Krystyna Znaniecka Daniel Szewieczek Helena Ogrodnik
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
FINANSOWE IMPLIKACJE DECYZJI
UBEZPIECZENIOWYCH GOSPODARSTW DOMOWYCH
Wprowadzenie
Gospodarstwa domowe stanowią podstawową grupę jednostek gospodarujących.
Prowadzą one gospodarkę finansową, gromadzą i wydatkują środki pieniężne, a posiadane nadwyżki lokują. Gospodarstwa mogą również zaciągać zobowiąza- nia w formie kredytów, pożyczek itp., aby gromadzić niezbędne fundusze1.
Gospodarstwa domowe w swoich działaniach kierują się kryteriami obiektyw- nymi, podejmując racjonalne decyzje, a także czynnikami subiektywnymi, wśród których dominują emocje, skłonność do ryzyka oraz przyzwyczajenia i motywacje2.
Występuje ścisłe powiązanie pomiędzy finansowymi działaniami gospodarstw domowych a warunkami otoczenia, w których podmioty te prowadzą działalność.
Szczególne miejsce w otoczeniu zajmują instytucje ubezpieczeniowe. Podmio- ty ubezpieczeniowe pobierają od gospodarstw środki pieniężne w postaci składek w zamian za ochronę ubezpieczeniową. Składki te tworzą fundusze, które stanowią źródło późniejszych wypłat odszkodowań bądź świadczeń na rzecz gospodarstw domowych, uwarunkowanych wystąpieniem wypadku ubezpieczeniowego.
Celem artykułu jest wskazanie powiązań pomiędzy finansowymi i pozafi- nansowymi uwarunkowaniami podejmowania decyzji o wykorzystaniu bądź re- zygnacji z użycia ubezpieczeniowych narzędzi ochrony dóbr majątkowych oraz
1 System finansowy w Polsce. Red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak. WN PWN, Warszawa 2003, s. 740-741.
2 Finanse osobiste. Zachowania – produkty – strategie. Red. E. Bogacka-Kisiel. WN PWN, War- szawa 2012, s. 16.
Finansowe implikacje decyzji ubezpieczeniowych… 261
osobistych członków gospodarstw domowych. Rozważania teoretyczne zostaną zweryfikowane empirycznie na podstawie wyników badań ankietowych.
1. Przesłanki postaw wobec ryzyka
oraz finansowe aspekty decyzji ubezpieczeniowych gospodarstw domowych
Gospodarstwa domowe, będące istotnym elementem systemu finansowego, podejmują decyzje ekonomiczne dotyczące pozyskiwania środków pieniężnych, wydatkowania posiadanych zasobów, a także akumulowania posiadanych nadwy- żek pieniężnych. Dysponują one zarówno dobrami majątkowymi, jak i osobistymi.
Życiu i działalności członków gospodarstwa domowego zawsze towarzyszy ryzy- ko. Występuje ono nawet wówczas, gdy nie są podejmowane żadne działania.
Określając ryzyko gospodarstwa domowego w powiązaniu z decyzjami ubez- pieczeniowymi, podkreśla się zwykle zagrożenie wystąpienia zdarzenia losowego, które spowoduje stratę w zakresie już posiadanych dóbr. Wskazać jednak należy na szerszy zasięg tego pojęcia, obejmujący też zagrożenie utraty oczekiwanych zaso- bów tego gospodarstwa3. Oznacza to, że pojęcie ryzyka gospodarstwa domowego dotyczy również zagrożenia nieosiągnięcia spodziewanego dochodu na skutek śmierci, choroby, niezdolności do pracy czy utraty zatrudnienia.
Pomimo że wszystkie gospodarstwa domowe są narażone na ryzyko, nie trak- tują go jednakowo. Niektóre gospodarstwa, najczęściej na skutek niewiedzy albo obojętności, pozostają bierne wobec ryzyka, nie podejmując żadnych działań, aby nie dopuścić do jego realizacji czy też ograniczyć wielkość strat. Pasywnemu na- stawieniu wobec ryzyka przeciwstawia się reakcję aktywną. Aktywne wobec ryzy- ka gospodarstwo domowe ma świadomość jego występowania i jest przekonane o możliwości zarządzania nim. Podejmuje zatem działania mające zapobiegać jego urzeczywistnieniu, a gdy się zrealizuje – ograniczyć wielkość uszczerbku w dob- rach majątkowych i osobistych. W obszarze tym występuje szczególne powiązanie postawy wobec ryzyka i decyzji ubezpieczeniowych gospodarstwa domowego.
Kwestię zróżnicowanego podejścia do ryzyka rozpatruje się w literaturze, używając określenia „postawy wobec ryzyka”4.
3 Por. T. Szumlicz: Ubezpieczenie społeczne: teoria dla praktyki. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2005, s. 73 i nast.
4 Termin postawa został wprowadzony przez W. Thomasa i F. Znanieckiego we wstępie do monogra- fii pt. Polish Peasant in Europe and America. Por. F. Znaniecki, W. Thomas: Polish Peasant in Eu- rope and America. Wydawnictwo Polskie, Warszawa 1976, za: M. Marody: Sens teoretyczny a sens empiryczny pojęcia postawy. Analiza metodologiczna zasad doboru wskaźników w badaniach nad postawami. PWN, Warszawa 1976, s. 12.
Rys. 1. Typologia aspektów postaw gospodarstw domowych wobec ryzyka
Aspekt afektywny obejmuje postrzeganie ryzyka jako emocji, wskazując na jego pozytywne, wartościowe lub/i negatywne, niszczące jego strony. Aspekt poznawczy można określić jako poglądy i przekonania na temat ryzyka, jego znaczenia w funkcjonowaniu gospodarstwa domowego. W ramach aspektu be- hawioralnego ryzyko jest rozpatrywane jako przedmiot działań, który można wykorzystać i którym można zarządzać.
Ukształtowanie postaw gospodarstw domowych wobec ryzyka uszczerbku w dobrach osobistych i majątkowych jest wynikiem działania czynników o cha- rakterze ekonomicznym, ale nie bez znaczenia są również inne, pozaekonomicz- ne determinanty. Wśród czynników ekonomicznych należy zwrócić uwagę na rozmiary dochodów, stopień rozwoju rynku finansowego, w tym rynku ubezpie- czeń, rozwiązania systemu podatkowego oraz dotyczące ubezpieczeń publicznych.
