziejów książki rękopiśm iennej, takie jak np. m ateriał, narzędzia pisania, pismo, kolor, inicjały itp., 4 oprawa, wyklejki, k a rty ochronne i teksty na nich się znajdujące, 5 stare sygnatury, 6 noty proweniencyjne, inform acje bibliograficzne na tem at danego rękopisu, o ile był opisywany w literaturze, 7 zawartość rękopisu — incipity, explicity, ty tu ły dzieła, z podaniem k a rt bądź foliów, 8 inform acje o glosach, notach, kolofonach, 9 znaki wodne, 10 inform acje o ilum inacjach i zdobieniach rękopisu, 11 form a pisania cyfr — rzymskie czy arabskie, pewne inform acje na tem at treści dzieła — co głosi, co cytuje, z kim polem izuje itd.

Sporządzając opisy rękopisów praw niczych trzeba je studiować kartę po karcie. Często są to bowiem klocki, które zaw ierają dzieła zebrane całkiem przypadkowo bądź wpisane później na czyste k a rty pozostawione przy oprawie rękopisu. Takie katalogow anie rękopisów jest połączone z wysiłkiem długofalowym i bardzo żmudnym. Podjęcie go jest jednak konieczne dla zrozumienia w pływ u praw a na k u ltu rę europejską, dla zrozumienia w ogóle tej k u ltu ry . Syntezy oparte na cząstkowej znajo­

mości przejaw ów m yśli praw niczej w średniowieczu, na podstawie tylko

drukow anych tekstów, są niedostateczne. Budowa nowych syntez wym aga

pow rotu do źródeł. Zrozum iano to dobrze w w ielu ośrodkach naukow ych.

W związku z ty m pow stało w iele cennych w ydaw nictw , do których przede w szystkim zaliczyć należy prace takich autorów , jak: Sven Stelling-M ichaud, K u ttn er, R am baud-B uhot, Eheim, Rabotti, Soano, Sy- dow, Bohaćek, P in k i inni. Są oni auto ram i pozycji katalogow ych w za­

kresie rękopisów praw niczych, nieodzownych jako p u n k t w yjścia na­

szych badań.

W Polsce również, poczynając od 2. poł. X IX w., prow adzi się prace nad źródłam i kanonistycznym i, w ystarczy że wspom nim y cenne publi­

kacje tak ich autorów , jak: Helcel, Ghodyński, Ulanowski, Fijałek, R a­

kowski, Jak u b Sawicki, V etulani i W ójcik. C entralny katalog rękopisów kanonistycznych jeszcze w Polsce nie pow stał. P rzy jego sporządza­

niu należałoby, oprócz źródeł praw a, takich np. jak kodeks G racjana, zwrócić uw agę na źródła, szczególnie dla polskiej n auki ważne, do któ­

rych zaliczym y sta tu ty synodów prow incjonalnych i diecezjalnych, księgi sądów kościelnych, form ularze, instrukcje dla w izytatorów , sta tu ty i księgi k ap itu ł k ated raln y ch i kolegiackich, ak ta biskupie (np. dyplomy, okólniki, rozporządzenia) i inne. Pow stanie dobrego katalogu źródeł kano­

nistycznych jest w ażnym w arunkiem dalszych badań w te j dziedzinie.

MAREK OKOŃ

POCZĄTKI ORGANIZACJI KOŚCIELNEJ W ZIEMI W K RZA NSK IEJ W RAMACH PAŃSTW A ZACHODNIOPOMORSKIEGO

(DO ROKU 1250)

B adany obszar położony jest na terenie NRD i stanow i wschodnią część okręgu (Bezirk) N eubrandenburg. Dokładniej tery to riu m średnio­

wiecznej Ziemi W krzańskiej wyznaczają na wschodzie zabagnione doliny

rzek Rędowy (Randów) i W ilsny (Welse), na północy Puszcza W krzańska

(Ueckerheide), na zachodzie linia graniczna z sąsiednim państw em

M ecklenburg-Strelitz, poczynając od dużego jeziora G alenbecker See,

a kończąc na innym w ielkim jeziorze C arw itzer See. Południow ą granicę

interesującego obszaru w ytyczała Puszcza Tem plińska (Templinerheide),

obejm ująca szeroki w ał ostatniego bałtyckiego zlodowacenia. W sum ie

tere n Ziemi W krzańskiej obejm ow ał we wczesnym średniowieczu

ok. 2100 km 2, co w porów naniu z dzisiejszą Polską daje zaledwie 0,7°/o jej

terytorium .