Ważną determinantą postaw gospodarstw domowych jest ich sytuacja fi- nansowa, na którą wpływa rozmiar uzyskiwanych dochodów. Wysokość docho- dów stanowi z jednej strony wyznacznik posiadanych dóbr materialnych i zakre- su korzystania z różnorodnych usług, z drugiej zaś strony miernik dostępności poszczególnych sposobów zabezpieczenia przed skutkami ryzyka. Gospodar- stwa o wyższym dochodzie są bardziej skoncentrowane na zapewnieniu bezpie- czeństwa niż gospodarstwa o dochodzie niskim5. Gospodarstwa osiągające wy- sokie dochody posiadają zwykle wiele dóbr materialnych, a także w szerokim zakresie korzystają z usług turystycznych czy rekreacyjnych. W celu zapewnie- nia bezpieczeństwa finansowego na wypadek realizacji ryzyka majątkowego lub osobowego najczęściej wykorzystują one tradycyjne formy zabezpieczenia, ko- rzystając szeroko z oferty przedstawianej przez zakłady ubezpieczeń. Gdy wy- sokim dochodom towarzyszą znacznych rozmiarów zasoby kapitałowe zdarza się jednak, że członkowie takiego gospodarstwa rezygnują z ochrony ubezpie- czeniowej, gdyż posiadane zasoby dają im wystarczające poczucie bezpieczeń-
5 P. Wernimont, S. Fitzpatrick: The meaning of money. „The Journal of Applied Psychology”
1972, No. 56, s. 218-226.
ASPEKTY POSTAW GOSPODARSTW DOMOWYCH WOBEC RYZYKA
ASPEKT AFEKTYWNY
ASPEKT BEHAWIORALNY ASPEKT
POZNAWCZY
Finansowe implikacje decyzji ubezpieczeniowych… 263
stwa finansowego ze względu na wysoką zdolność do ponoszenia we własnym zakresie skutków realizacji ryzyka6. Rezygnacja taka może nie nastąpić, gdy skorzystanie z ochrony ubezpieczeniowej przynosi dodatkowe korzyści np.
o charakterze podatkowym.
Wskazując na wpływ rozmiarów uzyskiwanych dochodów na postawę wo- bec ryzyka uszczerbku w dobrach majątkowych i osobistych, zwrócić też należy uwagę na skłonność gospodarstw domowych do przeznaczania uzyskiwanych dochodów na cele ubezpieczeniowe.
W niektórych społeczeństwach należy do tradycji ubezpieczanie się czy ubezpieczanie każdego większego nabytku. Istnieją jednak też społeczeństwa, w których nie ma tego typu tradycyjnych zachowań, a wprost przeciwnie, przez wiele lat funkcjonowały w nich rozwiązania hamujące rozwój świadomości ubezpieczeniowej, np. szeroki zakres ubezpieczeń obowiązkowych, powstają- cych ex lege. Nakładanie na społeczeństwo obowiązku ubezpieczania określo- nych dóbr, gdy jest nadmiernie wykorzystywane powoduje, że gospodarstwa domowe wykazują obojętność wobec ryzyka, uznając, że to państwo jest pod- miotem decydującym o podjęciu działań zabezpieczających przed skutkami re- alizacji ryzyka. Rozwój świadomości ubezpieczeniowej gospodarstw i pozytyw- ny wpływ na ukształtowanie ich postaw wobec ryzyka występuje w przypadku ograniczania zakresu ubezpieczeń obowiązkowych i podejmowania przez pod- mioty rynku ubezpieczeniowego działań edukacyjnych7. Uznaje się, że ubezpie- czenia obowiązkowe powinny być wykorzystywane tylko wtedy, gdy wymaga tego szeroko pojęty interes społeczny i gospodarczy.
Istotnym czynnikiem determinującym postawy gospodarstw domowych wobec ryzyka uszczerbku w dobrach osobistych i majątkowych jest poziom rozwoju rynku finansowego, w tym rynku ubezpieczeniowego. Silnie rozwinięty rynek daje szerokie możliwości zabezpieczenia przed skutkami ryzyka. Rynek ubezpieczeniowy jest powiązany z pozostałymi segmentami rynku finansowego, takimi jak rynek kapitałowy i rynek pieniężny. Na rozwiniętym rynku ubezpie- czeniowym działa wielu ubezpieczycieli, a zatem członkowie gospodarstw do- mowych mają możliwość wyboru zakładu ubezpieczeń, biorąc pod uwagę jego fachowość czy sprawność obsługi, a także przedstawianą ofertę, odpowiednio do
6 Szerzej na temat przyczyn niewykorzystania pola ubezpieczeniowego pisze S. Wieteska: Sto- pień wykorzystania pola ubezpieczeniowego w ubezpieczeniach obowiązkowych w Polsce w la- tach 2000-2004. W: Harmonizacja bankowości i ubezpieczeń w skali narodowej i europejskiej.
Red. M. Marcinkowska, S. Wieteska. Difin, Warszawa 2007, s. 606-607.
7 Szerzej pisze na ten temat T. Szumlicz: Atrybuty świadomości i przezorności ubezpieczeniowej.
„Rozprawy Ubezpieczeniowe” 2006, zeszyt 1.
swoich potrzeb ubezpieczeniowych. Można zatem stwierdzić, że rozwój rynku ubezpieczeniowego zwiększa dostępność ubezpieczeń zarówno pod względem przedmiotowym, jak i podmiotowym. Zwrócić należy również uwagę na wiążą- cą się z tym dostępność przestrzenną i organizacyjną oraz akceptowalność.
Rozwój rynku ułatwia bowiem dostęp gospodarstw domowych do ubezpieczy- cieli, sprzyja ustanowieniu warunków organizacyjnych świadczenia usług ubez- pieczeniowych zgodnie z potrzebami gospodarstw w tym zakresie, a także zwiększa akceptowalność przedstawianej oferty poprzez dostosowanie możliwo- ści technicznych ubezpieczycieli do oczekiwań ubezpieczających.
Na postawy gospodarstw domowych wobec ryzyka uszczerbku w dobrach osobistych i majątkowych wpływają też rozwiązania systemu podatkowego. Pre- ferencje podatkowe mogą być związane ogólnie z całością działań podejmowa- nych w celu zwiększenia bezpieczeństwa finansowego gospodarstw domowych na wypadek realizacji ryzyka, ale również mogą być tak skonstruowane, aby w sposób szczególny pobudzać do realizacji wybranego rodzaju działania w tym zakresie, np. zachęcać do nabywania ubezpieczeń na życie zapewniających do- datkowe środki finansowe po przejściu na emeryturę.
Wśród czynników determinujących postawy gospodarstw domowych głównie wobec ryzyka uszczerbku w ich dobrach osobistych na szczególną uwagę zasługują rozwiązania dotyczące ubezpieczeń publicznych. W ramach ubezpieczeń publicznych ochroną obejmowane są skutki realizacji ryzyka spo- łecznego, którego zakres zgodnie z konwencją Międzynarodowej Organizacji Pracy obejmuje: ryzyko macierzyństwa, ryzyko choroby, ryzyko śmierci żywi- ciela rodziny, ryzyko starości, ryzyko bezrobocia, ryzyko wypadku przy pracy i choroby zawodowej oraz ryzyko inwalidztwa. Rozwiązania dotyczące ubezpie- czeń publicznych są w poszczególnych krajach zróżnicowane i uzależnione od realizowanego modelu polityki społecznej. Ogólnie ubezpieczenia publiczne są inicjowane i organizowane przez państwo, które chce w ten sposób zapewnić większości społeczeństwa określony standard bezpieczeństwa socjalnego. Moż- liwa jest jednak tzw. prywatyzacja polityki społecznej, czyli udział prywatnych podmiotów w realizacji świadczeń społecznych.
Wykorzystanie ubezpieczenia do kompensowania skutków realizacji ryzyka może być dla gospodarstwa domowego obowiązkowe lub fakultatywne.
W przypadku, gdy nie ma ono charakteru obowiązkowego, członkowie gospo- darstwa domowego, zanim zdecydują się na zawarcie umowy ubezpieczenia, dokonują kalkulacji, porównując ubezpieczenie z innymi sposobami zabezpie-
Finansowe implikacje decyzji ubezpieczeniowych… 265
czenia przed skutkami realizacji ryzyka. W swoich kalkulacjach uwzględniają fakt, iż ubezpieczenie ma mankamenty, takie jak:
‒ nie obejmuje swym zakresem wszystkich rodzajów ryzyka,
‒ nawet jeśli ryzyko uznawane jest za ubezpieczalne, zakład ubezpieczeń może odmówić przyjęcia ryzyka do ubezpieczenia, np. gdy nie są spełnione ustalo- ne przez ubezpieczyciela warunki bezpieczeństwa,
‒ może nie zapewniać pełnej kompensaty skutków realizacji ryzyka,
‒ składka ubezpieczeniowa, stanowiąca cenę ochrony ubezpieczeniowej, uwzględniająca nie tylko udział ubezpieczającego w repartycji szkód, ale też wiele dodatków, np. na koszty ponoszone przez ubezpieczyciela oraz jego zysk, musi być zapłacona w wysokości i w terminach określonych w umo- wie, niezależnie od aktualnej sytuacji finansowej ubezpieczającego.
Z drugiej strony w kalkulacjach uwzględnione zostaną korzyści wynikające z ubezpieczenia, wśród których należy wymienić:
‒ zapewnienie poczucia bezpieczeństwa finansowego,
‒ możliwość efektywnego zainwestowania środków finansowych, których nie trzeba gromadzić w celach samoubezpieczeniowych,
‒ możliwość skompensowania strat czy zwiększonych potrzeb majątkowych bez obawy, że spowoduje to istotne pogorszenie sytuacji finansowej gospo- darstwa domowego,
‒ możliwość uzyskania korzyści podatkowych,
‒ możliwość zaplanowania przyszłych wydatków związanych z bezpiecznym funkcjonowaniem gospodarstwa.
Na wynik kalkulacji wpłyną też wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania, takie jak: poziom uzyskiwanych dochodów, zakres przymusu ubezpieczeniowe- go, sposób funkcjonowania ubezpieczeń publicznych, stopień rozwoju rynku ubezpieczeń prywatnych i in.
Podsumowując stwierdzić należy, że gospodarstwa domowe dysponujące określonymi dobrami osobistymi i majątkowymi, którym zagraża ryzyko, starają się zapewnić sobie bezpieczeństwo finansowe. Preferowanie ryzyka, obojętność, czy też awersja do ryzyka wpływają na ich działania. Szukając odpowiednich rozwiązań, muszą uwzględniać istniejące wewnętrzne i zewnętrzne uwarunko- wania. Nie ma jednak rozwiązań idealnych. Celowe jest zatem edukowanie członków gospodarstw domowych, aby w przypadku wystąpienia zagrożenia po- trafili przyjąć właściwą postawę wobec ryzyka.
2. Uwarunkowania oraz zakres decyzji ubezpieczeniowych gospodarstw domowych w województwie śląskim
– wybrane wyniki badań
Dla potrzeb weryfikacji rozważań teoretycznych przeprowadzono badanie z zastosowaniem autorskiej ankiety metodą PAPI (paper and pencil interview) na próbie 300 gospodarstw domowych w województwie śląskim. Ankietę prze- prowadzono we wrześniu 2013 roku. Obejmowała ona łącznie 19 pytań, przy czym niektóre z nich były pytaniami umożliwiającymi wiele wskazań. Metryczka ankiety obejmowała dodatkowo 11 pytań.
Badania miały na celu pogłębienie wiedzy na temat uwarunkowań postaw prowadzących do pozytywnej decyzji o zawarciu umowy ubezpieczenia, a także identyfikację czynników determinujących negatywną postawę gospodarstw domo- wych wobec ubezpieczeń. Negatywne postawy wobec ubezpieczeń są jedną z głównych przyczyn niskiego poziomu penetracji oraz pokrycia ubezpieczeniowe- go. Szczególnie ważną kwestią w prowadzonych badaniach była próba pomiaru za- leżności pomiędzy negatywną postawą wobec ubezpieczenia gospodarstw domo- wych a czynnikiem, który dominuje w powszechnej opinii jako podstawowa determinanta niskiego popytu na ubezpieczenia w Polsce. Czynnik ten to poziom dochodów oraz zamożności gospodarstw domowych, postrzegany powszechnie ja- ko zbyt niski, aby nabywać ochronę ubezpieczeniową i ponosić koszt składek.
Istotą decyzji ubezpieczeniowej jest ustanowienie ochrony ubezpieczenio- wej lub też świadoma rezygnacja z takiej ochrony w stosunku do określonego składnika majątku gospodarstwa domowego lub dobra osobistego członków tego gospodarstwa. Główną i wiarygodną podstawą podejmowania decyzji ubezpie- czeniowych w gospodarstwach domowych jest analiza zdarzeń losowych doty- kających gospodarstwo domowe w przeszłości oraz wiedza na temat szkód po- wstałych na skutek tych zdarzeń. Istotna jest także weryfikacja kosztów i korzyści, które przyniosły gospodarstwu posiadanie lub też brak ubezpieczenia.
Wyniki badań wskazują, że w większości gospodarstw domowych nie przeprowadza się identyfikacji zdarzeń losowych powstających w dobrach go- spodarstwa (rys. 2).
R
Ź
l s b u u w
R Ź Rys.
Źród
lem staw bezp umo udz wód
Rys.
Źród . 2. I
p dło: O
D m i s
wow poś owy ział
dztw
. 3. K dło: Ib 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200
1 Iden prze Opra
la g szyb wym śred
y 4 um wie
Kan bid.
15%
ntyfi eszły cowa
gosp bko m k dni
6%
mów e ślą
nały ta 5
ikacj ych anie
pod ość kana
ko
% re w ub
ąski
dyst k, ra 58 7
6%
F
cja p
na p
dars zaw ałem onta
spo bez im p
tryb az 76
% Finan
przez
podst
stw war m d akt onde
pie prz
ucji ta ni m
t
22%
nso
z go
tawie
a d rcia dys z entó cze ez I
i ube k, w ż ra mnie rzy
36
% 11%
owe
ospod
e zeb
om a um stryb age ów enia Inte
ezpie więce z, al ej niż
razy 48
% imp
dars
brane
mow mow
buc ente (ry a za erne
ecze ej
e ż y
n plika
stwa
ego m
wego wy.
cji u em ys.
awie et w
eń o tak, niż t 2 acje
a dom
mate
o w An ube
ub 3).
eran wyn
fero wię rzy r 21 2
dec
mow
eriału
ważn nali ezpi bezp Wy nyc nosi
owan ęcej
razy 22
cyzj
we z
u bad
na j iza iecz piec
ynik ch p
i 11
nych y
n ji ub
zdarz
dawc
est wy zeń czen
ki b prze
%.
h go ie, n
185 bezp
zeń
czeg
łatw ynik ń dl
niow bad ez g
spod nigd
5 1
4 piecz
loso
go.
woś ków la g wym dani
gosp
dars y 53
6%
zeni
owy
ść k w ba gosp m.
ia w pod
stwo iowy
ch, k
kon ada pod W wsk dars
om d wych
któr
ntak ania dars ta kazu stw
domo s
z o
ag od od te in
h…
re w
ktu z a ws stw aki ują j
a d
owy szko
zdar osob
gent ddzia ddzia elefo
tern wystą
z ub ska
do spo jed dom
ym oda w
rzen bisty
t ał ub ał ba on net
ąpiły
bez azuj omo osó dnoc mow
w m
ie w ych
bezp anku
y w
zpie e, ż owy
b z cześ we w
ająt
w do
piec u
okre
eczy że p ych
zaw śnie w w
tku
brac
zyci
26
esac
ycie pod jes wier e, ż woje
ch
ela
67
ch
e- d- st ra że e-
c o s
R Ź
d a P s n o u n c
‒
‒
‒
‒ czy okre skła
Rys.
Źród
dars age Pon stw niom osob ufan nie ciel
‒ w
‒ f s
‒ k
‒ b
p
Pr ciel eślo adk
. 4. C dło: Ib
W stw nta nadt om m z
by, nie.
rek la b
wia fakt scu kor blis
olec łatw
rzed la.
one i ub
Czyn bid.
Wyso w do
pro to m do
z pr do . Pr klam
ada aryg t ko u pra rzys skoś
zauf cenie
dob wy d
zak
d z Wy ego
bezp
nnik
oko omo owa zna omo rzes o kt rzy mow ani god orzy
acy stne ść o
fanie e ub bre d
szyb dostę kupu
awa ynik ub pie
ki de
ość owy adz aczą owy szło tóry wy we.
wsk dnoś
ysta y,
e wa odd
e do bezp prz
k dośw bka w ęp d u prz
arci ki bezp
cze
ecyd
skł ych.
zące ącą ym
ości ych ybor W kaz ść i ania arun dział
o age iecz zez z korz wiad wyp do ub
zez t
ko
iem bad piec enio
dując
ładk . Ist ego
w och i cz prz rze śró zyw zau a z u
nki łu z
rekl enta enia znajo zystn dcze płata bezp telef
orzys
m um dan
czy owe
ce o
ki j totn ak wagę hron zy p zed
ub d in wali
ufan ube
ub zakł
ama ube a lub omy na w nia z a ods piecz fon l
stna
mow ia w ycie
ej (r
o wy
est ne w kwiz
ę p nę u pol dsta bezp
nny pon nie ezpi ezp ładu
a ub ezpie b ub ych wyso
z prz szko zeni lub i
wys
wy wsk la rys.
yborz
pa w w zycj przy ube ece awic
piec ych nad do iecz piec
u ub
ezpi ecze ezpi kośc zesz odow
a (m inte
okoś
ub kaz jes 4).
ze u
aram wyb
ję n y w ezpi eniu ciel czyc
czy dto:
zak zen czen
bez
ieczy eniow
ieczy ci sk złośc wani możli rnet
ść sk
bezp zują
t p .
ubezp
metr borz na r wyb
iecz u ok e b ciel ynn kład nia g nia, zpie
ycie weg ycie kładk
ci (np ia) iwoś t)
inn
kładk
piec ą, ż para
piec
rem ze u rzec orz zeni kreś bada la r nikó
du u grup
ecze 0 la go la ki
p.
ść ne
ki
czen e c ame
czyc
m kl ube
cz z ze p iow ślon any
elat ów
ube pow
eń.
0 nia czyn etr
iela
lucz zpi zak pod wą p neg ych tyw dec ezpi weg
na nnik
fin
prz
zow ecz kład dmio
przy o z gos wnie
cydu iecz go z 50
ależy kiem nans
ez g
wym zyci du u otu ypis zakł spo e ni ując zeń, z of
0 y d m sow
gosp
m d iela ubez
za suje ładu odar
iski cyc , ferty
doko dec wy
odar
dla 3 a jes
zpie apew e się u ub rstw
e z ch o
y ub 100
ona cydu
w
rstw
33%
st ró ecz wni ę do bez w d nac o w
bez 0
ać w ując po
wo do
% b ówn zeń
iają obr zpie om czen
ybo
pie 1 wyb
cym stac
omo
bada nież (21 ąceg rym ecze mow
nie orze
czy 150
boru m o ci w
owe
any ż za 1%
go m do
eń p wych ma e ub
ycie u u o w
wy
ych auf ws go ośw prz h m ają k
bez
ela w 20
ubez wyb
sok
go fani skaz
spo wiad ez mają
kam zpie
w m 00
zpie orz kośc
spo e d zań) odar dcze inn ą za mpa eczy
miej e- ze
ci
o- do
).
r- e- ne
a- a- y-
j-
t w d u r d p k s a c w c s s
R Ź
d n s p s z tego war dow ube rana dług piec kon stra a sk czen wsk czo szen sytu
Rys.
Źród
decy nia sem przy sow znac
Sp o n rcia wan ezpi a na gote D czen nkur aty w
kład nia kaza nej ni s uacj
. 5. P dło: Ib
R yzje
prz m dł yszł wo o czn
pec narz a um nia
iecz a o erm oda niam renc w m dką
na ane . K są d ji fi
Prio bid.
ezu e ub zed
ług łe u od u nie o
54%
cyfik zędz mow
lub zeni kre mino
atko mi cja maj ą dł życ ego Konk
do r inan
ryte
ultat bez sku oter utrzy
ube okr
%
ką zia, wy i b św
iam es 1 owy owy ma po ątk ługo
cie w kur rezy nso
et ub
ty b zpie utka rmi ym ezpi reśla
F
inst wy i za wia mi m 2 m y.
ym ająt mię ku lu
oter wy pol renc ygn wej
bezp
bada cze ami inow mani
iecz ając
Finan
trum ynik apła adcz mają mie
uw tkow ędz ub rmin ypła
lisie cja nacj j go
iecz
ania enio
zda wym
e b zone ce p
nso
men kają aty
zen ątko
sięc waru wym
y s bie now acan e, b ta ji z ospo
zenia
a w owe
arze m,
ezp ego prio
owe
ntu ący skła nia.
owy cy, unk mi
kła eżąc wą, ne o bądź pow jed oda
a na
wska , st eń l
sku pośr o. S oryte
imp
ube y z
adk Jed ymi
ora kow i d dką cych fin osob
ź up wod dne arstw
a życ
azuj araj loso upio redn zcz ety
plika
ezp roz ki a dno i, w az u wani dłu ą na
h d nans
bie pos duje ego
wa
cie w
ują, ją s owy ony nio zegó
ub acje
piec zbie mo ocze w pr
ube iem got a oc
och sują ub sażo
e, ż ze dom
w rel
że się z
ych ym
oso ólni ezp
10 dec
czen eżno ome
eśn zyp zpi m w
term chro hod
ącą ezp ony że d
ws mow
lacji
bad zrów
mo na oby ie is piec
0%
cyzj
niow ośc ente
ie padk iecz wzaj mino
onę ach pr piec ym
dec skaz
weg
i do
dan wno ogą
zap y ub
stot zen
36%
ji ub
weg i w em zau ku k zeni
jem owy ę bi h cz rzys czon
w p yde zan go (
ube
ne g owa cyc pew bezp
tne niow
% bezp
go j w cz wa uwa
któ iam mnyc
ym ieżą złon szłe nej przy enci nych (rys
ezpie
gosp ażyć ch w wnie piec
jes we,
piecz
jest zasi arun ażyć
ryc mi n ch i o ącą, nków e św
w p ypa i ub h ob s. 5
ecze
pod ć in wpły eniu czon st w że
zeni
t od ie p nkow
ć n ch u na ż zal osob
, kt w g wiad przy adku bez bsz ).
enia
darst nter
ywa u śr nej wska
wy
ub
ub mi
sta po z t
iowy
droc pom
weg nale umo życi leżn bow órej gosp dcz ypa u śm zpie zaró
maj
twa res b
ać n rod
lub azan yższ
bezp
bezp ieszk
arałb osiad tych
wych
czon międ go o eży owa ie, m nośc wym ej br pod eni adku
mie ecze ów o
ątko
a do bież na i dków b os
nie zą w
piecz
piecz kani
by s dane
ube h…
ny dzy otrz
ró a jes
maj ci p mi j
rak dars e z u d erci enio
och
oweg
omo żące ich w f sób prz wag
zenie
zenie ia
ię p e śro ezpie
cha y m zym
żni st z jący
pom jest
prz stwa z ty
oży i os owi hron
go
owe ego maj fina
zal zez gę d
e na
e do
odzi odki ecze
arak mom man ice zwy ymi mię t sp zyn a d ytułu
ycia soby i cz ny s
e, p o za ająte ansu leżn oso dla
a życ
omu
ielić na eń
kter ment nia o
po ykle i ch
dzy pec nieś dom u u a m y u zęst stab
pode abez ek z ując nych
oby ich
cie
lub
ć każd
r uż tem ods omię e zaw hara y u cyfic
ć m mow
ubez om ubez
to z biln
ejm zpie z in cych
h fi y je go
de
26
życi m za zko ędz
wie akte ubez czn moż wego
zpie ment zpie zmu nośc
mują ecze
tere h n inan dno ospo 69
ia a- o- zy
e- er z- na że o, e- tu e- u- ci
ąc e- e- na
n- o- o-
d w n p s k b
R
Ź
t w n n w g n p w t dars wsk nyc prio skim ków bec
Rys.
Źród
tują w ic nym ny d w b gosp neg pod w o taln
stw kaza h p oryt m st A w eg
dłu
. 6. O r dło: Ib
Pr ą pr ch o m sy dua bada
pod go, dejm opin ne je
16
dom ań) podm
tetow tabi Aspe gzy ugo
Oce ryta bid.
rzep ryw opin yste alizm
any dars ale muje
nii 1 est
6%
mo niż mio we ilną ekt ysten oterm
ena p alnyc
prow watn
nii emi m p ych stw jed e de 16%
wy wy ż wy otów zap ą eg
dłu ncji min
potrz ch
wad ne u śro ie u post go
za dno ecy
% b yłąc
23%
ch m yłąc w).
pew zys ugot i pr now
zeby
dzo ube odki ubez taw spo auw ocze yzję bada czni
%
ma czni Oz wnie
sten term rzej wych
y za
ona ezpi i na zpie wy w
odar waża eśn ę o z
any ie z
zap ie u znac enie ncję min jaw h ub
awie
ana iecz a ce
ecze wob rstw a po nie j zaw ych
zada
19%
pew ubez cza e śr kos now wia s bez
erani
aliz zeni ele e enia bec wac otrz jedy warc
gos anie
%
wnie zpie to, rodk
szte wego się zpie
ia pr
za w ia e eme a em
ind h w zebę yni ciu spo em
enie ecze że ków em z o fi
rów ecze
rzez
wsk eme eryt mer dyw w w ę za ie 2 tak odar pań
e oc enie
czę w gw
zab inan wnie eń o
z gos
kazu ery taln ryta widu woje awa 23%
kiej rstw ństw
chro e m
ęść war bezp nsow
eż w o ch
spod
uje, taln ne p alne ualn ewó arci
% g um w za wa.
ony mająt go rant piec weg w p hara
darst
, że ne j pow ego neg ództ ia d gosp mow apew
Ist
4
w z tku spo tują czen
go post
akte
two
e ba jak winn
. O o g twi doda
pod wy.
wn totn
42%
zak go odar ącyc nia p
zab taw erze
dom
adan o i ny m
zna grom
e śl atko darst Cha ien ny j
%
kresi spo rstw ch u pos bezp wie g e em
mow
ne instr mie acza mad ląsk owe tw arak ie ś jest
ie u odar w do
ubez siad
piec gos mer
we d
gos rum eć sw
a to dzen
kim ego ucz kter środ t rów
ub po po sy ub ni
ub bo Pa
ub w
u ce ry po sp
u a
u tr po
u i w
ubez rstw omo zpie dane cze spod ryta
doda
spod men
woj o, że nia m. Ł o ub zes ryst dkó wn
bezpi odsta owin ystem
bezpi ie stać
bezpi o o m aństw
bezpi warto j
bezp e, ale yturz
owsz połec
bezp le nie
bezp rzebn owin
bezp warto
zpie wa (
owy eczo ego
nia dars alny
atkow
dar nt u
je ź e w kap Łącz bezp tnic tycz ów n ież
ieczen awow nien za m ube ieczen ć na n
ieczen moją e
wo
ieczen je zak
piecz e pod e po zech czne
piecz e sta
piecz ne, b nno z
piecz o je z
ecze (10%
ych one ma a sta stw ym (
wyc
stw uzup
źród wyst
pita znie piec cząc zne na p
fak
nie ta we śro apew ezpiec nie ta nie
nie ta emery
nie ta kupić
zenie dstaw winie ny sy ego
zenie ać na
zenie o o m zadba
zenie zaku
eń n
% w h de
emu ajątk
abil w do (rys
h ub
wa d pełn dło tępu ału
e 84 cze cyc e jes pot kt, i
akie je odki n wnić na
czenia akie je
akie je yturę
akie je
e takie wowe en za ystem
e takie a nie
e takie moją ać pa
e takie pić
na ż wsk ecyd u lu
ku.
lnoś omo s. 6
bezp
dom niaj w p uje
em 4%
nia ch w
st p trze iż 1
est inte na em am p a społ est po
est nie ę pow
est kon
e jes e śro apew m ub
e jes
e jes eme aństw
e jes
życi kaza duje ub je ści owy 6).
piecz
mow jący pow spe ery ba a em
w b pona eby
19%
eresu merytu powsz łeczne otrzeb
epotrz winno
niecz
st inte odki n wnić n bezpi
st pot
st nie erytu wo
st kon
ie ( ań b e si ego wa ych
zeń
we t y, g wsz ecyf ytaln adan mery
bad adto
em
% b
ujące, urze zechn ego bne, a
zebne ozadb
zne i
eresu na em nam
ecze
trzeb
epo- rę
niecz
36%
bada ię n o bli arun wo
eme
trak gdy zech ficz neg nyc ytal dani
o, ż mery ada
,ale ny
ale
e, bać
ują- me- enia
bne,
zne
% a- na
i- n- o-
e-
k- yż
h- z- go ch l- iu że y- a-
n n k w n i n z ś r i l c n k ż ł f w
R
Ź
nyc neg ków wód na u i pr nier zbęd śred ruch i wy lub czyn ność kryt żeni łecz fina w k
Rys.
Źród
ch w go. J w pi W dztw
usłu rzez rozp dne dnio hom yda
prz ny ć z tyce iem zeńs B anso kwo
. 7. R s dło: Ib 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
wsk Jedn ieni Wyn wie ugi znac patr ego o by moś atki zyna
te p zapł
e ze m, że
stw ada owa otac
Roz skła bid.
0%
5%
0%
5%
0%
5%
0%
5%
0%
5%
kazu nak iężn niki
ślą ube czan ryw
do ytow
ci, e na ależ pow łaty e str e og a po ając
anie h p
zkład adek
uje k de
nyc bad ąskim
ezp neg wani pon wym ene
ub żne wod y sk rony góln owi c roz
e s prze
d w k ube
F
na ecyz
h m dan m w piecz go n ia u nies m o ergia bezp
czę dują kład y sz ny p inie
zkł skła ezna
warto ezpie
Finan
ko zja moż nia
w w zen na f ubez
sien raz a, w piec
ęści ą, że dki
zero poz en b ad k adki
acza
ości ecze
nso
orzy o n żliw
pro wiel niow
fina zpie nia
szt wod czen i sp e po ube okic ziom być
kwo i o any
środ enio
owe
yści niek wych owa
lu o we a
anso ecze w z tyw da, p
nia połe osta ezpi ch g m za rea ot, chr ych
dków wyc
imp
i do korz h do adzo obsz a p owa
eń zest wnym
poży nad ecze awa
iecz grup abe lizo któ rony
prz
w p ch
plika
odat zys o pr oneg zara
ozio anie
prz taw m (n
ywi dal
eńst a wo zen p sp ezpi owa óre b
y u zez
przez acje
tkow tan rzez go ach
ome e us zez wien np.
ieni są t twa obe iow połe iecz any bad ubez
gos
znac dec
weg niu z
zna w wsk em sług go niu z
opł ie, o trak a o ec u wej, ecze zeni
prz dane zpie spo
czan cyzj
go z ta acza gru kaz do g ub ospo z in łat z odz ktow
najw ubez
po eńst ia d zez p
e go ecz dar
nych ji ub
ins akic ania upie zują ocho
bez odar nnym
za u zież) wan wyż zpie ozos
twa dóbr pań osp
eni rstw
h prz bezp
strum ch r a na e go ą siln
odu zpie
rstw mi w usłu
). Z ne w
ższy ecze
staj a. Je r ma ństw oda ow wa n
zez piecz
men rozw a jeg ospo ną z zar cze wa
wyd ugi n Zaró
w P ym enia e n est t ająt wo.
arst ej, na s
gos zeni
ntu wią go z oda
zale arów enio
dom datk niez ówn Polsc
po a, a nada to u tkow twa
za skła
spod k r m k r o
iowy
u ub zań zak arstw
eżn wno owy mow kam zbę no s ce c ozio
w al t uzas wyc do auw adkę
darst kwot rocz mają kwot rocz osob
wych
bezp ń wy kup.
w d ość o ro ych.
we mi o dne am czę omie
szc tem sadn ch o mo waża ę (ry
twa ta p nie ątko ta p nie bow
h…
piec yni . dom ć po zpo W jak o ch e – u
o ub ścio e za czeg matem
nian oraz owe a si ys.
dom przez
na u owe przez na u e
czen ka mow
omię orzą Wyni ko hara
uży bez owo amo góln m p ne b z os prz ię
7).
mow znac ubez
znac ubez
nia z b wych
ędz ądza
ika wy akte ytko zpie o ja ożn nośc
pod błęd sobi zezn
duż
we n czan zpiec
czan zpiec
em brak
h w zy p
alne to ydatk
erze owa ecze ako ośc ci k dleg dny
isty nac żą
na o a czen
a czen
mery ku ś w w popy ego
z f ku e be anie enie zbę ci. P koni gają ym z ych
czaj róż
opła nia
nia
27
ytal środ woje ytem
, ja fakt nie ezpo nie e, ja
ędn Przy
iecz ącym
zało spo ją n żnic
acani
71
l- d- e- m ak
tu e- o- e- ak ne y- z- m o- o- na cę
ie
4 p 1 w n P d 5 n k j s p o ż m g p n p w
R
Ź
40%
piec 100 wać najc Pon dars 500 na u kach jątk szy pow osob że s maj gosp pod niez prio wej
Rys.
Źród
A
% ba czen 00-2
ć, że częś nadt stw, 0 zł
ubez h ro kowe
udz wiąz U bow sku jątk pod dstaw
zbę oryt z w
. 8. P s dło: Ib u
Anali adan niow 2000
e w ściej to w , kt
ora zpie oczn e. O ział zane Uprz
weg utko ku g
dars wo dne tetó wyk
Prio szon bid.
ubez ub cy
iza nyc we 0 zł w go
j łą ważn
tóre az do
ecze nych Ozna w w e z w zedn go s owa gosp stw
wą ego ów
korz
oryte nym zpie bezp ywiln
gos ch p
ma ł ro ospo ączn
nym e pr
o 10 enia h na acz wyd więk nio stan ać p pod a d
oc dla gos zys
ety z m zas czen
ub piecz nej n szk
spod podm aksy
czn oda ny p m w rzez
000 a os a ub a to datk ksz
pre now poz dars
om chro a m spod
tan
zwię sobe nia d bezp zeni na w ód i
dars mio yma nie o arstw pozi wyn znac 0 zł
sobo bezp o, że
kach zą w
ezen wią
osta stw mow
onę możl
dar iem
ększe em śr dom piecz ia od wypa
nny
stw otów
alnie opła wac
iom nikie czaj
i do owe piec e wr h ub warto nto prio awi
do we, o
za liwo
stw m ub
enia rodk mu lu zeni dpow adek ym o
w do w ko e 50 aca ch d m sk em
ą n o 20 e. N czen raz bezp ości
wan ory iani omo opła ami
ośc w do
bezp
a och ków ub m
a sa wied k wy osob
omo orzy 00
20 dom kład ana najn 000 Nato
nie ze w piec ią m ne yteto
iem owy acaj esz i za omo pie
hron w mo miesz moc dzia yrząd
om
owy ystaj zł r 0-25 mow dek aliz niższ 0 zł)
omi dom wzr czen mają
wy owe m be ych
jąc zkiw
arob owy cze
ny ub ożliw zkan chod lnoś dzen
ych ający
rocz 5%
wych roc jes ze i ), w iast min rost niow ątku ynik e w ez o
. M skł wan bko ych enia
bezp wych nia
du ści nia
w w ych znie bad h ko czny st w i śr więk w nują
tem wyc u tyc ki b wyda
och Moż
ładk nej owa h w a (ry
piecz h do
0 woj h z u e. S dany orzy ych wyka redn szy grup ą kw
zam ch m ch g
ada atki hron że t
kę u nie ania zak ys.
zeni prz 5 51
63 jew ubez Skła ych ysta zaw azan nie y od upie woty moż mają gosp ań w i dl ny
o d ube eruc a. Is kre 8).
ia m zezna
50 3
wódz zpie adki go ając wie nie, kw dsete go y pr żnoś
ą ko pod wsk a g ube dopr ezpi chom stotn esie
mająt acze 1 ztwi ecze i w ospo cych era s , że woty ek g spo rzez ści g oszt darst kazu
osp ezpi row iecz moś ne j zw
tku w enia 100
21 ie ś eń p w pr
odar h z się e w y na
gosp odar znac gos ty o tw.
ują, poda
iecz wad
zeni ści jest więk
w pr na u
1 19
śląsk prze rzed rstw och w p
gru a ub pod rstw czan spod ochr
, że arst zen dzić ia o cz t za ksze
rzyp ubez 150
kim ezna dzia w, c hron
prze upa bezp darst w o ne n dars rony e ko tw niow
do osob
y t tem enia
padk zpie 2 m ws
acza ale 5 o p ny u
edz ach piec tw p najw na u stw y ich oszt
dom wej o sy
bow też m do
a oc
ku dy eczen 200
skaz a na
500 pozw
ube ziale bad czen prze wyż ubez
dom h m ty u mow
zn ytua weg poj oko
chr
yspo nie
2 zuje a sk 0-10 wala ezpi
e 50 dany nie ezna
ższy zpie mow mają
ube wyc
acz acji go, z
jazd onan rony
onow 250
e, ż kładk
000 a w ecz 00-2 ych
(gr acza ych ecze wyc ątku zpi ch, znej i, w
zan du, nie y m
wani
że o ki u zł wnio
zenio 200 h go rupy
a śr h wy
enia ch w u, co ecz
co j cz w kt nied
cz ana mają
ia zw
okoł ubez
ora osko owe 00 z
ospo y d rodk ydat a ma więk o jes zeni
mo zęśc tóre dbuj
zęst aliz ątko
więk
ło z- az o- ej zł.
o- do
ki t- a- k- st ia o-
ci ej ją to zy o-
k-
Finansowe implikacje decyzji ubezpieczeniowych… 273
Rezultaty badania wskazują, że gospodarstwa domowe zauważają niedostatecz- ny poziom ochrony ubezpieczeniowej w obszarze zabezpieczenia nieruchomości po- zostającej do dyspozycji gospodarstwa. Aż 66% badanych gospodarstw deklaruje, że w przypadku posiadania większych zasobów finansowych w pierwszej kolejności zwiększyłoby zakres lub nabyło ubezpieczenie domu albo mieszkania. Istotne jest, że gospodarstwa domowe zauważają niewystarczający poziom ochrony ubezpieczenio- wej w zakresie odpowiedzialności cywilnej członków gospodarstwa. Ubezpieczenie takie w warunkach zwiększonych dostępnych środków nabyłoby 19% spośród bada- nych podmiotów. Wyniki badań wskazują, że poziom zabezpieczenia, poprzez narzę- dzia ubezpieczeniowe, pojazdów mechanicznych posiadanych przez gospodarstwa jest na relatywnie zadowalającym poziomie, gdyż na priorytet ubezpieczenia pojazdu przy większych możliwościach finansowych wskazuje 15% badanych gospodarstw.
Wyniki badań pozwoliły stwierdzić, że potrzeby ubezpieczeniowe nie są priorytetem w zarządzaniu finansami badanych gospodarstw domowych. Dowo- dzi tego fakt zawierania w szerokiej skali jedynie umów ubezpieczenia obo- wiązkowego. Należy jednak zwrócić uwagę, że postawy ubezpieczeniowe w co- raz większym stopniu charakteryzuje otwartość na szerszy zakres ochrony oraz zainteresowanie nowymi formami ubezpieczeniowej ochrony dóbr majątkowych i osobistych. Jednocześnie potwierdzono, że poziom rozbudowania zakresu korzy- stania z ubezpieczeń w gospodarstwach domowych uzależniony jest w większym stopniu od indywidualnych cech gospodarstwa domowego. Zakres ryzyka wystę- pującego w gospodarstwie domowym ma ograniczony wpływ na decyzje ubezpie- czeniowe, jak i ofertę kierowaną do gospodarstw domowych przez ubezpieczycieli.
Podsumowanie
Podsumowując, należy podkreślić złożoność problematyki decyzji ubezpie- czeniowych gospodarstw domowych oraz częste powiązanie w tym obszarze aspektów finansowych, socjologicznych, a także uwarunkowań o charakterze prawnym i organizacyjnym.
Wyniki badań w zakresie decyzji ubezpieczeniowych gospodarstw domo- wych potwierdziły, że potrzeby ubezpieczeniowe nie stanowią obszaru prioryte- towego w zarządzaniu finansami badanych gospodarstw domowych. Występują jednak symptomy pozytywnych zmian w postawach oraz decyzjach ubezpiecze- niowych gospodarstw domowych, gdyż postawy te w coraz większym stopniu charakteryzuje otwartość na szerszy zakres ochrony oraz zainteresowanie no- wymi formami ubezpieczeniowej ochrony dóbr majątkowych i osobistych. Ba- dania potwierdziły, że zakres korzystania z ubezpieczeń w gospodarstwach do- mowych zależy od indywidualnych cech gospodarstwa.
Literatura
Baranoff E.: Risk Management and Insurance. John Wiley & Sons, Hoboken 2004.
Chapman R.J.: Simple tools and techniques for enterprise risk management. John Wiley
& Sons, Hoboken 2006.
Finanse osobiste. Zachowania – produkty – strategie. Red. E. Bogacka-Kisiel. WN PWN, Warszawa 2012.
Marody M.: Sens teoretyczny a sens empiryczny pojęcia postawy. Analiza metodologicz- na zasad doboru wskaźników w badaniach nad postawami. PWN, Warszawa 1976.
Neale B., McElroy T.: Business Finance. A Value Based Approach. Prentice Hall/Pearson Education, London 2004.
Rowe W.A.: An Anatomy of Risk. R.E. Krieger Publishing Company, New York 1977.
Społeczne aspekty rozwoju rynku ubezpieczeniowego. Red. T. Szumlicz. Oficyna Wy- dawnicza SGH w Warszawie, Warszawa 2010.
Szumlicz T.: Ubezpieczenie społeczne: teoria dla praktyki. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2005.
Williams Jr. C.A., Heins R.M.: Risk Management and Insurance. McGraw-Hill, New York 1989.
Zarządzanie ryzykiem. Red. K. Jajuga. WN PWN, Warszawa 2009.
THE FINANCIAL IMPLICATIONS
OF THE INSURANCE’ DECISIONS OF HOUSEHOLDS Summary
Households which are the essential participants in the economic system, are also an important part of the real economy. Specific location and scale of the impact of house- holds on the financial system supports the validity of a detailed analysis of the factors and determinants of household attitudes to risk and to insurance for both property and personal insurance.
Decisions taken by the households in the area of insurance are often the result of risk-taking by members of the household, which is a non-economic conditionality, but deeper analysis shows that the dominant factor is the value of the income of the house- hold members and the potential value of the losses that may arise both in estate property and personal goods of household members.
Empirical studies conducted on a representative sample of households in the Silesia province indicated that often are concluded personal insurance, although the risk identi- fication made by households is focused more on estate property. This means that the in- surance protection of property household goods, despite the identification of risk is not sufficiently realized.
